Balanyŋ ana qūrsaǧyna bıtkenı, jaryq düniege şyr etıp kelgenı, ösetını — osynyŋ barlyǧy jaratylystyŋ öz retımen keletın kezeŋı. Balaǧa qatysty endıgı kezekte söz etkelı otyrǧan yrymdar jaily ne bılemız? «Bauyrynan tabaq alu» yrymy nege eŋbektep jürgen balaǧa jasalady? «Kögentüpte» ne män bar? «Tanabau» jaily bılemız be? Endıgı äŋgıme Zeinep apaida…
Köp eŋbektegennıŋ de paidasy bar
Äsılı, qazaq halqy tabiǧattyŋ qūpiia syrlaryn jaqsy bılgen. Jaratylystyŋ zaŋdylyqtarymen ündese otyryp, soǧan orai özınıŋ tūrmys-tırşılıgın säikestendırıp, baǧyttap ömır sürgen. Qazaqtyŋ tolyp jatqan yrymdary men salttary jaratylystyŋ sondai zaŋdylyqtarymen astasyp, säikes kelıp jatady. Är närse ornymen ǧoi, mysaly, aǧaryp taŋ atady, taŋnyŋ şapaǧy körınedı, künnıŋ nūry tüsedı, sodan keiın kün şyǧady, söitıp, ret-retımen köktem keledı, jaz şyǧady, küz tüsedı, qys bolady degendei, tabiǧattyŋ ärbır sätı, kezeŋı öz uaqytynda, öz ornymen jüredı. Qazaq halqy osy zaŋdylyqtardy tereŋ tüsıngen, öitkenı tabiǧattan ajyramaǧan. Qazır «tehnika zamany» dep jürıp, jaratylyspen bailanysymyzdy üzıp aldyq. Adam ömırındegı neşe türlı säikessızdıkterdıŋ, keleŋsızdıkterdıŋ, auru-syrqaulardyŋ köbeigenınıŋ bır ūşy osynda jatyr deuge bolady. Bala düniege keldı, qyrqynan şyqty, ezu tartty, talpyndy, otyrady, eŋbektei bastady…
Bala eŋbekteuden de tolyq ötuı kerek. Öitkenı, ol da — Alla taǧalanyŋ özı jaratqan pendesınıŋ basynan ötkeruı tiıs ösu kezeŋı. Qazırgı balalar köp eŋbektemeidı, öitkenı jüruge beiımdeitın arbalar (hodunok) bar. Balany bırden jürgızuge ūmtylǧan dūrys emes. Onyŋ ziiany keiın şyǧady. Süiekterı älı jetılmegen, buyndary dūrys bekımegen būl kezeŋde bala eŋbekteuı kerek. Sonda būlşyq etterı de tolyq jetıledı. Ol bıraz uaqyt alaqandarymen jer tırep, tızesımen eŋbekteidı.Eŋbekteuge äbden üirengen balalardyŋ «erınıp», keudesın kötergısı kelmei qoiatyny bar. Degenmen, endıgı jerde bala aiaǧyn basyp, qaz tūruy kerek. Sondyqtan «köbırek eŋbekteuge üirenıp alyp, keudesın kötermei qoimasyn» dep, uaqyty kelgende «bauyrynan tabaq alu» degen ädemı bır dästürdı yrymdap ısteidı. Balanyŋ alaqany men tızesın jerge tıretıp, bauyryn kötertedı. Sol kezde oŋnan solǧa qarai qant-kämpit, qūrt-ırımşık toltyrylǧan tabaqty «bauyry tez jazylyp ketsın», «eŋsesı tez köterılsın» degen jaqsy tılekterdı aityp, jetı ret bauyrynan ötkızedı. Sosyn baryp, balany aqyryn qaz tūruǧa, jaǧalap jüruge üiretedı. Artynan «bala bauyryn jazdy» dep auyldyŋ äielderı tabaqqa salynǧan, türlı dämnen auyz tiıp, «bauyrynan tabaq alu» şaiyn ışedı. Äŋgıme şai ışude emes, tılekte jatyr. Bızdıŋ halqymyz — öte tıleuqor ärı batagöi halyq. Qiyn-qystau zamandy, jaugerşılıktı, aştyqty, zobalaŋdy, qanqūily şapqynşylyqty bastan ötkergen qazaqty aman saqtap kele jatqan osy tıleuqorlyǧy men nietınıŋ keŋdıgı der edım. «Myŋ şaqyrym jol bır qadamnan bastalady» Qolǧa ūstauǧa jarap qalǧan säbiınıŋ bırınşı ret qonaqqa barǧanyna da däl bızdıŋ qazaqtai män berıp quanatyn halyq joq şyǧar. Balany köterıp, jaqyn aǧaiyn-tuystyŋ, qūda-jekjattyŋ üiıne barǧanda, köŋıl jeter jaqyn adamdary «bırınşı ret üige keldı» dep, «kögentüp» beretın bolǧan. «Kögentüp» degenımız — balaǧa berıletın qozy-laq, būzau nemese qūlyn. «Kögen» dep töldıŋ moinyna bailaityn jıptı aitady, iaǧni «kögentüp» — balaǧa «kögennıŋ tübı bolsyn», «alǧaşqy maly bolsyn» degen nietpen berıletın maldyŋ tölı. Mūnyŋ özı — kelgen jaqtyŋ qozy-laǧynyŋ joqtyǧynan emes, balanyŋ bırınşı ret qonaqqa kelgenın eskeru, onyŋ alǧaşqy qadamyna «ömırı berekelı bolsyn», «maldy bolyp jürsın» dep niet bıldıru. Bır jaǧynan, aǧaiyn-tuys arasyndaǧy tatulyq pen syilastyqty odan ärı qoiulata tüsu, tatulyqty bekıtu. Balasyn elep jatqandy kım jek körsın?! «Syilasaŋ, balany syila, berseŋ, balaǧa ber» deidı, öitkenı, bala — perışte. Bala şynaiy quanady. Bala arqyly bır-bırınıŋ köŋılın syilau jatyr mūnyŋ astarynda. Qazaq köŋılge köp qaraidy. «Köŋılı qalmasyn», «köŋılın qaldyrma» dep jatamyz. «Bır atym nasybaidan köŋılı qaldy» degen de jaidan-jai aitylmaidy. Köŋıl jaqsy jerde araqatynas ta bütın bolady. Qazaqtyŋ bırlıgı köŋıl syilai bılude jatyr. «Tanabau» degen ne? Balanyŋ alǧaş qonaqqa baryp, «kögentüp» jetektep qaitqanyn estıgende, pysyqtau äielderınıŋ bırı kelıp: «Balaŋ bırınşı ret qonaqqa baryp, «kögentüp» jetektep kelıptı, «tanabau» qadaiyq», — dep, balanyŋ keudesıne «tanabau» qadap ketetın bolǧan. «Tanabau» degen — aqyq tasty tüime. Kez kelgen quanyşty öz quanyşyndai qabyldai bıletın, şynaiy quana bıletın qazaq özge adamdardyŋ balasyn elep-eskergenıne şattanǧan. Tıptı «tanabau» qadamaǧanǧa «män bermedı ǧoi» dep ökpelep qalady eken. Äjeler bolsa, «nemeremdı eşqaisysyŋ elemedıŋder ǧoi, «tanabaularyŋ» qūryp qaldy ma, bıreuıŋnıŋ esıŋe kelmedı ǧoi» dep abysyn-ajyndaryna renjıgen. Al «tanabau» qadap ketken soŋ, balanyŋ äjesı dastarqanyn jasap, nemeresınıŋ «kögentüp» jetektep kelgen quanyşymen bölısken. «Myŋ şaqyrym jol bır qadamnan bastalady» dep balanyŋ alǧaşqy qadamynyŋ quanyşyna aǧaiyn-tuǧan, körşı-kölemın jinalyp, «alǧaşqy qonaqtyǧy qūtty bolsyn», «joly bolyp jürsın», «aldynan jaqsy adamdar kezdessın», «bata beretın ata-äjelerı köp bolsyn», «barǧan jerınde aşylatyn esık köp bolsyn» degen tılekterın aityp, «tanabaudyŋ» şaiyn ışken. Bıreuden bır asaǧan nesıbe bolmaidy, esesıne bala jetektep kelgen «kögentüp» bärınıŋ basyn bırıktırıp, aǧaiyn-tuǧandy dastarqan basyna jinaǧan. «Jaqsy söz jan semırtedı» Jaqsy sözdıŋ jaqsy energiiasy bar. Bızdıŋ halyq bırıne-bırı jaqsy sözdı köp aitqan, tıptı äl üstınde jatqan nauqastyŋ özı hal sūraǧandarǧa jamanmyn demei, täuırmın deidı. Osy jaqynda ǧana atanyŋ Mäskeuden kelgen qyzyn (atanyŋ Mäskeude tūratyn qyzy Elena Bauyrjanqyzy) äkesınıŋ tuǧan jerıne Bäkeŋ ekeumız aparyp keldık. Eldegı atanyŋ naǧaşylaryna bardyq.
Atanyŋ naǧaşylary — Tekebai biden taraǧan tektı kısıler. Kökemız (atanyŋ anasynyn tuǧan bauyrynyŋ balasy) qazır seksennen asty. Al jeŋeşem — sözge öte şeşen, tauyp söileitın kısı, köpbalaly ardaqty ana. Ekeuı de — köptı körgen qarapaiym auyl adamdary. «Ainalaiyn, ūly atanyŋ sen de bır ūrpaǧysyŋ. Aldymenen bızge kelıp, sälem bergenıŋ üşın jüregımdı tabanyŋnyŋ astyna töseiın», — dedı jeŋeşem. Ne degen ǧajap söz! Mıneki, tılek! Bäkeŋ jeŋeşemızdıŋ sözın qaryndasyna audaryp berıp, tüsındırıp aityp jatty. Bäkeŋnıŋ özı de qatty tebırendı, menıŋ de közımnen jas yrşyp kettı. Basqa saltty ūstanyp, özge dınnıŋ adamy bolyp ösken, tılı basqa Bäkeŋnıŋ qaryndasy sonda jylap jıberdı. Öitkenı, şynaiy aitylǧan tılektı jüregımen qabyldady, jüregınen ötkızdı. Bırınşı ret körse de, keter kezde qimai, qaita-qaita qūşaqtap, jylap qoştasty. Būl da — jaqsy söz arnaudyŋ, köŋıl syilastyǧynyŋ bır mysaly. Ökınışke qarai, jahandanu dep janūşyryp jürıp köŋıl syilauymyzdy sūiyltyp bara jatyrmyz. Bügınde köŋıl de satuly.«Men — saǧan», «sen — maǧan» deitın küige jettık. Ata-babamyz närsesın, qarymtasyn qaitarsyn dep bermegen. «Bergen — jomart emes, alǧan — jomart» dep, alyp jüretın de — bızdıŋ qazaq. «Oramal ton bolmaidy, jol bolady» dep qolyndaǧysyn berıp jüretın de — bızdıŋ halyq. Bügınde barlyǧy satuly bolǧandyqtan da, bız özımızdıŋ qazaqtyq iısımızden ajyrap baramyz. Būl künderı bır-bırımızge jyly söz aitudan qaldyq. Al sözdıŋ qadırın bılu, sözge toqtau, jaqsy söz arnau, jaqsy tılek tıleu — qazaqtyŋ tabiǧi bolmysy. Būl — özgege ūqsamaityn etıp Alla taǧalanyŋ bızdıŋ ūltqa bergen syiy…
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn».
