…Qazaq halqy şaŋyraqty, besıktı, tabaldyryqty qasiet tūtqan. Būl üşeuın eşqaşan aiaqpen baspaǧan. Būl üşeuı qaşanda bırımen bırı bailanysyp, ūştasyp jatady. Osynau qasiettı üş zatty qatty tozyp, tym eskırgen kezde de aiaqtyŋ astyna tastamai, örtep jıberetın bolǧan ärı külın de aiaqasty qylmai, kömıp tastaǧan.
Nege? Öitkenı kez kelgen üi tabaldyryqtan bastalady, otyŋnyŋ basy sol tabaldyryqtan bastau alady. Besıkpen senıŋ ūrpaǧyŋ, äuletıŋ ösedı. Besık — kielı mülık. Bız ömırge jaŋa kelgen balany perıştege balaimyz. Düniege jaŋa kelgen bala perıştedei päk, taza. Säbi men perıştenıŋ aty qatar atalady, sondyqtan da besıktı qazaq taza ūstaǧan. Besıktıŋ bırde-bır zatyn kırletpeidı. Şaŋyraqpen eŋseŋ biıkteidı, tütınıŋ şyǧady.
Kei öŋırde tym eskırgen şaŋyraqtan läilekke (aist) arnap ūia jasaidy. Babalarymyz osylaişa bır kezderı tütını şyqqan şaŋyraqty da endıgı jerde balapanyn örbıtetın qūstyŋ mekenıne, ūiasyna ainaldyra bılgen.Şaŋyraqty qiratyp ketetınder de bolǧan, «şaŋyraǧyn ortasyna tüsırdı, besıgın būzdy» dep jatady. Būl — dūşpannyŋ ısı. Būryndary adamdar syrttan kelgenge «auylda osynşa şaŋyraq, osynşa tütın bar» dep tanystyryp jatuşy edı. Tütını şyqpaǧan, eşkımı qalmaǧan üidı «oty öştı» dep jatady. Nemese qaisybır asyp-tasyp tūrǧandarǧa «Äi, şaŋyraqqa qara!» dep jatamyz. «Tütınıŋ tüzu ūşsyn», «şaŋyraǧyŋ biık bolsyn» dep bır-bırıne jürekjardy tılegın aitatyn da bızdıŋ dana halyq. Bügınde osyndai ädemı de astarly sözderdı «janūia» degen maǧynasyz sözdıŋ basyp jatqany ökınıştı-aq. Besıktı kım äkelgen? Bızdıŋ qazaqta besık äkelu degen bar. Būl salt, äsırese, Jambyl, Qyzylorda, Oŋtüstık Qazaqstan oblystarynda jaqsy saqtalǧan. Tıptı būl — Keŋes ökımetı kezınde de osy atalǧan öŋırlerde maŋyzyn joimai saqtalǧan salt. Besıktı balanyŋ naǧaşy äjesı äkeledı. Kelın bosanǧannan keiın özın-özı syilaityn kez kelgen ana mındettı türde qūdalaryna qūtty bolsyn aityp, qyzynyŋ qal-jaǧdaiyn bıluge keledı. Būl — ana üşın paryz. Öitkenı jatjūrttyq bolǧan perzentıŋ «Ana» atanyp jatyr. Ana boludyŋ qandai ekenın jüregınen jūlyp qyzyn ūzatqan är ana jaqsy bıledı. Demek, qyzynyŋ jaǧdaiyn bıluge, qūda-qūdaǧiyna qūtty bolsyn aityp baruǧa ärbır qazaq äielı mındettı. Qazaqtyŋ jaŋa tüsken kelını basyna aq oramal salmaǧan. Olar ädette köilegınıŋ tüsıne orailastyryp türlı-tüstı oramal taqqan. Alǧaşqy perzentı tuyp, tūŋǧyşyn ömırge keltırıp, «ana» degen atqa ie bolǧan kezde qyzdyŋ anasy aq oramalyn ädeiı arnap alyp kelgen. Tılımızdegı «aq jaulyqty ana» degen tırkes osydan paida bolǧan. Jatjūrttyq qyz ömırge säbi äkelıp, özı ana atanǧandyqtan da basyna salynǧan aq oramaldy «ananyŋ aq jaulyǧy, aq oramaly» dep qasietteidı. Bala äsemdıkke besıkte jatqan kezden bastap üirenuı kerek Besık äkeludıŋ özı keremet bır sän-saltanat desek te bolady. Kelınnıŋ törkını «ızdeuşısı, sūrauşysy bar eken» degızıp, bır top bolyp keletın bolǧan jäne de jai kelmei, balanyŋ besık jabdyǧyn tügelımen, tübek-şümegıne deiın jasap äkelgen. Besıktıŋ jabdyqtaryn barynşa ädemılep jasaǧan. Tübegı men şümegınen basqa, qoltyq jastyq, tıze jastyq degenı bolady jäne olar eşqaşan süreŋsız sūr tüstı matalardan tıgılmegen. Kışkentai körpeşelerı de mümkındıgınşe aşyq tüstı matalardan tıgıledı. Besıktıŋ basyna ükı taǧady. Öitkenı bala äsemdıkke, ädemılıkke besıkte jatqan kezden bastap üirenuı kerek.
Bala besıkte köp jatady. Besık — balanyŋ jyly ūiasy. Balanyŋ naǧaşy jūrty besıkpen bırge, nemerelı bolyp jatqan qūda-qūdaǧiǧa da syi-siiapatyn ala keledı. Qyzy men küieu balasyn da qūr qaldyrmaidy. Ärine, mūnyŋ bärı ärkımnıŋ qal-qaderınşe jasalady, şelektık airany bar qoŋyrqai tūrmystylar öz şama-şarqynşa degendei… iaǧni belgılı bır tärtıbı, qatyp qalǧan qaǧidasy joq, ärkım öz şamasyna qarai atqaratyn bolǧan. Tūrmysy barlar balanyŋ kiım-keşegın, jörgegın salatyn arnaiy kışkentai sandyqqa deiın jasap äkelgen eken. Säbilı bolyp jatqan qyzynyŋ närestesıne besık äkelu — qyz törkınınıŋ, äsırese, anasynyŋ paryzy.Qazırdıŋ özınde besık äkelıp jatqan, tıptı bolmaǧanda balanyŋ arnaiy tösegı (manej), arbasy, üstelı degendei, balaǧa qajet jabdyqty äkelıp jatqan analar barşylyq. Būl — bır jaǧynan, qūda-jekjat arasyndaǧy ülken syilastyq. «Bie qūlyndamasa, at bolady, aǧaiyn-tuys alysyp-berıspese, jat bolady» degendei, būl — ekı jaqqa däneker ǧana. Äitpese eşkım alǧannan — bai, bergennen — kedei bolmaidy. Besık äkelu qūda-qūdaǧi arasyndaǧy köŋıl syilau bolsa, ekınşıden, jas bosanǧan kelınnıŋ köŋılı köterılıp, saǧynyşy basylady ärı enesıne aita almaǧanyn anasymen bölısedı, köŋılı ösedı. Öitkenı är adamǧa öz anasynan jaqyn adam joq. Al kelınnıŋ jüzı jarqyn, köŋılı toq bolsa, balanyŋ da densaulyǧy myqty bolmaq…
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn»
