Bala ömırındegı taǧy bır erekşe atalyp ötıletın, ülken toi qylyp ötkızetın salttardyŋ bırı — tūsaukeser. Tūsaukeser bala ömırındegı ülken belestıŋ bırı. Öitkenı balanyŋ bauyryn jazyp, qaz-qaz tūryp, bır attap, ekı attaǧan kezde tūsauyn kesedı. Özge ūlttyŋ balasynyŋ tūsauyn kespese de jügırıp ketedı, al bızdıŋ qazaqtyŋ balasy tūsauy kesılmese sürınşek bolady eken. Tūsau kesu üşın ne sebeptı ala jıp daiyndalǧan? Tūsaudy nemen kesken? Balanyŋ tūsauyn kımge kestırgen jön? Būl jaily aidarymyzdyŋ tūraqty keiıpkerı Zeinep apai bylai deidı…
Ala jıptıŋ syry
Tūsaukeserdıŋ är jerlerge bailanysty kışıgırım özgeşelıgı bolmasa, negızgı män-maǧynasy bır, iaǧni balanyŋ alǧaşqy qadamyna män beru, tılek tıleu. Balanyŋ tūsauyn ala jıppen kesedı. Aq jıp pen qara jıptıŋ ekeuın aiqastyra otyryp esıp, ala jıp daiyndalǧan. Būl — ömır-tırşılıktıŋ nyşany. Ömırde barlyǧy qos-qostan jaratylǧan ärı ylǧi qatar kelıp otyrady. Aitalyq, ömır men ölım, jaqsylyq pen jamandyq, qaraŋǧy men jaryq, ystyq pen suyq, eŋ bastysy, er men äiel… Būlar qatar jüredı, bırınsız bırı bolmaidy.Tek bır Alla ǧana jalǧyz. Ala jıptıŋ negızgı mänı osynda. «Kısınıŋ ala jıbın attamasyn, ūrlyq qylmasyn, qiianat jasamasyn, jaman jolǧa tüspesın» degen sebeppen ala jıp daiyndaidy» degen tüsınık bar. Ökınıştısı, maǧynasy tereŋde jatqan dünienı osylai bırjaqty tüsınıp, «bıreudıŋ zatyn ūrlamasyn» dep qana «tūsau kesıp» jürmız. Būl — jaŋsaq pıkır. «Jaqsylyqta asyp-tasymasyn, jamandyq körse, jabyrqap-jasymasyn, quanyşty künderınde asylyq jasamasyn, qiynşylyq basyna tüskende eŋsesı tüsıp basylmasyn, ekeuınen teŋ ötsın» degen tılekpen qos-qostan keletın Jaratylys zaŋynyŋ belgısı retınde ala jıp taŋdalyp, balanyŋ tūsauyn kesken. Qazır tūsaudy qaişymen kesıp jür. Būl dūrys emes, öitkenı balanyŋ ömırı qaişylanyp qalady, al balanyŋ alǧaşqy qadamyn qaişylaudan bastasaq, ary qaraiǧy ömırı de kürdelenıp, kedergılerı köp boluy mümkın. Sol sebeptı qaişymen keskendı qazaq qoş körmegen, tek ötkır pyşaqpen şort kesetın bolǧan. Būǧan da män berıp qaraityn kez keldı.
Äjeler tūsau kespegen…
Qai kezden bastap jappai ürdıs alǧanyn bılmeimın, būl künderı qarap otyrsaŋyzdar, tūsaudy köbınde jasy ülken äjelerge, keiuanalarǧa keskızıp jürmız. Osyǧan jete män berıp kördık pe? Jürısı auyrlaǧan qart äjege nemese ılbi basatyn keiuanaǧa tūsau keskızgende, bala qalai jürıp ketedı dep oilaisyz?! Osyndai keleŋsızdıktı äsırese telearnalarda köp körsetedı. Söz joq, ala jıptı köptı körgen, talai nemere-şöbere süigen äjeler ädemılep aq batasyn berıp, balanyŋ aiaǧyna bailap beredı. Al tūsau kesetın adamdy ata-ana aldyn ala sailaityn bolǧan. Qyz bala bolsa, qimyly şiraq ärı pysyq, aqjarqyn mınezdı, köpke qadırlı, ısın tiianaqty ärı tyndyrymdy atqaratyn elge süikımdı kelınşekterge, ūl balanyŋ tūsauyn «pälenşe aǧasyndai serı bolsyn, ülken azamat bolsyn», «anau aǧasyndai saiatşy, aŋşy bolsyn» degendei el auzynda, eldıŋ aldynda jürgen er-azamattarǧa keskızgen. Bır jaǧynan, halqymyzdyŋ yrymşyldyǧy şyǧar, bıraq qalai degenmen özımızdıŋ ata-babamyz ıstep kele jatqan salttyŋ astarynda ülken män, ädemı tılek, jaqsy niet jatyr.
Ala jıp bailanyp, balanyŋ tūsauyn keser aldynda bır top balany jügırtıp jıberedı eken. Sol balalardyŋ aldynda ozyp kele jatqan ekı bala taiaǧan sätte-aq tūsauyn kesıp jıberetın bolǧan. Sodan keiın entıgıp jügırıp kelgen ekı bala ekı jaǧynan balanyŋ alaqanyn alaqandaryna tüiıstırıp, uystaryna toltyra ūstap, dedektetıp ala jönelgen. Öitkenı, jügırıp kelgen balalardyŋ qany qyzyp, küş-quaty tasyp, ekpını artyp keldı. Alaqan arqyly osynyŋ barlyǧy tūsauy kesılgen balaǧa, aitalyq, ekpını, küşı, iaǧni energiiasy ötedı eken.Tūsaukeserdıŋ mänı Endı bır sät säl şegınıs jasap köreiıkşı, köptı körgen qariialardyŋ aq batasy… Halyqqa qalauly, elge tanymal bolyp jürgen er-azamattyŋ nemese köpke syily bolyp jürgen kelınşektıŋ jaqsy nietımen kesılgen balanyŋ tūsauy… Sodan keiın küş-quaty tasyp, entıgıp jügırıp kelgen balalar, olardyŋ yp-ystyq alaqandary… Osynyŋ barlyǧy alǧaşqy qadamyn täi-täilap basqan balanyŋ endıgı jerde sürınbeuı, basqan qadamynyŋ sättı boluy, bastysy, «aiaǧyn nyq bassyn, özınıŋ tuǧan jerınde aiaǧyn nyq basyp jürsın» degen tılekke toly ǧoi. Mıneki, olai bolatyn bolsa tūsau kese salu qalai bolsa solai ötkıze salyp, körer közdı aldaityn «butaforiia» emes, iaǧni tek äielder jinalyp, tek keiuanalarǧa tūsau keskızıp jai ötkıze saluǧa bolmaidy. Būl — balanyŋ ülken ömırge alar joldamasy, toidyŋ basy, ömırge bastar qadamnyŋ alǧaşqy baspaldaǧy. Būl — «balamyz jaqsy azamatqa ūqsasyn, qadamy sättı bolsyn, ömırınde kezdeser jaqsylyq pen jamandyqty teŋ köterıp ötsın» degen niet-peiılı bar astary auqymdy, maǧynasy tereŋ saltymyzdyŋ bırı. Tūsaukeserde şaşu şaşylyp, tūsaukeser jyry aitylady. Bır ökınıştısı: Kürmeuıŋdı şeşeiık, Tūsauyŋdy keseiık, Qaz-qaz, balam, qaz, balam, Qadam bassaŋ mäz bolam, Taǧy-taǧy basa ǧoi, Taqymyŋdy jaz, balam, Qaz basa ǧoi, qaraǧym, Qūtty bolsyn qadamyŋ! — dep bastalatyn ädemı äuen, igı tılekke toly tūsaukeser jyryn qazır köp adamdar, äsırese jastar bıle bermeidı… Yrym jaqsy nietten tuady... Tūsaudy tek ala jıppen emes, «ışı-syrty maily, maldy bolsyn» dep toq ışekpen, «jaiqalyp össın» dep kök şöppen kesken. Ärkım özı bılgen, qalai bolǧanda da tılektıŋ artyqtyǧy joq. Barlyǧynyŋ nietı tüzu, tılegı bır. Bızdıŋ ūltqa qatysty kez kelgen jön-joralǧyny barlyq qaǧidalaryn saqtai otyryp şyn nietpen ötkızse, qabyl bolady. Tıptı ala jıptı de «sondai künge jeteiın» dep alyp jatady. Men 90-jyldardyŋ aiaǧynda üş jyldai Almaty oblystyq «Balböbek» qoryn basqarǧan bolatynmyn. Bızdıŋ qorymyz Jetım balalar üiımen köp bailanys jasady. Jūmys babymen Esık qalasyndaǧy säbiler üiınde bolǧanym bar. Sol kezdegı säbilerdıŋ 80 paiyzdaiy özımızdıŋ qazaqtyŋ balalary eken. Jaŋadan täi-täilap jürgen balalardyŋ tūsauy kesılmegenın tärbieşılerden bıldım. Öitkenı säbiler üiınde eşqaşan tūsau kesu, sündetke otyrǧyzu degen siiaqty dästür-salttarymyz ötkızılmeidı eken. Osy jai menı qatty oilandyrdy. Būl balalar onsyz da taǧdyrdyŋ tälkegıne tüsken, tumai jatyp ata-anadan ajyrap, meiırımge zäru bolǧandar, ana sütın tatpaǧandar. Sonda eŋ bolmasa tūsauy kesılmegen balalardyŋ endıgı ömırlerı qalai bolady? Osyndai oilar maza bermedı. Öitkenı öz basym özgede şaruam joq, qazaqtyŋ bükıl saltyna qatty senetın adammyn. Audannyŋ basşysy Qairat degen jıgıt bolatyn. Būl künde marqūm bolyp kettı. Soǧan kırıp, män-jaidy tüsındırdım. Bükıl jön-joralǧysymen audandaǧy ülken bır şara retınde säbiler üiınde tūsaukeser ötkızsek degen oidy jetkızdım. Būǧan qatty daiyndaldyq. Oblystyq, audandyq basylymdarǧa habarlandyrular berıldı. Bastamamyz oblystyq äkımşılıkten qoldau tapty. Tūsauy kesıletın 17 säbidıŋ basyna ükılep taqiia, üsterıne ūlttyq kiım tıkkızdık. Aldyn ala «toiǧa atsalysyŋyzdar, toiǧa şaşu äkelıŋızder» dep habarlanǧandyqtan, el qūrqol kelgen joq. Käsıpkerler säbiler üiıne qajettı tūrmystyq zattaryn köterıp, audannyŋ qarapaiym jūrty kışıgırım syi-siiapatymen keldı. El aǧalary, eldıŋ yqylasyna bölengen azamatşalar 17 balanyŋ tūsauyn kestı. Är balaǧa keiın de qarailasyp, kömek qolyn sozyp tūratyn ökıl äke, ökıl şeşe daiyndaldy. Olar -audan äkımderı, ıs basynda jürgen ülken azamattar bolatyn. Taǧdyrynan tarşylyq körgen sol balalardyŋ bırınıŋ ökıl äke-şeşesı marqūm Zamanbek pen Maqpal bolyp edı (sol kezde Z.Nūrqadılov Almaty oblysynyŋ äkımı bolǧan)… Zamanbek sol kezde säbiler üiıne şaǧyn avtobus syiǧa tartty. Qanşama syilyq, qanşama tılek aityldy. Ūlan-asyr toi, äsem än, tögılgen küi, tek balalardyŋ tūsauy kesılıp qoimai, säbiler üiınıŋ kem-ketıgı tolyqty. Men mūny maqtanyp aityp otyrǧanym joq, būl köpke ülgı bolǧan igılıktı şara edı. Qūdaidyŋ qūdıretı, eldıŋ tılegı, atalardyŋ bergen batalary qabyl bolyp, tūsauy kesılgen sol 17 bala köp ötpei-aq ata-analy boldy. Bır-bır qazaq otbasysy sol balalardy alyp kettı. Mıne, bata men tılektıŋ oryndalatyndyǧynyŋ, saltymyzdyŋ özımızge ǧana jūǧysty bolatynynyŋ bır dälelı.
Äŋgımelesken Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn»
