- Gav pen Talhantty şaqyrşy.
Taŋerteŋnen berı ün qatpai qoiǧan syrqat küieuı balalaryn şaqyrtqanda äielı terıs qarap köz jasyn syǧyp aldy. Baiau basyp esık syrtynda ämır kütıp tūrǧan küzetşılerge:
- Gav pen Talhant kelsın, — dedı.
Köp ūzamai bölmege kırgen balalarynan köz almai qaraǧan Djamhura bileuşı Gavtyŋ mūntazdai türı men Talhanttyŋ boiau jūqqan qolyn kördı. Ol qysqa söilep:
- Ündı elınıŋ batysy men soltüstıgın, Gav, saǧan, şyǧysy men oŋtüstıgın, Talhant, senıŋ ielıgıŋe qaldyramyn, — deuı sol-aq edı Gav:
- Äke, amanatyŋdy abyroimen atqaruǧa ant beremın! – dep saŋq ettı. Säl müdırıp qalǧan Talhant ta äke aldynda ant berıp, aǧasy Gavtyŋ sözın qaitalady.
Bileuşı töŋıregıne köz jügırttı. Äielınıŋ mazasyzdanǧan türın körıp, odan közın tez taidyryp, ūldaryna qarady. Boişaŋ denelı kelbettı ūldaryna süisıngendei keiıppen, közın jūmdy. Közın jūmǧanda betıne külkı üiırılgendei körındı. Qos ūl äkemız taǧy bırdeŋe aita ma dep küttı. Bıraq äkelerı ün qatpady. Bırdeŋenı qatty uaiymdap tūrǧan anasy balalaryna:
- Sender endı kete berıŋder, — dedı.
Ekı ūly şyǧyp, esık jabylǧan soŋ äielı jalma-jan küieuın jūlqylap:
- Eldı nege ekıge böldıŋ? Erteŋ ekı ūlyŋ bır-bırımen jaulasyp jürse qaitesıŋ? – dep jylamsyrady.
Bileuşı közın aşpaǧan küiı betın tyrjityp, dauysyn yŋyrana şyǧaryp:
- Sen qalasaŋ olar eşqaşan bır-bırıne qarsy şaqpaidy, el de ekıge bölınbeidı, — dedı. Äielı küieuınıŋ jaǧasyn qysqan qolyn jıbere qoidy.
Sol künı keşke Djamhura bileuşı köz jūmdy…
Bileuşınıŋ denesın otqa jaǧyp, külın suǧa aǧyzǧan künnıŋ erteŋınde anasy ekı ūlyn şaqyryp alyp:
- Äkelerıŋ köz jūmardyŋ aldynda auruy asqynyp, sandyraqtai bastady. Ötkendegı äŋgımenı ūmytyŋdar, — dep edı, Gav:
- Men äkeme bergen sertımdı būza almaimyn! – dedı. Boiyn aşu buyp qalşyldap ketken şeşesı sözın şort kesıp:
- Onda osy jerden ekıge bölınemız, ūlym! – dedı.
Osy sätten bastap el basqaru jüiesıne özgerıs endı. Oŋtüstık aimaqqa Talhant, batys bölıkke Gav bilık jürgıze bastady. Anasy Talhantpen bırge qaldy. Ol ünemı ūlyn:
- Eldıŋ jai-japsaryn menen artyq bıletın adam joq edı. Ony ekıge bölıp, Gavǧa eŋ şūraily jerlerdı qaldyrdy. Äkeŋ ekeumızdı ış tartpady. Bız Gavqa qarsy soǧys aşyp, eldı bırıktıreiık! – dep qairaumen boldy. Söitıp olar eldı bırıktıremız degen jeleumen Gavqa qarsy soǧys jariialady.
Gav «anam bır künı soǧys aşady» dep qauıptenıp äsker jasaqtap, olardy soǧys önerıne baulydy.
Kelısılgen künı taŋ särıde eldı bırıktıru maqsatyndaǧy qiian-keskı soǧys bastaldy. Ekı jaqtyŋ äskerı bır-bırın aiausyz keskıledı. Soǧys alaŋyn qyp-qyzyl qan judy. Sadaq oǧy jetpeitın biık aimaqta Gav, ekınşı jerde Talhant pıl üstınde otyryp, soǧys barysyn baqylady. Belgılı bır täsıldı qoldana otyryp bırde şegınıp, bırde şabuyl jasap soǧysqan Gav äskerı Talhant äskerın äbden tityqtatty. Bır-bırın qorǧai soǧysqan Gav äskerı soǧys syryn üirenbegen Talhant äskerın jaipap jıberdı. Dülei küşten seskengen keibırı satqyndyq jasap, qaşyp jatty. Būl körınıs Talhantty qatty küizelttı. Kenet ol sol jaq tösınıŋ şanşyp bara jatqanyn sezdı. Qolymen sol jaq tösın soqqylai bastady. Sol kezde tömende:
- Bileuşı Gav myŋ jasasyn! – degen dauystar estıldı. Jeŋıske jetken aǧasynyŋ äskerı patşalaryna madaq aityp jatyr edı. Talhanttyŋ qūlaǧy güŋgırlep, köz aldy qarauytyp, jer qozǧalyp ketkendei boldy. Ol denesıne ie bola almai pıldıŋ keŋ arqasyna qūlady.
Quanyştan aiaǧy jerge timei, töbesı kökke jetpei pıl üstınde keudesın kökke tıregendei bop ınısınıŋ baqylau alaŋyna kelgen Gav onyŋ pıl üstınde eŋkeiıp otyrǧanyn körıp:
- Talhant! – dep aiqailap jıberdı. Inısı dybys bermedı. Jaqyn barǧanda auzy-mūrnynan qan ketıp, ölıp jatqanyn kördı. Jaŋa ǧana jeŋıske jetıp, madaqtalyp, quanyş kernegen keudesın endı aşy öksık örtedı. Köz jasyn tyia almai, kök aspandy qaq aiyrardai, tau-tasty jaŋǧyryqtyra ınısın joqtady.
Eşkımdı tyŋdamai ınısınıŋ denesın saraiyna özı alyp bardy. Qaraly habardy estıp otyrǧan anasy aldynan şyǧyp:
- Öz bauyryn özı öltırgen saǧan laǧnet! Sendei qanışer ūlym joq! – dep ökırdı.
- Talhantqa qolymnyŋ ūşy da tigen joq. Ony pıl üstınde ölıp jatqan jerınen tauyp aldym, — dedı ūly dauysy dırıldep.
- Ket! Tyŋdaǧym kelmeidı! – dep öksıgen ana balasynyŋ ölı denesın qūşa qūlady.
- Talhantty öltırmegenıme közıŋdı jetkızemın, — dedı Gav qaiǧydan qan jūtyp tūryp.
Osy sözdı estıgende anasy jyndanǧan adamdai qarqyldap külıp:
- Köreiık. Tek öz sözıŋdı özıŋ aiaq asty etıp jürme! – dep balasyna kektene qarady.
Gav saraidan qatty qaiǧyryp, eŋsesı tüsıp şyqty. Ol ınısın öltırmegenıne anasynyŋ közın jetkızgısı keldı.
Köp ūzamai Gav eldıŋ tükpır-tükpırınen danyşpan, oqymysty, säuegeilerdı jinap, ülken keŋes qūrdy. Bolǧan oqiǧany baiandady. Sonda danyşpandardyŋ bırı Gavqa:
- Soǧys barysyn syzyp körsetşı, — dedı. Gav aǧaş taqtai äkeltıp, ony ortasynan teŋ bölıp:
- Oŋ jaqta menıŋ äskerlerım, sol jaqta Talhanttyŋ äskerlerı tūrdy. Aldyŋǧy şepke jaiau äskerdı ornalastyrdym. Bırınşı soqqyǧa jaiau äsker qarsy şyqty. Keiıngı şeptegı atty äsker jaiau äskerlerdı qorǧai soǧysty. Özım biıktegı baqylau alaŋynda boldym, — dedı.
Keŋeste äskerlerdıŋ qandai amal-aila, täsılder qoldanyp, soǧysqany aityldy. Aǧaş taqtai üstınde Talhant äskerınıŋ ne üşın jeŋılıp qalǧany aiqyn syzyldy. Keŋeske qatysyp otyrǧandardyŋ bärı:
- Tabylǧan aqyl! – dep danyşpan şeşımın maqūldady.
Jiylystan soŋ Gavtyŋ qabaǧy aşylyp, anasyna elşı jıberıp:
- Bauyrymdy öltırmegenımdı däleldeu üşın baratynymdy ait. Menımen bırge bır danyşpan ere barady. Soǧystyŋ män-jaiyn syzyp tüsındıremın, — dedı. Elşı sol künı-aq jolǧa şyǧyp kettı.
Elşınıŋ habaryn alǧan anasy da elındegı danyşpandar men bılımdar adamdardy, suretşılerdı jinap, balasynyŋ habaryn aitty. Ärı olarǧa:
- Olardyŋ tüsındırme syzbalaryn qaǧazǧa tüsırıp otyrularyŋdy ötınemın, — dep tapsyrdy.
Kelısken künı danyşpanmen bırge Gav keldı. Olar soǧys barysyn taqtai üstıne syzyp körsettı. Gav söilegende anasynyŋ köz aldyna soǧystyŋ qalai ötkenı elestedı. Eldegı därıgerlerdıŋ anyqtauy boiynşa Talhanttyŋ köz jūmǧan uaqyty men Gavtyŋ sözı bır jerden şyǧyp, ūlyna qarsy uäj aita almady.
Ülken ūly ketken soŋ anasy şeber ūstalarǧa:
- Myna taqtany jäne äskerlerdı pıl süiegınen jasaŋdar! Ūlymnyŋ esımın mäŋgı este saqtau üşın, onyŋ özı men äskerlerın somdap soŋǧy soǧysyn köz aldymda saqtaiyn. Aruaǧy razy bolsyn! – degen būiryq berdı.
Suretşı, ūsta, şeberler oilasa otyryp soǧys alaŋyn qyzyl aǧaştan, äskerlerdı pıl süiegınen oiyp jasap alyp keldı.
Şeber jasalǧan soǧys alaŋy men äskerler beinesı erekşe öner tuyndysyna ainalypty. Äskerlerdıŋ soŋyn ala ekı jaqtyŋ patşasy qaq törge jaiǧasypty. Uäzırler ekı qaptalyna ornalasqan. Gav aitqandai jaiau äskerler aldyŋǧy qatarda symdai tızıle sap tüzep tūrdy.
Anasy Gavtyŋ aituy boiynşa soǧystyŋ bastaluy men aiaqtaluyn oŋaşa otyryp jürgızıp kördı. Sonda ol öz-özınen Talhant äskerınıŋ jeŋılgenın moiyndady. Eger Talhant bylaişa äreket etkende jeŋıp ketkendei eken-au dep pıl süiegınen jasalǧan äskerler jürısın qaita qaita özgertıp te kördı. Iştei Gavtyŋ tapqyrlyǧy men batyldyǧyna süisındı. Küieuınıŋ:
- Ülkenım el basqarady, kışım ūly suretşı bolady, — degen sözı esıne tüstı.
- Eger ūlym tırı bolǧanda ūly suretşı bolatyn edı! Ony öz qolymmen öltırdım. O, bastaǧy Djamhuranyŋ şeşımımen kelıskenımde bärı basqaşa bolatyn edı. Älıme qaramai onyŋ ornyn basqym keldı-au. Masqara-ai! – dep közıne jas aldy.
…Arada bıraz künder ötken soŋ ol Gavtyŋ saraiyna baryp, ūlymen jolyǧyp:
- Ündı elınıŋ basyn qosyp, bilıktı qolyŋa al, — dedı.
Gav anasynyŋ qolyn süiıp, taǧzym ettı.
Köp ūzamai ekıge bölınıp ketken el bırıgıp, Gav el bilıgın qolyna aldy. Al anasy ūlynyŋ soŋǧy soǧysyn mäŋgı este saqtau maqsatymen soǧys alaŋynyŋ köşırmelerın jasata bastady. Eŋ bırınşı köşırmenı İran padişasy Hosrouǧa jıberıp:
- Şarşy alaŋǧa ornalasqan äskerler qandai äreket jasasa jeŋıske jetedı, — dep sūratty.
Äp-ädemı jyltyr taqtai üstındegı közdıŋ jauyn alatyn pıl süiegınen jasalǧan suvinir äskerlerdı körgen padişah elşıden:
- Būl ne oiyn ba? – dep sūrady.
- …
Elşıden jauap ala almaǧan padişah aqylgöi Buzurgmihrdy şaqyryp alyp:
- Myna oiynnyŋ jūmbaǧyn şeşıp ber, — dedı.
Arada bırşama uaqyt ötkende Buzurgmihr saraiǧa kelıp, taqtai üstındegı figuralardyŋ jüru täsılın tüsındırıp bolyp:
- Qaq törde tūrǧan patşa. Oǧan «şah» dep şabuyl jasaǧanda qaşyp qūtylatyn amaly bolmasa «mat» bolady. Bıraq ony özge figuralar sekıldı jei almaimyz. Būl oiynnyŋ bar mänı osynda, — dep, ädemı figuralardyŋ syryn erekşe yqylaspen tüsındırdı.
- Toqtai tūr, sonda «şah» degenıŋ ne, «mat» degenıŋ ne? Būl özı qai tıldegı söz? – dep padişah aqylgöige sūrauly jüzben qarady.
Sonda aqylgöi saqalyn sipap alyp:
- Täjık tılınde «şah», «mat» sözı jeŋıldı, ūstaldy, — degen maǧynany bıldıredı. Oilanyp otyryp, būl oiynǧa «şah», «mat» sözın qostym.
- Nege patşa figurasyn jei almaimyz. Sony tüsındırşı, — dedı padişah.
- Būl oiynnyŋ astarynda ündı elınıŋ oŋtüstık bölıgın bilegen bileuşı Talhanttyŋ qazasy aitylǧan. Estuım boiynşa ony soǧys barysynda öltırmegen. Osy oiyndaǧydai oǧan «şah» qoiylǧan, — dedı.
Padişah kelıskendei, ekı közın figuralardan almaǧan küiı:
- İä, iä, ol oqiǧa solai bolǧan, — dep basyn izei berdı…
Ädina ÄBDIBAIQYZY
