Kelindi urpaq jalǵastyrýshysy ǵana emes, ony áýlettiń yrysy, qut-berekesi, ult bolashaǵynyń uıytqysy dep tanı bilgen atamyz qazaq týra osylaı degen! Dál taýyp aıtqan! Odan ári «Qyzym, saǵan aıtam, kelinim, sen tyńda», «Abysyn kóp bolsa, as kóp» degen de bizdiń qazaq. Kópti kórgen kónekóz qarııalar nelikten bulaı degen?.. Árıne, bul — kelinge berilgen tamasha baǵa jáne salaýatty hám parasatty tárbıe bastaýy. Mine, máseleniń basty máni de, mańyzy da osynda! «Maldyń alasy — syrtynda, adamnyń alasy — ishinde» demekshi, ómir bolǵan soń kelinniń san alýan túriniń (minezine qaraı) kezdesetini — dáleldeýdi qajet etpeıtin aqıqat. Jalpy, qazaqtyń kelini, ol kim? Kelinniń otbasyndaǵy (qoǵamdaǵy) róli qandaı? Jańa zaman kelini sen, qandaısyń? Kelin tárbıesimen kim aınalysýy qajet? Mine, búgin biz osyndaı suraqtarǵa jaýap izdeı otyryp, qazaq halqynyń kelinderi týraly oı-pikirimizdi ortaǵa salmaqpyz.
Jalpy, qasıetti «Quran kárimde» Alla taǵala qyz balany boıjetip, balıǵatqa tolǵannan keıin turmysqa shyǵyp, ómirge urpaq ákelýmen qatar bir áýlettiń úrim-butaǵyn kóbeıtý úshin jaratqandyǵy týraly aıtylady.
Demek, kelin bop bosaǵa attaý bul — úlken qýanysh, zor mártebe! Munymen qosa, jas kelinge júkteler mindet te az emes. Shyndyǵyn aıtsaq, kelinge qaıyn ata men qaıyn eneniń kóńilinen shyǵyp, olardyń «qas-qabaǵyn baǵýdyń» ózin bylaı qoıǵanda, sol áýlettegi abysyndarymen til tabysyp, eń aldymen, aǵaıyndardyń arasyndaǵy tatý-tátti jarasymdylyqqa uıytqy bolý, tipti bir áýlettiń qana emes, ult urpaǵyn tárbıeleý mindeti de júktelgen. Mine, sondyqtan da ata-babalarymyz ejelden kelindi urpaq jalǵastyrýshy jan retinde baǵalap qana qoımaı, ony sol áýlettiń yrysy, qut-berekesi, ult bolashaǵynyń uıytqysy retinde qabyldaǵan.
Bul oryndy da. Shyn máninde, búgingi kelin — erteńgi ana, urpaq jalǵastyrýshysy. Al endi halyq maqalynda aıtylǵandaı, kelinniń «kelsap» bolmaı, elgezek jaqsy adam bolyp qalyptasýy kóp jaǵdaıda qaıyn eneniń tálim-tárbıesine baılanysty. Óıtkeni jas kelin úshin qaıyn ene tálimi — mańyzy zor tárbıe mektebi. Eń bastysy, qaıyn ene óziniń ózegin jaryp shyqqan ulynyń jaryn óz balasyndaı baýyryna basa bilýi tıis. Jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp, kelinniń abyroı-bedelin asqaqtata bilýi shart. Desek te, qazirgi kúni dál osy máselede keıbir qaıyn enelerdiń utylyp júrgenin, munyń sońy jas otaý shańyraǵynyń shaıqalýyna ákep soǵyp júrgenin áste jasyrýǵa bolmas.
Eger halqymyzdyń arǵy-bergi tarıhyna zer salsaq, halqymyzda bir ózi bir aýyldy basqara bilgen adýyndy da parasatty báıbishe, aýyldaǵy qaısybir tentek qaınylaryn bir aýyz sózben ılandyryp, tezge sala bilgen kórkine aqyly saı kelinder az bolmaǵan. Mysaly, HV ǵasyrdyń aıaǵy men HVI ǵasyrdyń bas kezinde qypshaq rýynyń qyzy Táttibıke apamyz shymyr rýyna kelin bolyp túsken kezinde el ishindegi daýǵa túsip, bılik aıtyp, el-jurttyń yntymaǵy men tynyshtyǵyn saqtaı bilgen bıdiń biri bolypty. Al HIH ǵasyrda dúrkiregen bir áýletke kelin bop túsken Qudaıbaıdyń qyzy Bıdash esimdi áıeldiń aqyldylyǵy men kemeńgerligi nátıjesinde el arasynda «Bıdash bı» atanyp ketkeni týraly derekter jazba ádebıetinde bar. Al bir ańyz-áńgimede áıgili Tóle bı babamyzdyń kelini Danagúldi alǵash kórgende, burymy tizesine túsken boıjetkenniń sonadaı jerden toqtap, úlkenderge jol bergeni, osy iltıpattyń ózinen ǵana dana bıdiń dana qyzyn eshkim aıtpaı-aq tanyǵany aıtylady. Osylaısha, kelini Danagúldiń aqyl-parasatyn tanyǵan Tóle bı qyryq qaraqshynyń qolyna túsip qalǵanda ulyna emes, kelini Danagúlge hat jazyp, kómek suraıdy. Sonda Danagúl astarly sózben jazylǵan hattyń mánisin uǵyp, qaıyn atasy — Tóle bıdi qutqaryp alady. Bul, árıne, Tóle bıdeı qaıyn atanyń kelindi baǵalaı bilgendiginiń bir kórinisi!
Qudaıǵa shúkir, odan keıingi jyldarda da halqymyz parasat-paıymy jarasqan kelinderge kende bolǵan emes. Mysaly, halqymyzdyń kúmis kómeı ánshisi Kenen Ázirbaev uly Kórkemjan úılenip, jeke shańyraq kótergende kelini Dınaǵa arnap, «Kelinjan» ánin shyǵardy. Bul áninde qart ánshi óziniń osynaý baqytty sátti uzaq ýaqyt kútkenin aıta kelip, endigi jerde «áýlettiń uıytqysy da, aqylshysy da óziń bol, Dınajan, ózińe arnap mal-múlik jınap edim, qabyl al» degen tárizdi atalyq lebizin tebirene jetkizedi. Búginde «Kelinjan» ánin sol Kenen aýylynyń týmalary ánshi Saıat Medeýov pen Aıgúl Imanbaeva sekildi óner ıeleri tamyljyta oryndap júr. Sondaı-aq qazaqtyń has batyry Baýyrjan Momyshulynyń kelini — Zeınep Ahmetova, barsha alash jurtynyń asyl azamaty Imanǵalı Tasmaǵambetovtiń anasy — Dildá Tasmaǵambet kelini de búgingi kúni kelinderdiń kósh basynda kele jatyr. Tipti bılik basynda júrgen hanymdarymyzdyń arasynda da óziniń «kelin» degen qasıetti ataýyna kir keltirmeı júrgen Májilis depýtaty Zaǵıpa Bálıevanyń, óziniń ómirlik jarynyń ata-anasyn aıryqsha qurmetteı bilgen kórnekti rejısser hám akter, marqum Raıymbek Seıtmetovtiń kelini, tanymal aktrısa Danagúl Temirsultanovalardyń, t.b. esimderin iltıpatpen atasaq artyqtyq etpes. Bul, árıne, bir áýlet úshin ǵana emes, barsha qazaq jurtshylyǵy úshin úlken abyroı, zor mártebe!
Bir ereksheligi, kesheginiń kelinderi atalary men qaınaǵalaryna jarastyqpen ıilip sálem sala bilgen. Buǵan qosa, halqymyzdyń salt-dástúrlerine sáıkes kelin ataýly qaınaǵalarynyń esimin tipti de atamaǵan. Qajet bolǵan jaǵdaıda olarǵa «Tóre aǵa», «Myrza aǵa» sekildi janama esimderdi bere bilgen. Sondaı-aq burynǵynyń kelinderi qaıyn inilerine de jarasymdy attardy tańdap, qoıa bilgen. Bir ókinishtisi, qazirgi kúni kesheden búginge jetken osyndaı salaýatty ári tárbıelik máni zor salt-dástúrlerimiz jańanyń qaltarysynda qalyp barady. Osy tusta Almatyda bolǵan bir oqıǵany aıtqan jón bolar. Nurjaý jáne Roza esimdi kýrstasymnyń Ádilet esimdi uldary sonaý Mańǵystaý oblysyndaǵy Jańaózen qalasynda turatyn Janar esimdi qyzben otaý qurdy. Dúrkirep toı ótti. Toıdyń ertesinde aǵaıyn-týma, dos-jaran «kelin shaıǵa» shaqyryldy. Sonda bosaǵa attaǵan jas kelin Janar óziniń týǵan anasy Túıme qudaǵıdyń sonaý Jańaózennen arnaıy tigip berip jibergen qazaqy búrmeli kóılegi men kamzolyn (sýrette) kıip otyryp, kelgen qonaqtarǵa qaımaq qosylǵan qyzyl kúreń shaıdy iltıpatpen usyndy. …Shoǵy sónbeı, yzyńy estilgen jez samaýryn, búrmeli kóılek, qaraqattaı kózderi móldiregen pák sezimdi kelin. Qandaı keremet deseńizshi!..Sýrettep jetkizý tipti qıyn. Eń bastysy — qandaı jarasymdy! Muny aıtyp otyrǵanym, sońǵy ýaqytta bizdiń jańa qazaqtarymyz meıramhanalarda dýmandatyp toı ótkizip, tek iship-jegenge máz. Mine, solardyń tárbıelik máni zor kesheden búginge jetken ulttyq salt-dástúrlerimizge tipti de moıyn burmaıtyny qynjyltady.
Ol ol ma, qaısybir jerlerde «áıteýir qazaqtyń salty ǵoı» dep úılený toılarynda kelinniń betin ashamyz. Jón! Biraq «kelinniń betin ashyp, sálem saldyrǵannyń jóni osy eken» dep jasy úlken atalar men qaınaǵalardy aıtpaǵannyń ózinde, úılenip jatqan jigitten jasy áldeqaıda kishi bala-shaǵalardyń atyn atap, túsin tústep aıtyp, jańa túsken kelindi ıildirip, san márte sálem saldyramyz. O zamanda, bu zaman kelinniń jubaıynan jasy áldeqaıda kishi qaıyn inilerine sálem salǵanyn kim kórgen?.. Bile bilsek, atamyz qazaqtyń arǵy-bergi tarıhynda jasy kishige kelin áste sálem salmaǵan. Al bul — búgingi zamannyń qaltaqaǵar toı júrgizýshileriniń kóbirek aqsha tabý maqsatynda oılap tapqan bir amaly. Taǵy bir jaıt, qazaqy salt boıynsha kelin sálem salǵanda, ony eki abysyny qoltyqtap, demep turady. Sonda qarasańyzdar, búginginiń «tájirıbeli» kelinderi eldiń aldyna uıalmaı-aq shalbarmen nemese sholaq shalbarmen shyǵatyn boldy. Bul ne sonda? «Tájirıbeli» abysyndardyń jańa ǵana kelin bolyp túsip jatqan «sý jańa» abysyndaryna kórsetip jatqan úlgi-ónegesi me? Qalaı desek te, ersileý kórinis, jabaıy áreket…
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, jańa túsken kelinge eskiniń estisin úıretip, jańanyń jamanynan jırendireıik, aǵaıyn! Sonda ǵana kelinimiz «kelsap» bolmaı, aqyldy da parasatty, jurttyń kóńilinen shyǵatyn kelin bolatyny daýsyz!
Jomart MOLDAHMETULY
