Törge ılıp, qyryq jyl qyrǧyn bolsa da, köşken jūrtta qaldyrmai özımen bırge alyp jüretın qasiettı besıgın qazaq nelıkten qadırlegen? Ne sebeptı bos besıktı terbetuge tiym salǧan? Öitkenı bır ǧana şaŋyraqtyŋ emes, tūtastai ūlttyŋ ūiyǧan qūt-berekesı, arman-aŋsary, bolaşaǧy syiǧan besık simvoldyq biıktıkke köterılgen. Besık barda ūrpaǧynyŋ örısı keŋıp, ūlt bolaşaǧy būlyŋǧyr tartpasyna kämıl sengen. Būl ūzaq äŋgımenıŋ jügı.
Jas balaǧa aidarly, aibarly bolsyn dep aidar taǧu, basyna baq qonsyn, maŋdaiy jazyq bolsyn dep kekıl qoiu dästürlerı arhaizmnıŋ «sarqynşaǧy» sanala bastady.
Qos aidarly ūl kettı,
Qos tūlymdy qyz kettı – dep keletın «Abylai han turaly jyrdyŋ» joldaryn kökıregı oiau oqyrman bıledı. Bıraq mūny bılmedıŋ dep resmi tılde söilep, halyqaralyq tatulyqqa ündeitın balalaryna Maikl, Maks sekıldı at qoiyp, aidar taǧatyn qaisybır kısılerge ökpe artudan da aulaqpyz.
Al köşpendıler dästürı boiynşa qūlaq şekege qoiylatyn örım şaşty tūlym deidı.
Şekesınde Qambardyŋ
Bar eken altyn tūlymy.
Sūrap alǧan qūdaidan
Älımbai hannyŋ qūlyny.
(«Qambar batyr» jyry, «Aqsauyt» kıtaby)
Beineleu önerı materialdary barlyq köşpelı halyqtarda tūlym qoiu ädısı bar ekenın körsetedı. Tūlym ekı qūlaqtyŋ aldynan ne artynan bos jıberılıp, keudege tüsıp tūrady, keide ūştary tüiılıp, qūlaq tūsyna bailanyp qoiylady. (Ahmetjanov Qaliolla, «Jaraǧan temır kigender» (Batyrlardyŋ qaru-jaraǧy, äskeri önerı, salt-dästürlerı), «Däuır» baspasy, Almaty, 1996 j.)
Şaş qoiu (saqal-mūrt qoiu) ülgılerı adamnyŋ jas erekşelıkterın, baǧzy zamandaǧy jaugerşılık tūstarda lauazym nyşandaryn körsetkendıgı turaly aiǧaqtar är jerden tabylyp jatady.Atalǧan şaş qoiu ülgılerınıŋ ışındegı qazaq üşın eŋ maŋyzdysy būrym bolyp tabylady. Qazaq qyz balaǧa «jalǧyzdyq Jaratuşyǧa ǧana jarasady», «qosaǧymen qosa aǧarsyn» dep qos būrym qoiatyn bolǧan. Qazaqta būrymdy jyrlap, ondaǧy şolpynyŋ syŋǧyryna ün qospaǧan aqyn bar ma eken? Jelmen jarysqan at üstınde jelkelıgındegı qos būrymy tögılıp bara jatqan arudy elestetıŋızşı. Qyz arqasynda bırın-bırı erkelei soqqan qos būrym ai men kündei ajar syilamai ma? «Jalǧyz qalar ma» dep syŋar būrym qoiudan imengen. Tek qyzǧa közı tüsuşıler men qūda tüsuşıler köbeigende ǧana qos būrymǧa taǧy bır būrym telıgen. Būl «qyzym talasuşylardyŋ ışındegı tek jaqsysyna ǧana būiyrsyn» degen ızgı nietten tuady. Mūnyŋ özın köbıne astamşylyqqa balanyp, üşınşı būrym qoiuǧa saqtyqpen qaraǧan (A. Jünısov, «Boǧda» kıtaby). Keide bızge köpbūrymdylyq pen syŋarbūrymdylyq qoǧamdaǧy zinaqorlyq pen qyzdardyŋ bosaǧada otyryp qaluyna sebepşıdei körınedı. Qanşa jerden zaman tehnikalansa da, kämşät börık, toiǧa kier säukele, taqiia naq bügıngı künnıŋ özınde eşkımnıŋ taqiiasyna tar kelmes edı. Kerısınşe, būryn tırsekke soǧar būrym bügın eşkınıŋ qūiryǧyndai şoltiyp, tıptı taqyraiyp qaldy. Qyzdar köşede kındıgın şoşaityp, jambasyn jaltyratyp jartylai jalaŋaş öz-özıne «jarnama» jasap bara jatady. Jūrt qarasa, ūialudyŋ ornyna, qaraǧan üstıne qarai berse eken degendei jürısın baiaulatyp, jasandy syzyla tüsedı. «Qazannan qaqpaq ketse, itten ūiat ketedı» degen ras eken. Ūiatty jerlerdı jabyq ūstau islam dınınde mındet etılgen. Baiyrǧy qazaqtyŋ bürmelı köilegınıŋ etek-jeŋı keŋdıgı imangerşılıktıŋ qainaryn körsetse, kamzoldaryndaǧy oiu-örnegı estetikalyq sūlulyqtyŋ körınısın paş etedı. Tabiǧattyŋ tylsym syrlaryn beineleitın oiu-örek Alla Taǧalanyŋ jaratqan nyǧmetterın bıldırıp qana qoimai, ūlttyq erekşelıgımızdı äigıleidı. Onyŋ astarynda aspan älemı (kosmogomiialyq), jan-januar, ösımdıkter, geometriialyq pışındegı zattar beinesı jasyrynyp jatqany belgılı.
Köilektıŋ kün ystyqta salqyndyǧymen qosa, äiel zatyna tän näzıktık syilaityny haq. Hidjabpen bürkengen keibır qaraközderımız jeŋı tamaqqa tüserdei ūzyn, etegı köşe sypyruǧa arnalǧandai sala-qūlaş köilek kiedı. Erkek közınıŋ sūǧyn qadalmaǧanyn paryz etkendıgı quantady-aq. Bıraq, qazaq kiım kierde körkemdıkke, jūmys äreketıne ikemdılıkke de asa män bergen ǧoi. Halyqtyq öleŋ jyrlarǧa den qoisaq, qyz būrymy tırsek, iaki, tobyq qaǧady. Soǧan qaraǧanda, köilektıŋ etegı tobyqtyŋ ar jaq, ber jaǧynda bolǧan degen joramal aituymyzǧa negız bar şyǧar.Juyrda hidjab oranǧan bır qyzben tıldesudıŋ sätı tüstı. «Mūsylman qyzdarmen bırge tūramyn» deidı ol bır sözınde. «Sonda sender ǧana mūsylman, arab kiımın kimegen bız mūsylman emespız be?» dedım. Odan ärı «Bes uaqyt namaz oqymaityn mūsylman jıgıt» dep mysqyldap, miyǧynan küldı. Jüzınen «sen – künäharsyŋ, men – perıştedei päkpın» degen syŋaidaǧy täkappar toqmeiılsu baiqalady. İmandylyqtyŋ negızı kışıpeiıldılıkte emes pe? Dınnıŋ syrtqy formasyn emes, ışkı män-mazmūnyn qabyldaǧan jön. Öitkenı iman – jürekte. Arab elderınde künnıŋ bır qalypty ystyqtyǧy, jerden şaŋy aspanǧa köterılıp jatatyndyǧy auzy-basty tūmşalauǧa mäjbür etedı. Sahabalar özge jūrttarǧa dın taratqanda, bastaryna sälde etıp orap özderımen bırge aqyretın de ala jürgen. Aidalada qaza tapqan sahabanyŋ basyndaǧy säldesın kebın retınde orap, belındegı belbeuınen körge tüsıretın bolǧan. Demek, sälde, hidjab oranbadyŋ dep renjuge haqymyz joq. Qazaq ūlyn ūiaǧa, qyzyn qiiaǧa qondyruǧa asyqqan. Älbette, kez kelgen jemıstı pısken uaqytynda şırıtıp almai tūrǧanda, jinap aluǧa tyrysamyz emes pe? Sol sekıldı «on üş jas — otau iesı» deitın babalarymyz baliǧat jasyna jetpei şaŋyraq köterudı paryz etken. Bız mūnda taǧy da İslam dınınıŋ qaǧidalaryn alǧa tartamyz. Salt-dästür men dınımızdı bır-bırıne qarsy qoiǧysy keletınder üşın arnaiy ekeuınıŋ ǧajaiyp üilesımdılıgın tılge tiek etkımız keledı. Paiǧambarymyz Mūhammedtıŋ «Ümbetterımnıŋ köptıgımen maqtanamyn» degen joldaryn ekınıŋ bırı bıledı. Jastai tūrmysqa şyqqan qyzdyŋ düniege köp bala äkeluge uaqyty da, tabiǧi mümkındıgı de jetedı. Jas ananyŋ bosanu barysynda qinalmaityndyǧy taǧy bar. Erte qosylǧan jastar dästürdıŋ arqasynda zina jasamai, näpsısın tiyp ömır köşıne ılesedı. Ä degennen ekı jas otbasynyŋ ekonomikalyq biudjetın josparlaidy. Būrynǧy salt basty, sabau qamşyly kezdegıdei tapqan tabysyn asta-tök şaşpai, öz otbasynyŋ qajetıne ǧana jaratuǧa köşedı. Söitıp, eldıŋ de ekonomikasynyŋ ırgelenuıne üles qosady. Kelınşek kimeşek kiedı. Jas kelınge arnalǧan, orta jastaǧy äielge, sondai-aq, äjelerge arnalǧan kimeşektıŋ türlerı bar. Bızdıŋ ūǧymda kimeşektı tek qarttar ǧana kiiu kerek sekıldı. Jas kelınşekter üşın körkem bezendırılgen kimeşek zamannyŋ talabyna saima-sai. Al endeşe onyŋ hidjabtan nesı kem? Aşylyp-şaşylyp qalmaityndyǧymen, betten özge qylaudai aşyq jer qalmaityndyǧymen, ūlttyq qainardan när alǧandyǧymen asyp tüsedı! Demek, kimeşektı qoldanysqa äkeluge ömırdıŋ özı sūranyp tūr. Bügınge deiın jer-jerlerde saqtalǧan körnektı dästürımız – betaşar. «Iаmahamen» bilep jürıp bet aşatyn jürgızuşı: Biznesmen qainaǧaŋ. Ekı közı jainaǧan, Oilasaŋ kelın janaşyr, Būl da senıŋ paida aǧaŋ. Salǧan senıŋ sälemıŋe Jüz dollaryn bailaǧan – dep qainaǧasymen kelın arasyndaǧy «zamanaui» qarym-qatynastyŋ şeŋberın syzyp beredı. Būdan ärı: Ekı jüz teŋge salǧanǧa, Ekı ret sälem beredı, Bes jüz teŋge salǧanǧa Bes ret sälem beredı. Myŋ teŋgelık salǧanda, On ret sälem beredı. Köketai-au tartynbai Qaltaŋdy qaqsaŋ netedı?- dep asaba saudalasuǧa kırısedı. Eger qaltasy tesık äldebır anamyz asabanyŋ qoiǧan «stavkasyn» qaltasy kötermei jatsa, asaba dereu bylai: Aq jaulaqty anamyz, Ortaǧa tüstı mataŋyz. Qaryz nege almaisyz, Kelmese eger şamaŋyz! – dep jyrlap, kilıge tiısedı. Būdan keiın jūrt daraqylyqpen bırınen-bırı asyp tüsuge tyraştanbai körsın.
Betaşar eŋ bırınşı, tälım-tärbiege qūryluy tiıs. Sondai-aq, jas kelınnıŋ tabaldyryǧyn attaǧaly otyrǧan şaŋyraqtaǧy özınıŋ alatyn ornymen tanystyru kerektıgı, tuǧan-tuystarynyŋ aty-jönderıne qanyǧu ǧana emes, olardyŋ ärqaisysyn qalai qūrmetteu kerektıgı söz bolǧany jön. Qazaqtyŋ būl dästürın bügıngı tılmen aitsaq – jas kelınnıŋ el aldynda adaldyqqa ant qabyldauy bolyp şyǧady. «Sälem – sözdıŋ anasy» deidı qazaq. Kelın üşın iılıp sälem salu, ülkenderdıŋ jolyn kesıp ötpeu ejelden kele jatqan igı ǧūryp. Al joǧarydaǧy şumaqtardaǧydai «önege» estıgen kelın qaityp ata-enesın syilaidy degen oi mazalaidy. Endı bır taza islam dının jamylǧan däldüruışter «Adam tek Allaǧa iıluı tiıs» dep ton pışedı. Er adamnyŋ qabyrǧasynan jaratylǧan deitın äiel zatynyŋ sälem saluynda tūrǧan eşqandai sökettık joq.Qūda tüsu, syrǧa salu, qalyŋ mal, tösek oryn aparu sekıldı dästürler «jüz jyldyq – küieu», «myŋ jyldyq — qūdalardy» jaqyndastyryp, aralastyrady. Būl jas qalyŋdyqty bolaşaqtaǧy otbasylyq ömırge psihologiialyq jaǧynan daiyndauǧa, aralasatyn ekı taraptyŋ bır-bırı turaly keŋınen maǧlūmat aluǧa kömektesedı. Qytai jaqtaǧy qazaqtarda ot köru degen dästür saqtalǧan eken. «Älpeştep ösırgen qyzymyz qandai şaŋyraqtyŋ bosaǧasyn attaǧaly tūr?» degen saualǧa jauap ızdegen ata-ana qūdalaryna «äleumettık zertteu» jasaidy. Qūdalar «etı – senıkı, süiegı -menıkı» dep qol alysqannan keiın qyzdyŋ öz şaŋyraǧyna oraluǧa haqysy joq. Osydan keiın jas otaudyŋ qazırgıdei op-oŋai ajyrasyp ketuıne jol jabylady. Qyz da arly bolsa, «esık körgen» atanudan namystanatyn bolǧan. Qos taraptyŋ adamdary tuǧan-tuystai aralasatyndyqtan, ekı jas ta jıpsız matalady. Mıne, sonda bolmaşy ydys-aiaqtyŋ syldyrlaǧanyna bola, talaq aitysu atymen joiylady. Osy künderı er jıgıtter qyryqtyŋ qyrqasynda, qyzdar jiyrmanyŋ beseuınde «ömırdıŋ qyzyǧyn körıp» baryp otasudy batystan üirenıp aldy. Qyzdar keş tūrmysqa şyqannan keiın älbette ūrpaq äkeluge qabıletı tömendeidı. Oǧan qūlqynnyŋ qūly bolǧan medisina salasyndaǧylardyŋ pyşaqpen balany jaryp aluǧa tyrysatyndyǧyn, sol üşın qorqytyp-ürkıtuge baratyndyǧyn qosyŋyz. Türlı sebeptermen otyryp qalatyn nemese özge ūltqa tūrmysqa şyǧatyndar turaly äŋgıme aitpai-aq qoialyq. Eger de qyz erte tūrmysqa şyqqan jaǧdaida düniege köp bala äkeludıŋ mümkındıgı barlyǧyn, sondai-aq, jüktılıktıŋ ana ömırıne paidaly ekendıgın, iaǧni, zat almasu prosesı arqyly jasara tüsetındıgın ǧalymdar äldeqaşan däleldep qoiǧan. Būl erterektegı asyl tektı, asyl süiektı analarymyzdyŋ eşqandai medisinanyŋ kömegınsız bosansa da, köp jasaǧandyǧyna kepıldık beredı. Aq nekelı äieldıŋ azamaty dünieden ozǧanda, şaşyn jaiyp jıberıp joqtau aitady. Öitkenı äu bastaǧy jūptyq nyşan – qos būrym tarqatyluy tiıs. Münda «sensız endı men de joqpyn» degen aq, adal jarynyŋ ölımıne ökınış qana emes, onyŋ ör tūlǧasyna degen ülken qūrmet jatqan joq pa? Osy künderı «joqtau aitylmau kerek, tıptı jylamau kerek. Ölgen adamǧa onyŋ eşqandai paidasy joq» deitın äsıre dınşılder jat ideologiiany nasihattap jür. Ärbır sözın Allamen bastaityn ūly Abaidyŋ özı: «Tuǧanda dünie esıgın aşady öleŋ, Öleŋmen jer qoinyna kırer deneŋ» demei me? Ǧasyrlar qoinauynan jetken Alyp Er Tūŋǧa batyr dünieden ozǧanda, jarynyŋ aitqan joqtauy bügıngı efirlerden taratylatyn «änsymaqtardyŋ» sözın otyz orap alar lirikalyq quaty, män-maǧynasy qandai ǧajap?! (Tūrsyn Jūrtbai, «Dulyǧa» kıtaby) Ony ärbır qazaqtyŋ audarmasyz tüsıne alatyndyǧy – türkı halyqtarynyŋ ışınde türkı sözınıŋ sölın saqtaǧan qazaq ekendıgıne dälel. Maǧjan aqyn aitqandai: Köp türık enşı alysyp tarasqanda, Qazaqta qara şaŋyraq qalǧan joq pa? Ötken ǧasyrlardan jetken jüregı jaraly, basy qaraly analardyŋ joqtauy bügınge deiın körkemdıgı, ruhy, män-maǧynasy tūrǧysynan biıktıgımen halyq jadynda jaŋǧyruda. Qazaq ölgen adamnyŋ artynan jaman söz aitpaidy. Joqtau arqyly ömırden ötken adamnyŋ erlıgın, danalyǧyn, şeşendıgın jas ūrpaqqa ülgı etu saiasaty jatqany öz-özınen tüsınıktı. Qazaq eşqaşan jetımı men jesırın jylatpaǧan. Erden ketse de, elden ketırmegen. Sodan baryp ämeŋgerlık salt tuǧan. «Erkek toqty — qūrbandyq» demekşı, jaugerşılık zamanda er-azamattardyŋ oqqa ūşyp jatuy taŋsyq emes. Tıptı, beibıtşılık kezdıŋ özınde er adamdardyŋ düneden erte ozatyndyǧy ras. Ämeŋgerlıktıŋ arqasynda jetım men jesır qaǧaju körmeidı, sonymen qatar, şaŋyraqtyŋ tütını üzılmeidı. Jaqynyn qazaq jatqa qimaǧan ǧoi. Osyndai dästürler qyryq jyl qyrǧyn bolsa da, qanşa erkek-toqtylar ajal oǧyna bailanyp jatsa da, ösıp-örkendeuımızge, ūlttyq mūrattyŋ jüzege asuyna mūryndyq bolǧan. Ūrpaq – qazaq halqynyŋ ūly mūraty. «Balaly üi — bazar, balasyz üi – mazar» dep bailyqty balanyŋ köptıgımen ölşegen emes pe. Qazaqtyŋ jyr-dastandary, aŋyz-ertegılerı kempır men şaldyŋ qūdaidan jalǧyz ūl tıleuımen bastalatyndyǧy ūrpaq sabaqtastyǧyn bırınşı orynǧa qoiatyndyǧyn aiǧaqtaidy. Mūny demografiiany nasihattauǧa arnalǧan auyzşa publisistika demeske lajyŋyz joq. Ondaǧy tüske enetın aq saqaldy, aq kiımdı aqsaqaldyŋ «On bala bereiın be, älde on balaǧa tatityn bır bala bereiın be?» deuı sannan görı sapalylyqty qalaityn, tektılıkke ündeitın ösiet jatyr. «Köptık – yrys ekenın, eldıŋ baiandy tırşılıgınıŋ kepılı ekendıgın ata qazaq tym jaqsy bılgen. Soǧan orai, özı qatarlas eşbır halyqta bolmaǧan asa ūtymdy demografiialyq saiasat qalyptastyrǧan. Bırneşe qatyn alu, qyzdyŋ – nekesız, jesırdıŋ – baisyz qalmauy, köp balaly şaŋyraqqa ūmtylu – ışkı mümkındıktı sarqa paidalanudyŋ körınısı. Būdan basqa, tötenşe amaldar da ädet-ǧūrypqa engen. Atap aitqanda, joryq, soǧys künderınde jat jūrttan qyz, kelınşek – jas äielderdı köptep äkelumen qatar, es bıle qoimaǧan kışkentai balalardy oljalau jäne alalamai, tuǧan ūl retınde ösırıp baǧu, tiesılı enşısın berıp, teŋ qatarǧa jetkızu dästürı keŋınen etek alǧan. Sonymen qosa şabyndydan kelgen, auyl-üi ışındegı kündelıktı şarua, mal baǧuǧa jegılgen qairatty jıgıtter de mäŋgı baqi qūl bolyp qalmaǧan, belgılı bır uaqytta üi tıgıp, otau köterıp, qatarǧa qosylǧan, odan tuǧan balalar rudyŋ tolyq därejelı müşesı sanalǧan. Endıgı bır önımdı täsıl – jeŋılgen jūrttyŋ jekelegen şaŋyraǧyn ǧana emes, tūtas auyldaryn köşırıp äkelıp, bırjola sıŋıru. Nemese, arǧy bettegı dūşpannan küşpen yǧysyp, pana sūrai kelgen toptar, tūtas rular. Arada ekı-üş ata ötpei-aq būlardyŋ bärı de qatardaǧy qazaqqa ainalyp, belgılı, ülken bır rudyŋ qūramyna enıp otyrǧan» («Ūltsyzdanu ūrany», Almaty: Alaş, 2004. 75 b.) deidı qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken mäşhür jazuşy Mūhtar Maǧauin. Al qazır qazaq özgelerdı sıŋırıp jıbermek tügılı, özı özge ūlttarǧa sıŋıp ketu aldynda tūr… «Bır qozy tusa, bır tüp jusan artyq şyǧady» deitın qazaq är perışte-närestenıŋ öz nesıbesı özınde dep eseptegen. Sondyqtan ūlttyŋ ūly mūraty jolynda qazırgıdei tūrmystyq auyrtpalyqty eşqaşan alǧa tartpaǧan. Salt-dästür syndy berık ideologiiamen qarulanǧan qazaq oŋailyqpen bodanǧa ainalmaitynyn ūǧyp osal tūsymyzdy ızdegen orys ūlty genderlık saiasatty qozǧap «qūtqaruşy» keiıpke endı. «Ūltşyldyq», «ruşyldyq», «eskılıktı kökseu», «eskılıktıŋ qaldyǧy» dep özımızdı öz tamyrymyzǧa qas jau ettı. Endeşe, öz tamyrymyzǧa özımız balta şapsaq, qaidan oŋamyz? Qazaqty tapqa bölgenı öz aldyna, erlı-zaiyptylardy bır-bırıne genderlık saiasatty nasihattap qarsy qoidy. Būl künde el ışınde «qazaq äieldı qūldai jūmsaǧan» degen pıkır bary ötırık emes. Kerısınşe, babalarymyz qyz balany asa qatty qadırlegen. Bosaǧaǧa otyryzbai, törge şyǧaratyny, şaşynan iıskep, maŋdaiynan süiıp, «qarǧam», «qalqam», «jaryǧym» degen eŋ asyl sözderın qyz balaǧa arnaityndyǧy keibır auyldyq jerlerde bügınge deiın saqtalǧan. Būl sözımızdı «qyzdyŋ balasyndai» degen süisınu maǧynasyndaǧy söz tırkesı quattai tüsedı. «Jūmaqtyŋ kıltı – ana tabanyŋ astynda» deitın halyq danalyǧyn qaida qoiamyz? Rasynda ana balany toǧyz ai, toǧyz kün ışınde köterıp jüredı, syrtqa şyqqannan keiın taǧy da aq sütımenen asyraidy. Endı näreste naǧaşy jūrtyna tartpaǧanda qaitedı. «Jıgıttıŋ jaqsysy naǧaşydan…», «Öz jūrtyŋ – künşıl, qaiyn jūrtyŋ – mınşıl, naǧaşy jūrtyŋ — şynşyl» degen maqal-mätelder naǧaşy men jien arasyndaǧy etene jaqyndyqty aŋǧartady. «Jienge sot joq» dep «berse, qolynan, bermese, jolynan» qalaǧanyn alyp kete berer erkelık tek jienderge ǧana jarasqandai. Qazaqtyŋ «jienge qol köterseŋ, qolyŋ qaltyrap qalady» degen sözınıŋ astarynda jien – öz qanyŋ, öz qanyŋa qol köterme degen işara jatyr. «Bas-basyŋa qaidan küieu tabylar, Şal da bolsa, ekeu ara tiıp al» degen bır äzıl öleŋ esıme tüsıp otyr. Azdap anaiylau körıngenımen, arǧy jaǧynda jasyrynǧan aqiqat jatyr. Kışı jar (toqal) alu arqyly jezökşelık, oinastyq, zinaqorlyq, özge ūltqa tūrmys qūru sekıldı dertterdıŋ aldyn aluǧa bolady. Eŋ bastysy – joǧaryda atalyp ötken salt-dästürler qazaqtyŋ sanyn arttyruǧa, iaǧni, demografiialyq jaǧdaiyn köteruge qyzmet etedı. Demografiianyŋ köterıluıne äleumettık-tūrmystyq, medisinalyq, ekologiialyq, psihologiialyq jäne t.b. faktorlardyŋ kedergılerı azdai, şet elge bala satqanymyz, qai sasqanymyz? Öz säbiımen orys tılınde şüldırlesıp bara jatqan anany körgende kökıregım qan jylaidy. Eŋ aqyry balalarymyzdyŋ ananyŋ aq sütımen darityn tuǧan tılı «mama» degen özge tılde şyǧatyn bolǧan. Qūdai-au, qalai qisaitsaŋ, solai ösetın jas şybyq nemese älı jazylmaǧan aq paraq sekıldı perışte-säbige öz anasy qastandyq jasap bara jatyr emes pe? Tılın bılmegen soŋ, ol qazaq emes. Qanşa tyraştansa da, bärıbır orys ta bola almaidy. Ol – ruhani mäŋgürt. Öitkenı tıl de – Ana! Al anasyna satqyndyq jasaǧan adam – adam sanatynan şyǧarylady. Äŋgımenıŋ tüiını, bız dästürımızge qaita oralsaq, baraqat-baǧymyz tasyp, qūtymyz kemerınen asyp, bala-bailyǧymyz artyp köş tüzer edık. Kemeŋger jazuşymyz Mūhtar Äuezov aitqandai, «El bolamyn deseŋ, besıŋdı tüze».
Arman ÄUBÄKIR
