«Basynda būlaǧy bar özen ūzaq aǧady» demekşı, tärbienıŋ myqty ırgetasy otbasynda qalanady. Gazetımızdıŋ ötken sandarynda besıkke qatysty bıraz maǧlūmattardy — bala ömırındegı besıktıŋ paidasyn, maŋyzyn jan-jaqty tüsındırıp öttık. Besıkke qatysty, iaǧni ana men balanyŋ arasyndaǧy taǧy bır bailanys — besık jyry deuge bolady. Besıktegı balasyna ana äldiın, besık jyryn aitpaǧan qazaq äielı joq şyǧar. Jalpy, besık jyry jaily ne bılemız? Balasyna ne sebeptı besık jyryn aitqan, onyŋ maŋyzy nede? Aidarymyzdyŋ tūraqty keiıpkerı Zeinep apai būl jönınde bylai deidı…
«BÜKIL QAZAQ DALASY ÄN SALYP TŪRǦANDAI…»
Besıkke bölenıp ösken balanyŋ bır erekşelıgı — besıgın aŋsap tūratyndyǧynda. Ondai bala özınıŋ besıgıne jatpasa, mazasyzdanyp, ūiyqtamai qoiady. Bala äbden toiǧan sätte anasy besıktı jailap terbete otyryp, besık jyryn aitatyn bolǧan. «Qazaqtyŋ 3-4 jasar balasynyŋ tılı jatyq, al 5-6 jastaǧy balalar şeşen ärı tauyp söileidı, oiyn ūtymdy jetkıze bıledı», — dep taŋdana jazǧan eken jer audarylyp kelgen poliak revoliusionerı A.Iаnuşkevich öz estelıkterınde. Äigılı Zataevichtıŋ «Bükıl qazaq dalasy än salyp tūrǧandai…» deuınıŋ astarynda köp syr bar. Al mūnyŋ basty sebebı balanyŋ besık jyryn tyŋdap öskendıgınde jatyr.
Besık jyry — balaǧa berıletın alǧaşqy tärbie. Öitkenı baiau yrǧaqpen aitylǧan anasynyŋ äldiı tuǧannan balanyŋ qūlaǧyna sıŋedı. Besıktegı balany ännıŋ yrǧaǧymen terbetedı. Besık jyrynyŋ tūraqty nūsqasy joq.
Äldi, äldi, aq böpem,
Aq besıkke jat, böpem,
Barmaqtaryŋ maiysyp,
Türlı oiu oiysyp,
Şeber bolar ma ekensıŋ?!
Taŋdailaryŋ taqyldap,
Sözıŋdı jūrt maqūldap,
Şeşen bolar ma ekensıŋ?!
Būl — besık jyrynyŋ bır türı ǧana. Osyndai ädemı äuenmen astarynda ızgı tılegı bar besık jyryn tyŋdaǧan bala şeber boluǧa da, şeşen boluǧa da ūmtylyp ösedı. Balanyŋ boiyna äserlı äuen, sūlu sözben aitylatyn ananyŋ äldiı ana sütımen qosylyp osylai sıŋedı. Besık jyrynyŋ tolyp jatqan türı bar. Säbiınıŋ aman ösuınen bastap, bolaşaq ömırıne degen tılegı, senımı, nietı ädemı änge şumaq bolyp örılıp, anasynyŋ aituymen balaǧa jetedı. Tıptı alystaǧy törkınıne degen saǧynyşyn da böpesıne aityp, balasymen syrlasa otyryp «äi, äi, böpem, artta qalǧan elımdı körer me ekem…» dep ıştegı şerın besık jyryna qosqan. Anasynyŋ elıne degen saǧynyşy böpege berılıp, ol anasyn aiaityn, ardaqtaityn, meiırımdı ärı janaşyr bolyp ösedı eken… Bügınde ülken sahnalarda da besık jyry estılıp qalady.
Täi-täi basyp, böpeşım, jürgenıŋ qandai?
Közquanyş, kökeşım, külgenıŋ baldai.
Aspandaǧy ai-kündı alamyn deisıŋ,
Asqar taudai aibyndy bolamyn deisıŋ.
Äldi, äldi, aq böpem,
Sendei säbi joq, kökem.
Anam-äkem deisıŋ be?
Tılıŋ tättı eken.
Äldi, äldi, aq erkem,
Boijetersıŋ sen erteŋ.
Maqtanyşy elımnıŋ,
Özıŋ bol, erkem! — dep jyrlaǧan aqyn Q.Sarinnıŋ «Besık jyryn» (änı A.Beksūltandıkı) änşı M.Besbaev oryndap jür.
«ŪIаDA NE KÖRSEŊ, ŪŞQANDA SONY ILESIŊ»
Qazırgı kelınderge ūlttyq önegenı körsetıp, tärbie beretın eneler azaidy. Öitkenı bügıngı eneler men äjeler — keşegı Keŋes ökımetınıŋ kelınderı. Olar köpbalaly boludan görı qyzmet quǧandy qalady, erlermen teŋqūqyqty boluǧa ūmtyldy, osylai erıktı jäne erıksız türde ūlttyq qūndylyqtan, tärbieden ajyrady. Qazırgı jas kelınderdı sol üşın de aiaimyn keide. Öz basym, ūlttyq tärbienı aldymen öz kelınıme üiretıp, öz nemerelerımnıŋ boiyna sıŋıruge tyrysamyn. Özımız üiretpei tūryp, jastardy kınälaudan aulaq bolǧanymyz jön. Maqtanǧanym emes, ekı nemereme de besık jyryn aittym. Ülken nemerem Nūrsūltannyŋ mınezı auyr, salmaqty. Al Madiiarym törtten asqanşa jastyqty tızeme salyp, jata qalyp, «äldi ait» deitın. Bügınge deiın: «Äje, maǧan äldi aitşy, ūiqym keldı», — deidı. Oǧan özımnıŋ bıletın besık jyrynyŋ barlyǧyn, tıptı janymnan şyǧaryp aityp jürdım. Ūǧynyqty ärı jattap aluǧa yŋǧaily etıp:
Böpem menıŋ qaida eken?
Qyzdarmenen tauda eken,
Tauda neǧyp jür eken?
Alma terıp jür eken,
Qyzyl alma qolynda
Qyzdar onyŋ soŋynda,
Jügırıp-jügırıp jür eken, — degen siiaqty este saqtalatyndai halyq änıne salyp aitamyn. Ol besık jyryn tyŋdap jatyp maujyrap ūiyqtaǧandy jaqsy köredı.
Äuen, saz degen — qūdıret. Alla taǧala jetı dybysty jaratqan, al qazaq halqynyŋ tumysynan änşı halyq ekenı ämbege aian. Olai deitınımız, qazaq balasynyŋ tılınıŋ erte şyǧyp, önerge üiır boluynyŋ bır ūşy osy besık jyrynda jatyr.BESIK JYRYNYŊ MAŊYZY Besık jyry arqyly balanyŋ tılı erte şyǧatynyna bügınde män bermeimız. Besık jyryn tyŋdap ösken balanyŋ este saqtau qabıletı jaqsy jetıletınıne köŋıl audarmaimyz. Bügıngı ūrpaq şeşendıgınen, änşılıgınen, aqyndyǧynan, sabyrlylyǧynan, parasattylyǧynan ajyrap barady. Būl da — alaŋdatarlyq jai.
Bızdıŋ elde auyzdan qalmai kele jatqan aŋyzǧa bergısız ärı bızdıŋ äuletke qatysty bır äŋgıme bar. Erterekte bır kelınşek besıgınen ajyramai jürgen balasyn besıkke bölep, äldebır jūmystarymen şyǧyp ketse kerek. Otaǧasy da syrttaǧy tırşılıgımen ketken. Jolai demalmaq bolyp toqtaǧan bır jolauşy kiız üidıŋ tūsyna kelıp: «Kım bar-au!» dep dybys bergen eken. «Kıre ber» degen dauysty estıp, ışke kırgen jolauşy aŋtarylyp tūryp qalady. Üide besıkte ūiqysynan oianǧan baladan basqa jan joq. «Örede aşyma bar, özıŋ de ış, maǧan da ber» degen eken bala jolauşyǧa. Qazaqtyŋ balasynyŋ tılı jatyqtyǧyn, erte şyqqanyn baiqaimyz būdan.Qazaqta «tüie mıngen qazaq tört auyz öleŋ bıledı» degen söz bar, söite tūra bügınde özge mamandyq ielerı än aitsa, bırtürlı tosyrqap qabyldaimyz. Än aitu qazaqtyŋ qanynda bar ekenın aityp öttık. Endeşe, änşılık öner qazaqqa nege jat boluy kerek?! Kerısınşe, keşegı ot auyzdy, oraq tıldı, sözge jüirık babalarymyzdyŋ bügıngı ūrpaǧy tılden aiyrylǧan. Maqaldatyp söilegen bylai tūrsyn, körgen oqiǧasyn, oqyǧan äŋgımesın baiandap aita bılmeidı, äserlep jetkıze almaidy. Oiyn tolyq ärı tüsınıktı qylyp, erkın söilei alatyn, äŋgıme aita bıletın balalar joq. Endeşe, qazaqy mınezımız ben bolmysymyzǧa qaita oralu üşın är ana besık jyryn säbiınıŋ boiyna sıŋırıp ösıruı kerek. Besıkke asyla otyryp meiırlene bala emızgen anadan, besık jyryn aityp otyrǧan kelınnen sūlu äiel joq şyǧar, sırä! Osyny esten şyǧarmaǧanymyz jön…
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn».
