Kelındı ūrpaq jalǧastyruşysy ǧana emes, ony äulettıŋ yrysy, qūt-berekesı, ūlt bolaşaǧynyŋ ūiytqysy dep tani bılgen atamyz qazaq tura osylai degen! Däl tauyp aitqan! Odan ärı «Qyzym, saǧan aitam, kelınım, sen tyŋda», «Abysyn köp bolsa, as köp» degen de bızdıŋ qazaq. Köptı körgen köneköz qariialar nelıkten būlai degen?.. Ärine, būl — kelınge berılgen tamaşa baǧa jäne salauatty häm parasatty tärbie bastauy. Mıne, mäselenıŋ basty mänı de, maŋyzy da osynda! «Maldyŋ alasy — syrtynda, adamnyŋ alasy — ışınde» demekşı, ömır bolǧan soŋ kelınnıŋ san aluan türınıŋ (mınezıne qarai) kezdesetını — däleldeudı qajet etpeitın aqiqat. Jalpy, qazaqtyŋ kelını, ol kım? Kelınnıŋ otbasyndaǧy (qoǧamdaǧy) rölı qandai? Jaŋa zaman kelını sen, qandaisyŋ? Kelın tärbiesımen kım ainalysuy qajet? Mıne, bügın bız osyndai sūraqtarǧa jauap ızdei otyryp, qazaq halqynyŋ kelınderı turaly oi-pıkırımızdı ortaǧa salmaqpyz.
Jalpy, qasiettı «Qūran kärımde» Alla taǧala qyz balany boijetıp, baliǧatqa tolǧannan keiın tūrmysqa şyǧyp, ömırge ūrpaq äkelumen qatar bır äulettıŋ ürım-būtaǧyn köbeitu üşın jaratqandyǧy turaly aitylady.
Demek, kelın bop bosaǧa attau būl — ülken quanyş, zor märtebe! Mūnymen qosa, jas kelınge jükteler mındet te az emes. Şyndyǧyn aitsaq, kelınge qaiyn ata men qaiyn enenıŋ köŋılınen şyǧyp, olardyŋ «qas-qabaǧyn baǧudyŋ» özın bylai qoiǧanda, sol äulettegı abysyndarymen tıl tabysyp, eŋ aldymen, aǧaiyndardyŋ arasyndaǧy tatu-tättı jarasymdylyqqa ūiytqy bolu, tıptı bır äulettıŋ qana emes, ūlt ūrpaǧyn tärbieleu mındetı de jüktelgen. Mıne, sondyqtan da ata-babalarymyz ejelden kelındı ūrpaq jalǧastyruşy jan retınde baǧalap qana qoimai, ony sol äulettıŋ yrysy, qūt-berekesı, ūlt bolaşaǧynyŋ ūiytqysy retınde qabyldaǧan.Būl oryndy da. Şyn mänınde, bügıngı kelın — erteŋgı ana, ūrpaq jalǧastyruşysy. Al endı halyq maqalynda aitylǧandai, kelınnıŋ «kelsap» bolmai, elgezek jaqsy adam bolyp qalyptasuy köp jaǧdaida qaiyn enenıŋ tälım-tärbiesıne bailanysty. Öitkenı jas kelın üşın qaiyn ene tälımı — maŋyzy zor tärbie mektebı. Eŋ bastysy, qaiyn ene özınıŋ özegın jaryp şyqqan ūlynyŋ jaryn öz balasyndai bauyryna basa bıluı tiıs. Jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp, kelınnıŋ abyroi-bedelın asqaqtata bıluı şart. Desek te, qazırgı künı däl osy mäselede keibır qaiyn enelerdıŋ ūtylyp jürgenın, mūnyŋ soŋy jas otau şaŋyraǧynyŋ şaiqaluyna äkep soǧyp jürgenın äste jasyruǧa bolmas. Eger halqymyzdyŋ arǧy-bergı tarihyna zer salsaq, halqymyzda bır özı bır auyldy basqara bılgen aduyndy da parasatty bäibışe, auyldaǧy qaisybır tentek qainylaryn bır auyz sözben ilandyryp, tezge sala bılgen körkıne aqyly sai kelınder az bolmaǧan. Mysaly, HV ǧasyrdyŋ aiaǧy men HVI ǧasyrdyŋ bas kezınde qypşaq ruynyŋ qyzy Tättıbike apamyz şymyr ruyna kelın bolyp tüsken kezınde el ışındegı dauǧa tüsıp, bilık aityp, el-jūrttyŋ yntymaǧy men tynyştyǧyn saqtai bılgen bidıŋ bırı bolypty. Al HIH ǧasyrda dürkıregen bır äuletke kelın bop tüsken Qūdaibaidyŋ qyzy Bidaş esımdı äieldıŋ aqyldylyǧy men kemeŋgerlıgı nätijesınde el arasynda «Bidaş bi» atanyp ketkenı turaly derekter jazba ädebietınde bar. Al bır aŋyz-äŋgımede äigılı Töle bi babamyzdyŋ kelını Danagüldı alǧaş körgende, būrymy tızesıne tüsken boijetkennıŋ sonadai jerden toqtap, ülkenderge jol bergenı, osy ıltipattyŋ özınen ǧana dana bidıŋ dana qyzyn eşkım aitpai-aq tanyǧany aitylady. Osylaişa, kelını Danagüldıŋ aqyl-parasatyn tanyǧan Töle bi qyryq qaraqşynyŋ qolyna tüsıp qalǧanda ūlyna emes, kelını Danagülge hat jazyp, kömek sūraidy. Sonda Danagül astarly sözben jazylǧan hattyŋ mänısın ūǧyp, qaiyn atasy — Töle bidı qūtqaryp alady. Būl, ärine, Töle bidei qaiyn atanyŋ kelındı baǧalai bılgendıgınıŋ bır körınısı! Qūdaiǧa şükır, odan keiıngı jyldarda da halqymyz parasat-paiymy jarasqan kelınderge kende bolǧan emes. Mysaly, halqymyzdyŋ kümıs kömei änşısı Kenen Äzırbaev ūly Körkemjan üilenıp, jeke şaŋyraq kötergende kelını Dinaǧa arnap, «Kelınjan» änın şyǧardy. Būl änınde qart änşı özınıŋ osynau baqytty sättı ūzaq uaqyt kütkenın aita kelıp, endıgı jerde «äulettıŋ ūiytqysy da, aqylşysy da özıŋ bol, Dinajan, özıŋe arnap mal-mülık jinap edım, qabyl al» degen tärızdı atalyq lebızın tebırene jetkızedı. Bügınde «Kelınjan» änın sol Kenen auylynyŋ tumalary änşı Saiat Medeuov pen Aigül İmanbaeva sekıldı öner ielerı tamyljyta oryndap jür. Sondai-aq qazaqtyŋ has batyry Bauyrjan Momyşūlynyŋ kelını — Zeinep Ahmetova, barşa alaş jūrtynyŋ asyl azamaty İmanǧali Tasmaǧambetovtıŋ anasy — Dıldä Tasmaǧambet kelını de bügıngı künı kelınderdıŋ köş basynda kele jatyr. Tıptı bilık basynda jürgen hanymdarymyzdyŋ arasynda da özınıŋ «kelın» degen qasiettı atauyna kır keltırmei jürgen Mäjılıs deputaty Zaǧipa Bälievanyŋ, özınıŋ ömırlık jarynyŋ ata-anasyn airyqşa qūrmettei bılgen körnektı rejisser häm akter, marqūm Raiymbek Seitmetovtıŋ kelını, tanymal aktrisa Danagül Temırsūltanovalardyŋ, t.b. esımderın ıltipatpen atasaq artyqtyq etpes. Būl, ärine, bır äulet üşın ǧana emes, barşa qazaq jūrtşylyǧy üşın ülken abyroi, zor märtebe! Bır erekşelıgı, keşegınıŋ kelınderı atalary men qainaǧalaryna jarastyqpen iılıp sälem sala bılgen. Būǧan qosa, halqymyzdyŋ salt-dästürlerıne säikes kelın atauly qainaǧalarynyŋ esımın tıptı de atamaǧan. Qajet bolǧan jaǧdaida olarǧa «Töre aǧa», «Myrza aǧa» sekıldı janama esımderdı bere bılgen. Sondai-aq būrynǧynyŋ kelınderı qaiyn ınılerıne de jarasymdy attardy taŋdap, qoia bılgen. Bır ökınıştısı, qazırgı künı keşeden bügınge jetken osyndai salauatty ärı tärbielık mänı zor salt-dästürlerımız jaŋanyŋ qaltarysynda qalyp barady. Osy tūsta Almatyda bolǧan bır oqiǧany aitqan jön bolar. Nūrjau jäne Roza esımdı kurstasymnyŋ Ädılet esımdı ūldary sonau Maŋǧystau oblysyndaǧy Jaŋaözen qalasynda tūratyn Janar esımdı qyzben otau qūrdy. Dürkırep toi öttı. Toidyŋ ertesınde aǧaiyn-tuma, dos-jaran «kelın şaiǧa» şaqyryldy. Sonda bosaǧa attaǧan jas kelın Janar özınıŋ tuǧan anasy Tüime qūdaǧidyŋ sonau Jaŋaözennen arnaiy tıgıp berıp jıbergen qazaqy bürmelı köilegı men kamzolyn (surette) kiıp otyryp, kelgen qonaqtarǧa qaimaq qosylǧan qyzyl küreŋ şaidy ıltipatpen ūsyndy. …Şoǧy sönbei, yzyŋy estılgen jez samauryn, bürmelı köilek, qaraqattai közderı möldıregen päk sezımdı kelın. Qandai keremet deseŋızşı!..Surettep jetkızu tıptı qiyn. Eŋ bastysy — qandai jarasymdy! Mūny aityp otyrǧanym, soŋǧy uaqytta bızdıŋ jaŋa qazaqtarymyz meiramhanalarda dumandatyp toi ötkızıp, tek ışıp-jegenge mäz. Mıne, solardyŋ tärbielık mänı zor keşeden bügınge jetken ūlttyq salt-dästürlerımızge tıptı de moiyn būrmaityny qynjyltady.
Ol ol ma, qaisybır jerlerde «äiteuır qazaqtyŋ salty ǧoi» dep üilenu toilarynda kelınnıŋ betın aşamyz. Jön! Bıraq «kelınnıŋ betın aşyp, sälem saldyrǧannyŋ jönı osy eken» dep jasy ülken atalar men qainaǧalardy aitpaǧannyŋ özınde, üilenıp jatqan jıgıtten jasy äldeqaida kışı bala-şaǧalardyŋ atyn atap, tüsın tüstep aityp, jaŋa tüsken kelındı iıldırıp, san märte sälem saldyramyz. O zamanda, bū zaman kelınnıŋ jūbaiynan jasy äldeqaida kışı qaiyn ınılerıne sälem salǧanyn kım körgen?.. Bıle bılsek, atamyz qazaqtyŋ arǧy-bergı tarihynda jasy kışıge kelın äste sälem salmaǧan. Al būl — bügıngı zamannyŋ qaltaqaǧar toi jürgızuşılerınıŋ köbırek aqşa tabu maqsatynda oilap tapqan bır amaly. Taǧy bır jait, qazaqy salt boiynşa kelın sälem salǧanda, ony ekı abysyny qoltyqtap, demep tūrady. Sonda qarasaŋyzdar, bügıngınıŋ «täjıribelı» kelınderı eldıŋ aldyna ūialmai-aq şalbarmen nemese şolaq şalbarmen şyǧatyn boldy. Būl ne sonda? «Täjıribelı» abysyndardyŋ jaŋa ǧana kelın bolyp tüsıp jatqan «su jaŋa» abysyndaryna körsetıp jatqan ülgı-önegesı me? Qalai desek te, ersıleu körınıs, jabaiy äreket…Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, jaŋa tüsken kelınge eskınıŋ estısın üiretıp, jaŋanyŋ jamanynan jirendıreiık, aǧaiyn! Sonda ǧana kelınımız «kelsap» bolmai, aqyldy da parasatty, jūrttyŋ köŋılınen şyǧatyn kelın bolatyny dausyz!
Jomart MOLDAHMETŪLY
