Qazaq halqynyŋ erekşe bır köŋıl böletın ǧūryptarynyŋ bırı — ömırge jaŋa kelgen böpege at qoiu. Ärbır ata-ana özınıŋ balasyna ädemı ärı maǧynaly esımdı qoiudy qalaidy. Sondyqtan bolar yrymşyl halqymyz perzentıne qol bastaǧan batyrlardyŋ, söz bastaǧan şeşenderdıŋ, el bastaǧan bilerdıŋ, jez taŋdai, kümıs kömei änşı-jyrşylardyŋ atyn qoiuǧa tyrysady.
Balaǧa at qoiǧan kezde kez kelgen adamǧa emes, taǧy da sol yrym qylyp köptı körgen el aǧalaryna, ainalasyna syily, auzy dualy kısılerge balasynyŋ atyn qoiǧyzudy märtebe sanaǧan. «Qyryqtyŋ bırı — qydyr» dep kelıp qalǧan qonaǧyna da yrymdap at qoiǧyzǧan eken. «Būl balamnyŋ atyn pälenşekeŋ qoiyp edı…» dep sony tıptı aityp jüretın bolǧan. Bıraq qanşa yrymşyl ärı ülken adamdardyŋ atyn qoiǧanymen balaǧa öte kielı, qasiettı, äulie abyzdardyŋ atyn qoimaǧan. «Ol öte auyr bolady, bala kötere almaidy» dep tüsıngen mūny. Halqymyzda azan şaqyryp, at qoiu degen söz bar. Balanyŋ atyn qoiar kezde üş qaitara «Allahu akbar» dep azan şaqyryp, sodan keiın balanyŋ qūlaǧyna qoiylǧan atty üş ret aitady. Balanyŋ esınde sol esım qalady, qūlaǧyna sol esım sıŋedı degen yrym būl. Al keide bala tūrmai jürgen jaǧdaida «köz timesın», «tıl timesın» dep ärtürlı, tıptı qūlaqqa ersı estıletın oǧaş attardy da qoiatyn bolǧan. Otbasynda ylǧi qyz bolǧandyqtyn «ūldy bolsyn» degen nietpen qyzdarǧa Ūlbosyn, Ūlmeken, Ūlbala degen siiaqty attar qoiylǧan.
Atau beruge şeber halyq
Tegınde bızdıŋ halyq atau beruge şeber. Qarap tūrsaq, qazaq jerındegı kışkentai būlaq, jaidaq töbe, aryqtai jyra, jylap aǧyp jatqan titımdei jylǧaǧa deiın atsyz emes jäne solar jaidan-jai qoiyla salmaǧan. Belgılı bır erekşelıgıne, qasietıne, äldenege ūqsaityn közge ılıner körınısıne säikes atty däl tauyp qoiǧan. Balaǧa jyl mezgılıne qarai da esım bergen. Mysaly, qystauda tuǧan balany — Qystaubai, jaz jailauda düniege kelgen balasyn Jailaubek dep ataǧan degen siiaqty… Nauryz aiynda tuǧan balany «qasiettı aida tuyldy, Ūlystyŋ ūly künınde düniege keldı» dep erekşelegen. Qyzyq bolǧanda, Keŋes ökımetı kezınde qazaqtyŋ yrymşyldyǧy tıptı şekten şyǧyp kettı ǧoi, oǧan mysal — Sovhozbek, Kolhozbai degen siiaqty attardyŋ köbeiuı. Klara, İndira siiaqty esımderdıŋ köptep kezdesuı de — sol kezeŋnıŋ «jemısı». Bıraq qalai desek te bärıbır sonyŋ tübınde jaqsy niet jatyr. Būlardyŋ barlyǧy şynaiy köŋılmen qoiylǧan esımder.
Mysaly, ömırden ötkenıne jiyrma segız jyldan assa da, tıptı sonau soǧys kezınen bastap, künı bügınge deiın atanyŋ esımın qoiu jalǧasyp kele jatyr. Bükıl alty alaştyŋ ardaqtysy bolǧan, halqym dep qabyrǧasy qaiysyp, elım dep eŋırep, bükıl bır qoǧamdyq qūrylysqa qarsy şyqqandai bolyp, ūlty, tılı, halqy üşın eşqaşan özın-özı aiamaǧan qazaq halqynyŋ adal perzentı bolǧandyqtan, halyq atanyŋ esımın ardaqtap, ūrpaǧyna atyn berıp jatady. Kışkene bolsa da kiesı jūǧysty bolsyn, ata sekıldı namysşyl, ör, halqyna janaşyr, ūltyn alǧa süireitın adal azamat bolsyn degen niet-tılekpen atanyŋ esımın ūlyqtap qoiyp keledı. Qūdaiǧa şükır, elden, jūrttan ainalaiyn, atanyŋ atyn osylai künı bügınge deiın ūmyttyrmai kele jatyr. Halyqtyŋ ardaqtysy bolǧan adamdardyŋ atyn qoiu — ol adamdardyŋ esımın ūmyttyrmau, qaitadan jaŋǧyrtu, ūrpaqtyŋ esıne salu siiaqty ülken maŋyzǧa da ie. «Saǧan pälenşe degen atanyŋ atyn qoidyq, ol kısı mynadai bolǧan» dep balany önegelı etıp tärbieleuge mūnyŋ da tigızer paidasy bar. Jaŋaǧy kısılerdıŋ qadır-qasietın arttyru arqyly säbi sanasyna jaqsylyqtyŋ dänın egıp, ony tärbie közıne ainaldyruǧa bolady.Balaǧa ardaqty adamnyŋ esımın bere otyryp, soǧan laiyqty etıp tärbielemese, ol — ata-ananyŋ kınäsı. Öitkenı säbiıne ülken adamnyŋ esımın beru ülken jauapkerşılık jükteidı. Bır jaǧynan, tūlǧanyŋ esımın berudıŋ, qazırgı tılmen aitqanda, ǧaryştyq salmaǧy bolatyn bolsa, ekınşı jaǧynan, balany soǧan sai etıp tärbieleude ata-ananyŋ paryzy mol bolmaq. Özgege elıkteuden ne ūtamyz? Qazırgı kezde qazaqtyŋ at qoiuy öz baǧytyn joǧaltyp barady. Olai deitınım, özımızdıŋ ardaqtylarymyzdyŋ emes, şeteldıŋ tanymal adamdarynyŋ esımın beru, bız üşın maǧynasy joq ärtürlı attardy qoiu beleŋ alyp bara jatyr. Bügınde Diana, Tansu, Daiana, Alsu, Damir degen siiaqty qazaqqa jat jeŋıl attardy qoiuǧa äuestenıp kettık. Odan keiıngı köŋıl qynjyltarlyq närse — özımızdıŋ ädemı esımderımızge kelsın-kelmesın «a» ärpın jalǧap jürgendıgımız. Anarymyz — Anara, Janarymyz — Janara bolyp mänın joǧaltyp jür. Eŋ soraqysy, auyzekı tılde aitylǧany bylai tūrsyn, qūjattaryn solai toltyryp jürgender de barşylyq. Sosyn äp-ädemı attardy ekıge bölıp jazu «sänge» ainaldy. Aitalyq, Altyn-Ai, Aidar-Bek degen siiaqty… Mūny özderınşe jaŋalyqqa balap jürgender bar, bıraq şyndap kelgende, būl da soqyr elıkteu ǧoi. Sondyqtan esımımızdıŋ dūrys ataluy men jazyluyna da män beru kerek. Keudesınde kışkene bolsa da ūlttyq namysy bar, özınıŋ halqyn, ūltyn maqtan tūtatyn ärbır ata-ana balasyna oilanyp baryp at qoisa eken deimın. Jaŋa tuyp jatqan säbi eşteŋeden habary joq, özın qalai atasa da bärıbır, ol bılıp jatqan joq, bıraq eseie kele bala öz atynyŋ qandai maǧynaǧa ie ekenın bıluge talpynady. Sondyqtan at qoiudaǧy ülken jauapkerşılık ata-anada. Balasynyŋ ömır boiy köterıp jüretın esımı bolǧandyqtan aldymen ata-anasy būǧan beijai qaramai, barlyq jaǧyn eskeruı kerek. Nemeremnıŋ esımı — Nūrsūltan Momynqūl atamyzdyŋ nemeresı, menıŋ qainym jaqynda özı nemerelı boldy. Ūlynyŋ şaŋyraǧynda ömırge özderı köpten kütken egız qyz keldı. Olar äkelerıne habarlasyp: «Nemerelı bolyp jatyrsyz, atyn qoiyp berseŋız» dep ötıngen eken. «Andaǧy jaqyn jerdegı ülken üide, qara şaŋyraqta kökem otyrǧanda (Bäkeŋdı aitady) maǧan at qoi degenderıŋ ne?! — dep qainym joldy Bäkeŋe berdı. «Ata, bızdıŋ qyzdarymyzǧa at qoiyp berıŋız» degennen Bäkeŋ köp oilanǧan joq qyzdardyŋ esımderın Aiǧanym, Zere dep qoidy. Ärine, būl — tarihta altyn ärıptermen jazylyp qalǧan äjelerımızdıŋ attary, erekşe esımder. Bırı — Şoqandai ǧalymdy, bırı — Abaidai aqyndy tärbielegen kemeŋger dana analar. Qos säbige bırden sol esımder qoiyldy. Bır qyzyǧy, kelınımız perzenthanadan şyǧyp kelgen künı telearnalardyŋ bırı Aiǧanym äjemız turaly tarihi derektı habar körsetıp jatqan eken. Ūzaq uaqyt bala kötermei jürıp, qos bırdei (tfä-tfä) qyzdy düniege äkelgen kelınımız jaŋaǧy habardyŋ perzenthanadan şyǧyp kele sap, bır qyzyna äjemızdıŋ esımı berılgende körsetılgenın de jaqsy yrymǧa balap, quana habarlap jatty. Sol äjelerdegı qasiet qos perıştege jūǧysty bolsyn dep yrymdadyq bız. «Özıŋ ol äjelerımız jaily egjei-tegjeilı bılıp alǧan soŋ, qyzdaryŋnyŋ boiyna olardyŋ danalyqtaryn sıŋıre bıl. Jaqsy bolyp ösulerıne osy bastan tärbiele» dep ol kelınımızge jiı aityp otyramyz.
Özımızdıŋ otbasymyzǧa kelsek, elu jyl Kremldıŋ qūrsauynda jatqan atanyŋ altyn jūldyzyn, şynyn aitu kerek, Nūrsūltan Nazarbaev qyzmetıne kırıse sala alyp berdı. Qarapaiym jūrt bıle bermeidı, bıraq öte köp küş jūmsap, sol altyn jūldyzdy alyp bergen bızdıŋ Prezidentımız. Elbasy «bır ǧana adamdy ūsynsaq, eşteŋe ala almai, qūr qaluymyz mümkın» dep atamen qosa R.Qoşqarbaev pen Q.Qaisenov atalardy da ūsyndy. Eŋ bolmaǧanda bıreuıne Batyr ataǧy berılse degen tılek qabyl bolyp, atanyŋ ataǧy qazaq halqynyŋ keudesıne altyn jūldyz bolyp taǧyldy. Būǧan bükıl el quandy. Tılek halyqtıkı, eŋbek Elbasynıkı boldy. Būl — tarihi şyndyq. Būl — qalai aitsaq ta, tarihta qalatyn aqiqat. Sol künderdıŋ bırınde batyrdyŋ otbasyna Prezidentten jedelhat keldı. «Bauyrym, Baqytjan… — dep bastalatyn jedelhattyŋ soŋy: — Baukeŋ jūldyzdy bolǧan kün — halyqtyŋ jūldyzy janǧan kün!» — dep aiaqtalǧan. Sol ädılettılık ornaǧan künnen bastap, elımızdıŋ egemendıgı bastau aldy desek artyq emes. Öitkenı osydan soŋ-aq Keŋes Odaǧy ydyrady. Al Ortalyqtan Qazaqstanǧa kelgen soŋǧy jūldyz atanıkı boldy. Sol jyly Nazarbaevtar äuletınde düniege ūl bala keldı. Ol balaǧa atanyŋ atyn beru arqyly Batyrǧa degen ıltipaty men qūrmetın Nūrekeŋ ekınşı ret körsettı.Sol kezderı «alǧaşqy nemerem ūl bolsa, oǧan atanyŋ jūldyzyn alyp bergen osy kısınıŋ atyn qoiamyn» degen edım. Ata Mahambettıŋ öleŋderın jatqa bıletın edı. Al Mahambettıŋ ūlynyŋ aty da Nūrsūltan bolǧan eken. Sonyŋ barlyǧy orailasyp kelıp, bızdıŋ nemeremızdı Nūrsūltan dep atauymyzǧa sebep boldy. Bız öz şaŋyraǧymyzdyŋ Elbasyna degen alǧysy men qūrmetın osylai bıldırdık. Kışkentai Nūrsūltanymyzǧa ata tegınıŋ özıne ülken jauapkerşılık arttyratynyn ünemı ūǧyndyryp otyramyz. Al ekınşı nemeremızdıŋ atyn naǧaşy atasy Madiiar dep atady…
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn».
