Süiıktı balalar!
Kiız üidıŋ jūmbaǧyn,
Ūǧa jürşı ūrpaǧym.
Jūmbaqpenen zerdelep,
Babalardyŋ bıl saltyn.
Qorǧaidy dep mūrasyn,
Kämıl senıp jür halqyŋ…
Aq otau jūmbaqtary
(qazaq kiız üiı jäne jihazynyŋ jūmbaqtary)
Oianyp tūraryŋda,
Betı-qol juaryŋda.
Işerde as-taǧamdy,
Bır ıstı bastardaǧy…
Qasiettı sözdı aityp,
Jūmbaqty basta, qane?!
- 1. Düniede döŋgelek däu, bılesıŋ be?
Özı appaq jaulyǧy bar töbesınde.
Üş belbeu, bes kiım, bır japqyşy bar,
Sansyz bau, oiu-örnek denesınde…
Süiekterı, jihazy közdı tartqan,
Işıne balalar-au kıresıŋ be?!
(kiız üi, tündık, üş belbeuı – ekı beldeu, bır basqūr, bes kiımı – üş tuyrlyq, ekı üzık, bır japqyşy – kiız esık)
2.Jaisaŋ qabyrǧa,
Jisaŋ qom etesıŋ.
Jiylǧanda kier ekı kepesın.
(kerege jäne jiylǧanda keregenıŋ basyna kigızıletın kere qap)
3. Qyryq naiza buylǧan,
Bır qalpaqqa sūǧylǧan.
(buylǧan uyq jäne kigızılgen uyqqap)
4. Jetpıs kempır jer tesıp jatyr.
(jaiylǧan keregenıŋ saǧanaqtary, iaǧni kerege aiaqtary)
5. Törınde törteu otyr töremın dep.
Körpemınnıŋ ekeuı tūr,
Köterıp töbe bidı beremın dep.
(tördegı törteu — jükaiaqtyŋ siraǧy, esıkte jatqan – tabaldyryq, onyŋ ütındegı ekı taianyş – taianyş köterıp tūrǧan maŋdaişa, iaǧni esık aǧaş)
6. Esıgım şyǧysta,
Kebejem sol jaqta.
Törım batysta,
Kelınım oŋ jaqta,
Otym ortada.
Kelıp toi,
Qūrt-mai, qymyz,
Qazy-qarta.
(qazaq kiız üiı jäne onyŋ ornalasu baǧyttary, ondaǧy meimandostyq)
7. Otyz otyrma, qyryq qabyrǧa,
Bärın ūstap tūrǧan,
Auyz omyrtqa.
(uyq, kerege, şaŋyraq)
8. «Taŋba», iaki «mörı» bar,
İyǧynda jaǧalai.
Ony anyqtap körıp al,
Ol ne eken, balaqai?
(dödege)
9. Töbede tört şyq,
Törteuı de teŋ şyq.
(tündık bau)
10. Äuelınde şöp edım,
Jelkıldegen kök edım.
Qolǧa tüstım qūbyldym,
On jerımnen buyldym.
Qabyrǧaǧa qūryldym.
(şi jäne orauly şi)
11. Bır saraiǧa kıresıŋ,
Kırerde bas iesıŋ.
Bas iılmei kıre almas,
Han-qaraşa, kärı-jas.
(kiız üidıŋ esıgı)
12. Aq, qara şöp bar şamaly,
Orsaŋ terıŋ aqtalady.
Sumen soqsaŋ battalady,
Äsem-äsem daqtalady,
(jün, kiız, tekemet)
13. Aq, qara şöp bar şamaly,
Sumen soqsaŋ battalady.
Kümbezıŋe jabylady,
Keregıŋe tabylady.
(kiız, tuyrlyqtar)
14. Özı äsem oiuly,
Üide jatar jaiuly.
(syrmaq)
15. Salynatyn törge,
Toǧyz qabat bülde.
Bılesıŋ be būl ne?
Töseledı törge!
(tör körpe, qonaqqa töseledı)
16.
Üş siraq jyljymaidy beldıgınen,
Ot-jalyn aimalaidy kındıgınen.
Üstınde qara qūdyq qalpaǧy bar,
San aluan mäzırımen taŋ qaldyrar.
(oşaq, qazan, qazannyŋ qaqpaǧy)
17. Ekı basy jūdyryqtai,
Ortasy qyldyryqtai.
(qazan tūtqyş)
18. Üş aiaǧyn keredı,
Bırıgıp basy keledı.
Qajettı tılıne ıledı.
(mosy)
19. Ystyqqa küimeidı,
Sän qūrudy süimeidı.
Jambasyna telpektıŋ,
Töseluge elpekpın.
(tüp kiız)
20. Jisaŋ jeŋdei,
Jaisaŋ köldei.
(şymyldyq)
21. Jelbıregen jelmen,
Jasau bolyp kelgen.
Kelın, küieu mäiıttı
Jasyrady elden.
(şymyldyq)
22. Ön boiynda tısterı,
Būl ne degen küştı edı.
Tısı örge qaraǧan,
Qajetıŋe jaraǧan.
(adalbaqan, kiım ılgış)
23. Teptım, terekke şyqtym.
(üzeŋgı)
24. Attan biık, itten alasa.
(er)
25. Süp-süikımdı kışkene,
Beste, iaki üşte de.
Ülpıldektı taǧynyp,
Bar büldege malynyp,
Mınedı eken taqqa,
Aiaǧyn sap qapqa.
(sündetke otyrǧyzylatyn bala, taǧatyn ükısı, kietın sündet kiımı, aşamaiy jäne tepkışek)
26. Bır aǧaş, tört siraqty, özı qaiqy,
Adamdy köteruge boldy oŋtaily.
Siraǧy bolǧanymen bır orynnan,
Eşqaşan özdıgınen jyljymaidy.
(qaiqybas tösek)
27. Bır bette gül jazira köktem tūrar,
Janǧa rahat silauǧa bıtken būlar.
Tört mausymda eşqaşan özgermeidı,
Keremet körkın körıp közıŋ tūnar.
(tüskiız)
28. Bır närse özı törtbaq bylşiiady,
Sabalasaŋ ısınıp tyrsiiady.
(jastyq, qūs tösek)
29. Özı böz,
Qol juǧanda bolar kez.
Mındetterın aiqyndar,
Üş-tört türlı aty bar.
(qol oramaldar – mailyq, sulyq, bet oramal, sän oramal, sülgı)
30. Keregege asylyp,
Alǧany bar jasyryp.
Özı törtkıl mūrtty,
Jalpaq qaryn myqty.
(aiaq qap, tabaq qap)
31. Syrty ädemı süiıner,
Bosaǧaǧa ılıner.
Tazalaudy tılegen,
Zatpen ışı sıregen.
(kır salǧyş)
32. Jasalǧan gül men maidan bır domalaq,
Tazartar kır-qoqystan būl ǧalamat.
Analar keide ony qoldanady,
Säbidıŋ saulyǧy üşın ädeiı arnap.
(qara sabyn, būzauşyq)
33. Üi ışınde qūdyq tūr,
Qūdyq suyn ūryp tūr!
Azyǧyŋdy ol qamdaidy,
Jüregıŋdı jalǧaidy.
(saba, ırkıt, sarmai)
34. Mıngesedı artyŋa,
Ekı saily qalpynda.
Işınde bar tättı däm,
Torǧyn-torqa, altynda.
(qorjyn)
35. Sauyt emes kietın,
Tek aldyŋdy qaptaidy.
Kiımıŋe tietın,
Kır-qoqystan saqtaidy.
(aljapqyş, şalǧyş)
36. Bes uaq säjde jasauǧa,
Jaiylady qaşanda.
(jainamaz)
37. Üige sän,
Kiımderdı qorǧaidy, tūrǧyzbaidy şaŋ.
(kiım japqyş)
38. Bır ydys örnektelgen, kümıstelgen,
Ata-baba ūstaǧan ūlyspenen.
Işıne qūiylady asyl taǧam,
Armandar alty ai jazda bır ışpegen.
(qymyz tegene jäne qymyz)
39. El jatsa da, elekem jatpaidy,
Işıne jyly su saqtaidy.
Bes kezek qyzmet boryşyn,
Är künı asyryp aqtaidy.
(qūman)
40. Astyna as-su taǧamnyŋ,
Töseu üşın arnalǧan.
Aq dämın salyp qazaǧym,
Keledı baǧzy zamannan.
(dastarqan)
41. Işı haram ydys bar,
Mäŋgı syrtqa qoiady.
Qorǧaitynǧa qorany,
Ünemı as qūiady.
(itaiaq)
42. Toǧyz belbeu, qos jıbek,
Ekı qūlaq, bır şümek.
Jıbegıne qol tise,
Jöneledı kümbırlep.
(dombyra)
43. Tört siraqty jazyq,
Keptıredı azyq.
(öre)
44. Müşesı özı maldyŋ,
Taŋ-tamaşa qaldym.
Sütten alǧan taǧam,
Salynady eken oǧan.
(qaryn)
45. Kışkentai ǧana aran,
Asty tolǧan boran.
(eleuış)
46. Özı örmelı, sapty,
Jürgızedı atty.
(qamşy)
47. Kergıştelgen taqtaily,
Üidı itten saqtaidy.
(ergenşek)
48. Bır atym tızgını aǧaş, öte şaban,
Bırden artyq mınbeidı oǧan adam.
Qamşylap künı boiy tebınsem de,
Iаpyr-ai, äreŋ jyljyr ekı-üş qadam,
Jyljyǧanda örnek bop ızı qalǧan.
(qūrylǧan örmek, adarǧy, toqylǧan örnektı bau)
49. Bäigege tüser şaǧyŋda,
Bailanady basyŋa.
Kün ötpeidı tiımdı,
Şaiqaltpaidy miyŋdy.
(şyt)
50. Analar kigen aq jaimam,
Körıner sirek är jaidan.
Kigen jerıŋ baptalar,
İmanyŋ da saqtalar.
Şaşyŋa şaitan ermeidı,
Şaŋ-tozaŋǧa bermeidı.
(şylauyş, kimeşek, jaulyq)
51. Torqa emes, maqta da emes, jün de emes ,
Balalar künde ony körgen emes.
Ötpeitın şapsa qylyş, salsa naiza,
Erler kigen bolǧanda soǧys, eges…
(dulyǧaly sauyt)
52. Adam kimeidı, haiuan kiedı.
Olarǧa suyqta paidasy tiedı.
(jabu)
53. Qalǧan bop sūq sausaqqa,
Tūratyn taŋmyn bır zatqa.
(terı oimaq)
54. Arqandalyp tūratyn,
Saldyr-sūldyr bır zatym.
Myŋ san attap bır belden,
Jabdyq jasar qūratyn.
(şi, toqu söresı, tasy)
55. Kerek emes kıruıŋ,
Salyp qoiar qūlybyn.
Saqtaidy ol ışıne,
Qajetın ölı-tırınıŋ.
(sandyq)
56. Sandyq emes, ülken,
Qarasaŋ özı bır teŋ.
Işıne salynady,
Oryn-körpeŋ bıtken.
(qarşyn)
57. Bır kümbez töbe jaǧyn alar aşyp,
Zaty bar iyǧynan jabar jazyp.
Eger de anyq körem deseŋ mūny,
Işkı bette onyŋ bar äsemdıgı.
(kiız üidıŋ tegerışı)
58. Ötkermeden ötken,
Şyr ainalyp ketken.
Bolsa da sändı, şyraily,
Jaŋbyrly künı tūrmaidy.
(qūldyrauyş)
59. Bolǧanda asty gülsız, betı güldı,
Jinaǧan arasyna jün-jūpyrdy.
Tört būryş ärı torqa, ärı bözden,
Hälınşe adamzatty jylyndyrdy.
(körpe)
60. Özı ūzyn zat,
Onsyz jük te artpaisyŋ.
Onsyz bardy bailap-matap
Ūstauǧa aila tappaisyŋ.
Ol tötenşe berık,
Atyŋdy da qoiasyŋ oǧan senıp.
(arqan-jıp)
61. Ūzynnan oiylǧan aǧaş,
Toltyrsaŋ da su men jem,
Eşqaşan onda tolmas.
(naua)
62. Tört siraqty, qaqpaqty,
Betıne örnek battapty.
Süiektep kümıs te qaqtapty,
Işıne azyq saqtapty.
(kebeje)
63. Bır taudan, bır tau kördım biık tūrǧan,
Işıne ot pen suy siyp tūrǧan.
Ne degen meiırlı zat bıle almadym,
Tiıp ketseŋ jelını iıp tūrǧan.
(samauyr)
64. Aq şatyr,
Aq şatyrdyŋ ışınde qyzyl közdı şal jatyr.
(samauyr)
65. Dariianyŋ bır qūs otyr ortasynda,
Qūiryǧy dariianyŋ jaǧasynda.
(şömış, ojau)
66. Şarşamas bala kördım jalǧyz aiaq,
Auzyna tıstep alǧan şiden taiaq.
Jürgen saiyn belbeuın qabattaidy,
Äjesı janidy ony aiamai-aq.
(ūrşyq)
67. Özı qatty, appaq,
Qant emes şaqpaq.
Azyq bolar jeseŋ,
Susyn bolar ezseŋ.
(qūrt)
68. Saiada bır qūdyq bar suy qatqan,
Betıne betegesı şyǧyp jatqan.
Bır kepke qūisaŋ ony jentek azyq –
Jasaisyŋ, qaşan tatsaŋ janǧa jaqqan.
(qazanda ūiyǧan airan, qatyq, süzbe)
69. Saiada bır qūdyq bar suy aqtan,
Işıne qūisaŋ ırır qoiyrtpaqtan.
Qainatyp aq qalypqa qūiǧanyŋda,
Şyǧady azyq taqtaidai bolyp qatqan.
Tılıp je, ügıp te je aryqtasaŋ.
(qazandaǧy süt qūiǧan airan, şyptaǧa süzıp alǧan aq ırımşık)
70. Saiada bır qūdyq bar suy aqtan,
Işıne batpan salsaŋ mūz bop qatqan.
Tılıp-tılıp qainatyp ǧajaptanba –
Kesek-kesek sary azyq alyp jatsaŋ.
(qazandaǧy süt, aralastyratyn mäiek, sary ırımşık)
71. Bır jansyz tabylady adamzattan,
Inı bar jyryq qana kırıp jatqan.
Arqasy ınge kırse körınbeidı,
Qajetın adam oǧan maidalatqan.
(bäkı)
72. Sar moinaqty metal,
Babyn tapsaŋ qylpyldar.
Haiuandy öltıredı,
Kırısken ısınıŋ öŋın keltıredı.
(pyşaq, sar moinaqty pyşaq)
73. Domalanyp tūrady,
Ūiasynda būǧady.
Tek qana kırdı,
Juuǧa şyǧady.
(sabyn qap, qara sabyn)
74. Myqty tūǧyr,
Işı şūŋqyr.
Sıltei berseŋ qazyǧyn,
Daiyndalar azyǧyŋ.
(kelı, kelsap)
75. Emes dorba desem,
Jasaidy ony şeşem.
Susyny bar, şöl basyp –
Küş jinatady eken.
(torsyq, torsyqqa qūiylatyn susyn)
76. Jaŋbyr ötpeidı,
Ony jasauǧa oŋai eŋbek ketpeidı.
Kiseŋ sändı,
Bıraq oǧan qazır qol jetpaidı.
(şekpen)
77. Toǧyz qabat torqa emes,
Bır betı aluan būlttan.
Babalarǧa bolǧan es,
Qorǧap qystan, suyqtan.
(ışık, ton)
78. Toŋdyrmaidy kiseŋız,
Jatqyŋ kelse tösenış.
Mätel etken halqymyz,
Aita qoişy bılseŋız.
(kebenek)
79. Özı imek kermelı,
Istıkterın zulatqan.
Şyndyq ärı ertegı,
Közdegenın qūlatqan.
(sadaq, jebe)
80. Döŋgelek däu qaqpaq,
Qalady jandy saqtap.
(qaqpan)
81. Jarty aidai iılgen zat,
Jartylai kiım kiıngen zat.
(sadaq, qoramsaq)
82. Saby ūzyn üşkır,
Qolyna alǧan küştı ūl.
Qarsylasyna sılteidı,
Dep ony jer qūştyr.
(naiza)
83. Özı bükır, alysqa tükır.
(Myltyq)
84. Köpşık etken etegın,
Beldı qorǧap ötetın.
Äjelerdıŋ būiymyn,
Bıldıŋ be ne ekenın?
(beldemşe)
85. Keltırgende sänıne,
Jaraityn jas-kärıge.
Buynyna kietın,
Äielderdıŋ bärı de.
(tıze qap)
86. Aǧaiyndy on, kigenı ekı ton.
(qolǧap)
87. Törtten qosqan basy bar,
Maŋdaiynda şaşy bar.
Özıŋ körgen baiaǧy,
Salpyldaidy sabaǧy.
(tymaq)
88. Erte tūrdym, ekı aiyr jolǧa tüstım.
(şalbar)
89. Barady, barady, auzyn aşyp qalady.
(kebıs)
90. Belı qaiqy, jony taiqy,
Sılteseŋ şabady,
Qoisaŋ ının tabady.
(qylyş, qylyş qynaby)
91. Tıs degen joq, ernı ötkır,
Qazyqtauly kömeiı.
Qan şyǧarmai bırde-bır,
Bölşekteidı, jemeidı.
(qaişy)
92. «Belımnen qys» deidı,
Qyssaŋ tısteidı.
Otqa tüsıp jūmys ısteidı .
(qyşqaş, şymşuyr)
93. Jylt-jylt etıp,
Är üidı kezer.
Şeberge serık,
Olaqtan bezer.
(ine, teben)
94. Bır tūǧyrda, myŋ şūŋqyr.
(temır oimaq)
95. Mylja basty, myŋ közdı.
(temır oimaq)
96. Bolǧanda bır auyzǧa ekı qaqpaq,
Erkınde adamzattyŋ aşyp-jappaq.
Bır üidıŋ mäzırın de, şaq-şūqtaryn,
Işıne sol närsenıŋ qoiǧan saqtap.
(asadal, iaǧni şkaf)
97. Sörelı üş döŋgelek,
Zyrlap alǧa jöneled.
Söresınen ūstasaŋ,
Äketedı jetelep.
(balalardyŋ jüruge daǧdylanatyn üş aiaqty arbasy)
98. Qos doǧa bas jabdyq,
Arqalyǧy taǧy bar.
Tättılıgı artyq,
Tırlık oǧan taŋylar.
Därethanasy da bar,
Azyǧy daiyn,
Üstıne bülde jabylar.
(besık, näreste, şümek, tübek, besık körpe)
99. Kerıledı torqa,
Torqa üstınde jorǧa.
Jorǧalaidy, küsedı,
Gül, örnektı ız tüsedı.
(kergışke kerılgen kezdeme jäne bız keste)
100. Bır süiem ǧana ūsqyny,
Elpekteter küştını.
Bır-ekı qūlaş bauy bar,
Ne ekenın tabyŋdar?!
(mūryndyq, būida, bas jıp)
101. Oiǧa qarai zulaidy,
Sensız örge barmaidy,
Jeteleseŋ qalmaidy.
(qol şana)
102. Bır denede üş ın,
Bır ınde ötkır jūqasy.
Kelesı ekı qos älıbın –
Saqtaidy otaǧasy.
(qyn, pyşaq, saqpy)
103. «Börık» emes desem,
Basta ǧana tūraǧy.
«Börık» deiın desem,
Közdı jauyp tūrady.
(tomaǧa)
104. Jazda qairandaidy,
Qysta sairandaidy.
(şana)
105. Tabany jalpaq boz jorǧa,
Taipalsyn deseŋ sal jorǧa.
(şana)
106. Qos qūlaqty, jüz tıstı,
Jüzınen bır ız tüstı.
Bır denenı ekıge,
Bölıp tastar būl küştı.
(ara)
107. Ä degenşe tap beredı,
Tap bergennen qaq böledı.
(balta)
108. Bolǧanda jalpaq taban, jalǧyz tıstı,
Qolynda adamzattyŋ barlyq küşı.
Üstınen bırer ret jürıp ketse,
Närsenıŋ astyndaǧy kırer tüsı.
(sürgı)
109. Bır ydys kergıştelgen auzy arandai,
Qūiǧan närseŋ ötedı aialdamai.
Tek tübınde qyl-qybyr…
Qalar ylǧai.
(süzgı)
110. Susynda da susyn bar,
Otqa tüsıp qanyǧar.
Aq qatyǧy taǧy bar,
Onsyz basyŋ auyrar.
(süt şäi, qaimaq)
111. Döp-döŋgelek qos batpan,
Bırı ailanyp zyr qaqqan.
Qarttardyŋ eŋ keregın,
Dännen ügıp beretın,
Būl ne aitşy zeregım ?!
(qol diırmen)
112. Qara taudy tazalaǧan,
Säbilerdı mazalaǧan.
Qiia bettı taqyrlap bop,
Büktetılıp tasalanǧan.
(ūstara)
113. Jüzdesesıŋ,
Ülkenge de, kışıge.
Ünsız kütseŋ,
Qūrmetsızdık ısı de.
Qūrmetıŋdı sezındırer kısıge,
Ne ekenın bılesıŋ be tüsıne?!
(sälemdesu: ūl bala qolyn keudesıne qoiyp,»assalausaǧalaikum», dese, «uaǧalaikum uassalam», dep sälem alady, qyz bala: «Salamatsyz ba? Amansyz ba?» dep esendesedı)
114. Üi tıgerde kerek,
Borandar da tırek.
Aiyr tūmsyq sūm zattyŋ,
Kım aitady atyn?!
(baqan)
115. Ūzynyraq baqannan,
Jaŋbyrly künı bata alǧan.
Kiız üidıŋ qajettı,
Bır mülıgı atalǧan.
(tıreuış)
116. Qos qūlaqty ydys,
Toqylady jünnen.
Aq däm, azyq, dän salyp,
Babalar artyp jürgen.
(qap, daǧar)
117. Tört siraqty taǧan,
Törden oryn alǧan.
Qanşama dünie üstınde,
Küşıne qairan qalam.
(jük aiaq)
118. Terıden quystap,
Auzyna aǧaş sap qaiyǧan.
Qaraşy dūrystap,
Işı tolǧan maiman.
(talys)
119. Temır de, aǧaş ta emes,
Ydys, su qūiady.
Şölderde qatady es,
Mol su siiady.
(tūlyp, mes)
120. On ekı tüie, on jylqy,
Toǧyz siyr, bes eşkı.
Bır jarym qoian, üş tülkı,
Taba almasaŋ boldyŋ külkı.
(mal men aŋnyŋ ıştılık uaqyty)
121. Tabanyma bailadym,
Qos taiaqpen aidadym.
(qar şaŋǧy)
122. Izı bar, adymy joq aiaǧynyŋ,
Timeidı ūşy jerge taiaǧynyŋ.
Haiuanǧa ekı aiaǧyn arta salyp,
Keledı änın şyrqap baiaǧynyŋ.
(arba, döŋgelek, därte, dauys)
123. Eŋkeimese ekı betın kır basar,
Eŋbektense ekı betı nūr şaşar.
(ketpen)
124. Büiırı tesık jolmen,
Biıkke şyqtym.
(saty)
125. Sausaq batpas tütıkten,
Sanduǧaş qūs sairaidy.
(sybyzǧy)
126. Aiaǧy bıreu, qoly joq,
Şiyr-şiyr joly köp.
Özı söilei bılmeidı,
Salǧan ızı söileidı.
(qaryndaş, qalam)
127. Denesı joq, auzy qas,
Auzyna tüsken qūtylmas.
(qaqpan)
Älima YSQAQQYZY,
«Şalqar» gazetı.
