Qazaq atauy qaidan şyqty?

Bizdiŋ arǧy-bergi tarihta qazaq atauy şyǧu törkininiŋ birneşe nūsqasy bar ekeni belgili. Bir nūsqada qazaqtyŋ arǧy atasy saq bolǧandyqtan «qassaq» atanyp, sodan qazaq atanǧanbyz dese, taǧy birinde qazaq «erkin, azat» degen ūǧymmen mändes bolǧandyqtan «qazaq» atanǧan deitin boljamdar bar.

Solardyŋ bireui – alaş arysy Mūqametjan Tynyşbaev «Velikie bedstviia…»*(«Aqtaban şūbyryndy») atty äigili şyǧarmasynda aitylatyn Kraft esimdi zertteuşi ǧalym taldaǧan aŋyz – bizdiŋ osy taldau maqalamyzdyŋ negizgi özegi bolmaq. Aŋyzdyŋ qysqaşa jelisi mynadai (aŋyz – jadymyzda  äbden kömeskilenip, joiyluǧa ainalǧan ejelgi tarihymyzdan habar beretin alǧaşqy derekköz): ertede Qalşa-Qadyr degen kisi qu medien dalada şölden qatalap, öluge şaq qalǧanda, bir qaz ūşyp kelip, periştege ainalady da, Qalşa-Qadyrdyŋ auzyna su qūiyp, ömirin saqtap qalady. Sodan ekeui bas qūrap, aralarynan Qazaq tuady. Qazaq halqy osy baladan taraǧan ūrpaq-mys delinedi.

Ardaqty arysymyz M.Tynyşbaev qazaq atauynyŋ qūramyndaǧy «qaz»-dy – zat esim, «aq»-ty syn esim dep qarastyryp, türik tilderi erejesi boiynşa syn esim är kezde zat esimniŋ aldynda tūratyndyǧyn eskerip, būl nūsqany qabyldamaidy.

Biz öz kezegimizde osy nūsqany qaita qarap, atalǧan derekterdi basqaşa söiletuge talpynys jasap körmekşimiz. VIII ǧasyrda Orhon özeni boiynda tūrǧyzylǧan Kültegin eskertkişinde Soǧdaq atauy kezdesedi. Ǧalymdar osy ataudy zerttei kele, erte zamanda Soǧdy memleketiniŋ (soǧdylyqtardyŋ tüpkilikti mekeni, iaǧni metropoliiasy) tūrǧyndary sauda-sattyq jasau maqsatymen basqa memleketterge baryp, özderi biryŋǧai tūratyn şaǧyn qala nemese audandar (soǧdylyqtardyŋ baryp qonys­tanǧan mekeni, iaǧni koloniiasy) qalyptasty degen pikirde bolǧan siiaqty. Osyndai soǧdylyqtar ǧana biryŋǧai tūratyn mekenjaidy sol däuirdegi köktürikter Soǧ­daq ataǧandyǧy – ǧylymda anyqtalǧan jait.

Alaida atalmyş «aq» jūrnaǧynyŋ körsetetin emilelik qyzmeti kömeskilenip, bügingi künge bäz qalpynda jetpei qalǧan. Būny erekşe jūrnaq atap otyrǧanymyz da sondyqtan. Eger ol jūrnaqtyŋ erekşe mäni saqtalǧan bolsa, dünie jüziniŋ şar tarabynda şaşyrap jatqan qaptaǧan «Chaina taundardy» «Qytaiaq» nemese «Qytaiyq» ataǧan bolar edik. Äitse de tilimizdegi «aq» jūrnaǧy osyǧan ūqsas emilelik qyzmetin äli künge deiin atqaryp keledi. Mysaly, «bidai» sözi moŋǧol tilinde «buudai», majar tilinde «buuza», köne türikşe «būǧūdai» dep atalady. Al bizde bidai (dändi daqyl) – bidaiyq (bidaiǧa ūqsas şöptesin ösimdik) deidi. Sol siiaqty «aq» jūrnaǧynan tuyndaityn «dar»  – «daraq», «būta» – «būtaq», «pir» – «pyraq»  t.b., ataular bar.  Būdan göri kürdelirek türi: täŋir – şaŋyraq. Saqa (iakut) tilinde «täŋir» atauy «tangara» dep jazylady. «Täŋir» – köktiŋ kümbezi de, «şaŋyraq» – üidiŋ kümbezi (taŋ – teŋ = şaŋ – şeŋ). Bir tübirden tuyndap, eki bölek ūǧymdy bildiretin zat esimderdi türik tilderi «aq» jūrnaǧy arqyly osylai aiyratyn ürdis bar. Eger mäselege osy tūrǧydan qarap, «qazaq» atauyndaǧy «aq»-ty jūrnaq dep tanysaq, Kraft ūsynǧan aŋyzdaǧy boljam boiynşa, qazdan taraǧan ūrpaq ekenimiz ras bolyp şyǧady.

Al mäseleniŋ etno-lingvistikalyq qyryna köbirek nazar audaratyn bolsaq, sözden söz tuyndauy äbden mümkin. Mäselen, aŋyzdaǧy keiipkerimiz «qaz» siiaqty qūstyŋ beinesi saq däuiriniŋ aŋ stilindegi altyn jädigerlerinde de körinis tapqanyn körip jürmiz. Onda bäiterektiŋ būtaqtarynda bir-birine qarama-qarsy qarap, biri moinyn kökke sozyp, ekinşisi basyn tömen salbyratyp otyrǧan eki qūs beinelenedi. Moinyn kökke sozǧany Kök Täŋirge tabynudy bildirse, basyn tömen salbyratqany Ūmai – Jer-anaǧa izet etudi bildiretinin keiingi ūrpaqqa taŋǧajaiyp öner tuyndysy türinde osylai amanattaǧan bolsa kerek. Saq däuirine deiin baratyn qazdyŋ miftik beinesi qazaq atty halyqtyŋ tarihi jadynda osy aŋyzda aityl­ǧandai saqtalyp kele jatqany ǧajap-aq. 

Şyŋǧys qaǧan Horezmdi jaulap alǧanda, Otyrar därgeii Qa­iyrhanǧa qatysty daudy jeleu etken. Qaiyrhan keibir tarihi ädebietterde Qadyrhan tūlǧasynda da ūşyrasady. Soǧan qaraǧanda, türik tilderinde «i» men «d» dauyssyzdarynyŋ almasu zaŋdylyǧy erte däuirlerden beri saqtalyp kele jatqanynyŋ kuäsi bolamyz. Qaiyr tūlǧasy äuelgide «qai» men «ar» söziniŋ qosyluynan şyqqan bolsa kerek. «Qai» köne türik tilinde «jylan» (jylan taqyrybyna kelesi kölemdi maqalamyzda arnaiy toqtalatyn bolamyz) degen ūǧymdy bildiredi. «Ar» sözi Mahmud Qaş­qari sözdiginde qazirgi tilimizdegi er degen sözben bir mändes. Iаǧni ar/ er eki türli tūlǧadaǧy bir maǧynany bildiretin sözder. «Qai» men «ar» zat esimderi qosylǧanda, tilimizdiŋ ündestik zaŋdylyǧy yqpalyna ūşyrap, «a» dauysty dybysy «y» dauystyǧa özgeredi de, tuyndy söz alǧaşqy derbes nūsqasyndaǧy mänderinen ajyrap qalady. Būdan aŋyzdaǧy ilki ata – Qalşa-Qadyr (Qadyr~Qaiyr) «qai» – «jylan» beinesinde äigilengenin aŋǧaramyz.  Mifologiiada jylan, negizinen, ūrǧaşy, ilki ana beinesinde ūşyrasady. Bizdiŋ taldauymyzdaǧy jylan analyq qalpynan ketip, atalyqqa ainalyp ketkenine qaraǧanda, aŋyzymyzdyŋ mifologiialyq jasy – öte jas!

Dälirek aitar bolsaq, analyq (matriarh) däuirdi artqa tastap, atalyq (patriarh) däuirdiŋ bosaǧasynan attap qoiǧan zamanǧa sai keledi. Sonymen, miftik ilki ana – jylan, bizdiŋ aŋyzda ilki ata – jylanǧa özgergen. «Qaz» ben «Qalşa-Qadyr» söz tirkesi «Qaz» ben «Qalşa-Jylan» ataǧa özgeredi.

Qaz ben Qadyr/ Qaiyrǧa qaraǧanda, Qalşa – kürdeli keiipker. Qalşanyŋ syrtqy poşymy – tomaǧa-tūiyq. Oŋtüstiktiŋ yqpalyna qatty ūşyraǧany birden közge ūrady. Beine bir äsiredinşil sektaǧa kirip alyp, betin perdelep al­ǧan qyzdarymyz siiaqty. Parsy ma, arab pa – aiyryp bilmeisiŋ. Mūndaǧy oŋtüstik dep meŋzep otyrǧanym – orta ǧasyrlarda Horezm türikterine aitarlyqtai yqpaly bolǧan parsy jäne arab mädenieti ekenin eskersek, mäseleni anyqtap, naqtylauǧa tyŋ jol aşylady.

Akademiialyq tarihşy-zertteu­şimiz Iý.Zuev «halaş» – ru älde taipa atauyndaǧy «h» ärpin qaldyryp, «alaş» tūlǧasynda taldau jasaǧan. Söitsek, ündi-irandyqtar da­uysty dybyspen bastalatyn türik sözderiniŋ aldyna «h» ärpin tirkeidi eken de, sözdiŋ alǧaşqy tūlǧasy özgerip, perde jamylǧan qyz siiaqty tanyludan qalady eken. Sonymen, bizdiŋ «alaş» sözimiz «ha­laş» tūlǧasynda özimizge qaita oralǧan. Keiin kirillisaǧa auysqanda, «Qalaş» türinde jazylatyn bol­ǧan: «Alaş~Halaş~Qalaş». Parsy, arab tiliniŋ etken yqpaly XV-XVI ǧasyrda ömir sürgen Şalkiiz jy­raudyŋ sözinde anyq baiqalady:

Bi Temirge aitqan birinşi tol­ǧauynda:  

«…Au, böriler, böriler,

Börimin dep jürerler!

Härbiriniŋ balasy

Altau bolar, bes bolar,

Işinde abadany bir bolar.

Abadanynan aiyrylsa,

Olardyŋ härbireui

Härbir itke jem bolar…» – dep, orta ǧasyrdyŋ bas kezinen qalǧan perdeni bügingi künge jetkizgen eken.

Taǧy bir-eki mysal keltirsek, Mūhamet Haidar Dulati – parsyşa aty-jöni. Qazaqşasy «Aidarǧa» özgeredi. Soiy – Dulati, ruy – «dulat» degenge saiady. Mūhamet – daŋqty ǧalymnyŋ islami qosalqy aty; Hamadani parsyşa soi at. Türikşesi Abadan nemese Abat eldi mekeniniŋ tūrǧyny degenge keledi.  Abad, [abod] – parsyşa – eldi meken degen ūǧymdy bildiredi. Bügingi küngi Äkim Tarazi men Tūŋǧyşbai Äl-Tarazi aǧamyzdy Taraz qalasynan ekendikterin laqap soi attarynan op-oŋai tanimyz.

Osy qisynǧa jüginetin bolsaq, bizdiŋ «Qalşa» «Alşa» türine qaitadan türiktenedi. Zat esimge ainaldyrsaq, Alşa~Alşyn/ Altyn nemese säl özgergen türde Alaşa~ Alaşyn bolyp qūlpyrady. Osylaişa parsy-arab yqpalymen bolǧan söz basyndaǧy «H»/ «Q» ärpin qaldyru arqyly qazaqtyŋ Alaşa, Alşyn, Altyn rularynyŋ atauy qalyptasqan zamanǧa, iaǧni orta ǧasyrlardan erte ǧasyrlarǧa jüginuge mäjbür bolamyz.

Hūn däuirinen, keiinnen köktürikter däuirinen beri qarai türik halyqtarynyŋ jalpy ilki anasy – böri (totem) bolǧany belgili. Sol böri anany sol kezdegi Tab­ǧaştar özderinde terminsöz bolmaǧandyqtan bolar, moŋǧoldyŋ «chino», qazaqşa aitsaq, «böri» degen sözin alyp, «Achino» degenin, qytaişa (hanzuşa) bilmeitin hūn, türik babalarymyz Achino~ Aşyna dep, moŋǧol sözin qytaişadan türiktendirmesten qabyldap alǧanyn aŋǧaramyz. Biz, öz kezegimizde, qytai tiliniŋ yqpalyna ūşyraǧan «Alaşyn» söziniŋ basyndaǧy «A» ärpin alyp tastap, «alaşyn~ laşyn» tūlǧasyna özgergenin köremiz. Laşyn – qūs atauy. Qalşanyŋ ornyna Laşyndy jaiǧastyrsaq, Qaz ben Laşyn-Jylan bop şyǧady. Nemese Hūn jäne köktürikter däuirindegi Laşyn-Jylan aŋyzy bolǧanyna meŋzep, orta ǧasyrlarda Qaz-Jylan aŋyzyna keiipkerlerdiŋ auysuy saldarynan özgeriske ūşyraǧan da, «Laşyn» «Qalşaǧa» özgerip, «Qadyrmen» qatar atalyp, bizdiŋ zamanǧa tanylmastai bolyp jetkenin baiqaimyz.

Aŋyz boiynşa lingvistikalyq taldauymyzdy qorytyndylaityn bolsaq, Saq-Hūn-Türik däuirindegi «Laşyn» orta ǧasyrda «qazǧa» özgerip, miftik ilki ana qyzmetin atqaryp tūrǧanyn däleldedik dep oilaimyz. «Alaşa» men «alşyn» siiaqty alaş atauy da laşynǧa baryp tireledi («Alty alaş» mäse­lesine kelesi bir maqalada toqtalamyz).

Marat UATQAN,

tarih zertteuşisi

Paidalanylǧan ädebietter:

1. Muhamedjan Tynyşpaev. Velikie bedstviia i velikie pobedy kazakov (Aktaban-şubyryndy). Alma-Ata, Jalyn, 1992.

2. Ahinjanov S.M. Kipchaki v istorii srednevekovogo Kazahstana. Alma-Ata. «Nauka» Kazahskoi SSR.

3. Asemkulov T., Naurzbaeva Z. Mifologicheskii obraz zmei / drakona: Drama chelovecheskoi predistorii (resenzii).

4. Zuev Iý.A. O formah etnososialnoi organizasii kochevyh narodov Sentralnoi Azii v drevnosti i srednevekove: pestraia orda, sotnia (sravnitelno-tipologicheskoe issledovanie)//Voennoe iskusstvo kochevnikov Sentralnoi Azii i Kazahstana (epoha drevnosti i srednevekove). Almaty, 1998.

5. Nar zaman men zar zaman poeziiasy (Asanqaiǧydan Kerderi Äbubäkirge deiin) Jyr-tolǧaular. Almaty, «Raritet», 2007.