Eŋbekşiqazaq audanynyŋ Nūrly auylynda Qytaidan köşip kelgen tuystarymyz tūrady. Enem Qabiranyŋ ülken aǧasy 1921 jyly şamasynda tuǧan Qajaqyman Beldeubaiūly aqsaqaldyŋ QHR-dyŋ Altai aimaǧynyŋ Buyrşyn audanynda tūratyn 34 jastaǧy nemeresi jürek talmasynan qaitys bolǧanyn estip, köŋil aituǧa barǧan edik. Qytaiǧa baratyn «vizasyn» kütip, aza tūtyp otyr eken. Köŋil aitysyp, män-jaidy bilisip bolǧannan keiin, toqsannyŋ seŋgirine kelse de tyŋ aqsaqalymyz äŋgimeniŋ jelisin gazetimizdiŋ jai-küii jaqqa būrdy. Sonymen qatar kiiz üi jabdyqtaryna qatysty yrym-syrymdar da aityldy. Tūŋǧyşyna qaiǧyryp otyrǧan Näziqan jeŋgei diktofondy qosyp qoiǧanymdy körip: «Gazetke jazasyŋ ba?» – dep sūrady. «Eger qarsy bolmasaŋyz…» – dep yŋǧaisyzdansam: «Jaza ber, eger qajet dep tapsaŋ!» – degen soŋ, tömendegi sūhbatty jazyp alǧan edim.
– Aldymen tolyq aty-jöniŋizdi aitsaŋyz…
– Atym – Näziqan, äkem aty – Abylaihan.
– Baqanǧa qatysty yrymdardy bilesiz be?
– Kiiz üidiŋ baqany – qasietti närse. Ol, jel soqqanda – üidiŋ tireui. Qazaq ekiqabat äielderge baqan attatpaidy. Jerge tastatpaidy. Üige nemese örege süiep qoiatynbyz. Sol siiaqty qoidyŋ küiegin de aiaqpen basuǧa bolmaidy. Ol da – qasietti närse. Öitse, qūrsaqta jatqan balanyŋ kindik bauy moinyna oralyp qalady da, tuǧan kezde şetinep ketui mümkin.
– Būryn auylda malşylyq tūrmys jaǧdaiynda tūrdyŋyzdar ǧoi. Äielderdiŋ üide bosanatyny turaly bilesiz be?
– Bilgende qandai! Özim toǧyz qūrsaq köterdim, sonyŋ altauy – tiri. Balalardyŋ barlyǧyn birdei üide tudym. Jasauymmen birge jük tüiip kelgen «alaqūr» bar edi üide, kezinde enem sony apamnan yrymdap alyp qalǧan bolatyn. Bosanǧanda sol qūrdyŋ eki ūşyn kerege basyna bailap, qoltyqtyŋ astynan asylǧan boida jürelep otyryp bosanatynbyz.
– Joldasyŋyzben birge törkindep ketken kezde iesiz qalǧan tösek-oryndaryŋyzǧa qatysty qandai yrymdar jasalatyn edi?
– Biz joqta enem balta, pyşaq nemese qaişy tastap qoiatyn. İesi joq tösekke saitan tüneidi deidi. Tösekte jaŋaǧy aitqandai qasietti zattar jatsa, saitan jolamaidy degendi aitatyn apam (būl jerde «apa» dep enesin aityp otyr).
– Qamşy tastamai ma?
– Qamşyny balany besikke salǧan kezde besikke asyp qoiatyn. Nemese janyna jügen tastaityn.
– Jelbaudy qandai uyqtarǧa bailaityn ediŋizder?
– Büiirdegi eki keregeniŋ tördegi keregemen qosylatyn jerindegi eki uyq pen olarǧa qarama qarsy uyqtarǧa, iaǧni tört jerden bailanady. (alty qanat kiiz üi turaly aityp otyr. Soǧan qaraǧanda, kiiz üidiŋ qanaty sanyna esik te qosylady, iaǧni bes kerege bir esikti üidi alty qanat üi ataidy degendi bildirse kerek). Jelbaudy qara jäne aq tüsti jünnen esip jasap, ūştaryn qylmen şaşaqtap, sändeidi.
Marat UATQAN,
tarih zertteuşısı
