Qolönerı qatty damyǧan qazaq halqynda jihazdyq būiymdar men zergerlık zattardyŋ, ūlttyq kiımderdıŋ türı köp. Äsırese, qazaq zergerlerınıŋ taza kümıs, altynnan bılezık, syrǧa, saqina, jüzık soǧuy, ony qūiyp jasauy – ülken şeberlıktı talap etedı. Qazaqstannyŋ batysy men oŋtüstıgınde kümıs äşekeilerdıŋ betıne altyn jalatu, altynmen bulau nemese qaqtalǧan jūqa altynmen körkemdep zergerlık zattar jasau önerı qalyptasqan. Äiel äşekeiınıŋ eŋ qymbaty – ūzatylatyn qyz üşın jasalatyn säukele bolsa, qazaq zergerlerınıŋ öte köp jasaityn äşekeilerınıŋ bırı –saqina men jüzık.
Saqinanyŋ türlerı
Saqina men baldaq sausaqqa salynady. Olar negızınen, äielder jihazy bolyp sanalǧanymen, erler qolyna salatyn da saqinalar bar. Saqinalar äşekei mänerıne, közderınıŋ beinelerıne qarai bylai dep atalady:
1. Tasty saqina.
2. Monşaqty saqina.
3. Kavkaz saqina.
4. Qūsmūryn saqina.
5. Yrǧaq saqina.
6. Būramaly saqina jäne t.b.
Saqinalar köbınese som kümısten soǧylady. Qazaq şeberlerı saqina, syrǧalar-dyŋ közderıne daiyn küiınde satyp alynǧan mynandai äsem, qymbat tastardy paidalanady:
1. Teŋbıl tas (slanes piatnistyi).
2. Su tas (hrustal).
3. Kök tas (malahit).
4. Qūlpyrma tas (perlamutr).
5. Qūbyla tas (aleksandrit).
6. Zübärjat (izumrud).
7. Jaqūt (iahont).
8. Laǧyl (rubin).
9. Jarqyrauyq tas (samosvet).
10. Gauhar (brilliant).
11. Aq tas.
12. Iаntar.
A.Maşanovtyŋ 1962 jylǧy 14 qaŋtarda «Sosialistık Qazaqstan» gazetınde jazuy boiynşa, iantar – kün säulelı tas, ädemı tastardy bır kezderı «keremettı tas» sanaǧan.
Halyq nanymynda asyl tastardyŋ keibıreuı adamǧa qūt äkeledı, jaŋbyr şaqyrady, tıl-közden saqtaidy. Al, iantardyŋ ǧajaiyp sipatyn grek ǧalymdary osydan 2500 jyl būryn bılgen körınedı. Ony parsy tılınde Hahruba (özıne tartqyş) dep ataidy eken. Iаntar tegınde bır türlı aǧaştyŋ sorǧyǧan şaiyrynan şyǧady. Onyŋ ışınde qūrt, qūmyrsqa, qoŋyz siiaqty jändıkterdıŋ denesı tırı qalpyn saqtap qalyp ta qoiady. Būl jönınde M.V. Lomonosov tıptı, «Qabyryŋ handardan da artyq eken», — dep, iantar ışınde qalyp qoiǧan şybyn-şırkeige arnap öleŋ de şyǧarǧan.Qazaq tılınde saqinaǧa bailanysty köptegen ataular qalyptasqan. Olar mynandai: 1. Aqyq saqina – kışkentai aqyq qondyrylǧan saqina. 2. Altyn saqina – taza altynnan jasalǧan. 3. Baldaq saqina – saqinanyŋ sausaq üstıne qaraǧan betı törtbūryş bolyp keletın türı. 4. Būrama saqina – altyn, kümıstı esıp jasaidy. 5. Jez saqina – sausaqqa salu üşın emes, qamşy, naiza, pyşaq, qylyş sabyn bekıtu üşın jasalady. 6. Kavkaz saqina – qara ala örnektı saqina türı. 7. Kümıs saqina – taza kümısten qūiyp jasaidy. 8. Qola saqina – qoladan jasalǧan arzan saqina. 9. Monşaqty saqina – monşaq qondyrylǧan saqina. 10. Qūsmūryn saqina – üstı döŋesteu kelgen saqina türı. 11. Mys saqina – mystan jasalǧan ortan qol saqina. 12. Neke saqinasy – jas jūbailardyŋ üilenu toiynda bır-bırıne syilaityn saqinasy. 13. Saqinek – pyşaq, qylyş t.b. qūraldardyŋ sapa jetesı sūǧylatyn jerın qysyp tūru üşın mys ne kümısten jasalatyn baldaq, moinaq. 14. Sırkelı saqina – betıne ūsaq tüiırşıkterden sırke örnek salǧan saqina. 15. Tasty saqina – tas, şyny ornatqan saqina. 16. Temır saqina – temırden jasalǧan tyǧyrşyq, saqinek. Saqinanyŋ bauyry jüzıkke qaraǧanda jalpaqtau keledı. Saqina men baldaqty jüzık dep te atai beredı. Erler saqinany bır qolyna ǧana salady, äielder barlyq sausaqtaryna ekı-üşten qosarlap sala beredı. Qūdaǧi jüzık Qazaq salty boiynşa qyz şeşesınıŋ qūdaǧiyna syilaityn, qos döŋgelektı, üstı tūtas qomaqty, asyl tastardan köz qondyrylyp, altynmen qaptalǧan qymbat būiym - qūdaǧi jüzık. Ol kädımgı qos baldaq jüzıkke ūqsas bolǧanymen, odan körkem, erekşe jasalynǧan. Qyzdyŋ şeşesı qūdaǧi jüzıktı zergerge ädeiı tapsyryspen jasatady. Ekı jastyŋ qatar tūrǧan qos baldaq, saqina tärızdı qartaiǧanşa bırge ömır süruın tıleitındıgınıŋ belgısı retınde syiǧa tartady. Būl būryn būljytpai oryndalatyn salttardyŋ bırı bolǧan. Qūdaǧi jüzıktıŋ bauyrynda ekı sausaqqa bırdei kigızetındei qosarlanǧan ekı saqinasy bolady. Onyŋ betı asyl tas, tüstı şynymen, altyndalyp äsemdeledı. Kei jerlerde ūzatylǧan qyzdyŋ enesıne bır jyldan soŋ tartu etıledı. Sebebı, qūdaǧi jüzık jaŋa tüsken kelınge şyn mänınde analyq qamqorlyq jasaǧan enege berıluge tiıstı. Bır jyldyŋ ışınde kışı, ülken enelerınıŋ qaisy analyq qamqorlyq körsete bıldı, ol özınen-özı anyqtalatyn aqiqat. Qūdaǧi jüzıktı oŋ qoldyŋ ortaŋǧy sausaǧyna kigızgende, onyŋ tört sausaq syrtyn tügeldei jauyp tūruy şart. Saqina taǧu dästürı Saqina – estelık, syilyq, tıptı, mūralyq belgı. Halqymyzda qalyptasqan dästür boiynşa, as adal boluy üşın ony daiyndaityn, dastarhanǧa qoiatyn, şai qūiyp beretın äieldıŋ sausaǧynda mındettı türde saqina boluǧa tiıs. Köbınese äielderge kümıs saqina taǧu ūsynylady. Alaida altyn saqina taqsa da aiyp emes. Onyŋ da jaqsy äserı bar. Sol sebeptı qazaqtar «Saqinany sänge salmaidy, ol – tazalyqqa tarazy», «Saqina sänge jatpas, aiqai änge jatpas», — deidı. Söitıp, saqinanyŋ tek sändık qana emes, gigienalyq ta qyzmet atqaratynyn aŋǧartady. İä, bızdıŋ danagöi halqymyz saqina soǧylatyn kümıs, altynnyŋ tattanuǧa ūşyramaitynyn, olardyŋ sudyŋ, tamaqtyŋ tez būzylmauyna septıgın tigızetının, densaulyqqa jaǧymdy äser etetının tym erte baiqap, bılgen. Köp adamnyŋ esterınde bolar, jas kelınşek närestesın şomyldyrarda, jaialyǧyn juarda, tamaq daiyndarda auyldaǧy qart äjelerımızdıŋ oǧan: «Qolyŋa kümıs saqinaŋdy salyp al, ol tazalyqqa, adaldyqqa jaqsy», — dep aityp otyratyny. Tıptı, närestenı qyrqynan şyǧararda ony şomyldyratyn suǧa da kümıs teŋgelerdı nemese kümıs, altyn saqinany, bılezıktı salmaidy ma? Būl – älgı zergerlık zattardy säbidı qyrqynan şyǧaruşy äielderge arnalǧan syilyq qana emes, halqymyzdyŋ sondai asyl zattardy qasiettı sanauynan qalyptasqan dästür de.
Mūnyŋ syrtynda tılımızde: «saqinasy ūstap otyr», — dep basy auyrǧan adamdy, «sau basyna saqina tılep aldy», — dep tekten-tekke dau-janjalǧa qalǧan adamdy aitady. Al, «saqinasy synyq», — dep boijetkennıŋ qyz emes, äiel ekendıgın bıldıredı. Tūrmysqa şyqqan qyzdy da «saqinasyn syndyrǧan» dep aitady.Neke saqinasyn almastyru dästürın, boljam boiynşa, mysyrlyqtar oilap tapqan. Saqinanyŋ döŋgelek formasy (qalpy) – mäŋgılık jūptar arasyndaǧy şeksız baqyt pen mahabbatty bıldıredı. Toi künı qonaqtardyŋ küieu jıgıt pen qalyŋdyqqa jaqyndauy (qol tigızulerı) baqyt äkeledı dep eseptelgen. Öitkenı, būrynǧy nanym-senımde būl künı qos aqqudai jarasqan qalyŋdyq pen küieu jıgıt qūdaidyŋ şapaǧatyna bölenedı-mys… Europalyqtar jas bosanǧan ananyŋ sausaǧynda mındettı türde neke saqinasy boluǧa tiıs dep yrymdaǧan. Olardyŋ tüsınıgınşe, saqina qinalmai bosanuǧa kömektesedı. Al, endı Skandinaviia elınıŋ yrymyna nazar audarsaq, mūnda qaraly janūia müşelerıne (kämeletke tolǧandarǧa) 40 künge kündız-tünı sausaǧynan bır saqinasynyŋ üzılmeuı (alynbauy) būiyrylady. Olai bolmaǧan jaǧdaida, marqūm köŋılden ketedı, ūmyt bolady, al ūmyt bolsa, mar-qūmnyŋ ruhy, aruaǧy qaita oralyp kelıp, ūiqyǧa ketkende saqina taqpaǧandy qinaidy, tūnşyqtyrady. Skandinaviialyqtar soǧan senedı, solai dep oilaidy. Saqina – jüzıkke bailanysty bükıl halyqqa keŋ taraǧan, ädet-ǧūrypqa ainalǧan yrym-joralǧylar bar. Ol köbınese neke saqinasyna bailanysty. Osy yrym-joralǧyǧa jügınsek, jüzık (neke saqinasy) söz joq, jūp-jūmyr, kedır-būdyrsyz, ärı közsız bolǧany şart. Ol – jas jūbailar kedergısız ömır sürsın, baqyttary sol saqinanyŋ döŋgelegındei şeksız, tausylmaityn bolsyn degen yrym. Jüzık – saqina jönınde medisinada türlı senım, boljam, yrym-joralǧylar köp.
Belgılı ǧalym refleksoterapevt M.İ.Anisimovtyŋ tūjyrymy boiynşa (Resei Şyǧys medisinasy Ortalyǧynyŋ töraǧasy bolyp tūrǧanda jasaǧan mälımdemesı boiynşa, M.S.) qalyŋ, auyr nemese tar saqinalarmen sausaqtardy «jazalauǧa» (qinauǧa) bolmaidy. Är sausaqta – büirek, bauyr, öt, jürek, jüikege tıkelei bailanysty jüike nüktelerın döp basyp, jüzık-saqinalar bükıl qan-tamyr jüiesıne oŋ äser ete alady. Mysaly, sūq sausaqtyŋ nerv (jüike) nüktelerı jüike auruyn jazǧan. Sondai saqinany ūdaiy eŋ kışı sausaqqa kiıp jürse, adamǧa arteskleroz, gipertoniia keselderın qondyrady. Mūny M.İ.Anisimov özınıŋ ǧylymi negızde köp zertteu arqyly anyqtaǧanyn jazady. Bügıngı medisina (onyŋ ışınde Şyǧys medisinasy) saqinanyŋ bärın de tünde şeşıp jatudy, tıptı, jylyna 1 (bır) ai saqina taqpai jürudı quattaidy, aqyl-keŋes retınde ūsynady.Jalpy, grekterdıŋ tüsınıgınde ölgen adam jerlengende onyŋ önboiynda saqina, syrǧa, alqa qalyp qoiatyn bolsa, olardyŋ saǧasynda, yǧynda jyn-şaitan, diiu-perıler de qalyp qoiyp, o düniede marqūmdy azaptaidy – mys… Ärine, grekter būǧan senedı. Jalpy, saqina taqqanda este bolatyn bır jaǧdai: er adamdardyŋ qolyna betınde teŋız qaraqşylarynyŋ jalauynda bolatyn belgıdei (ölgen adamnyŋ bas süiegı men bır-bırımen aiqasqan qos qylyş) mänerı bar, soǧan ūqsas, iaǧni, türlı jyn-şaitannyŋ suretı bederlengen saqinany taqpaǧany jön. Ömırde özımız kuä bolǧan bır oqiǧa: bır kısı qaitys bolǧanynda ölgen adamnyŋ bas süiegı mänerlengen saqinany qolyna taǧyp alǧan bır jıgıt marqūmnyŋ mäiıtınıŋ basynda, oǧan arnap berılgen asta älgı jüzıgın qolynan şeşpei aruaqqa qol jaiyp, tamaq ışıp otyrdy. İmanjüzdı qazaq balasyna jaraspaityn-aq jat qylyq. Saqina taǧudyŋ syry da mol, äielder üşın sauaby da mol. Tek olar özıne qajettı saqinany taŋdai bılse bolǧany.
Maqsūtbek SÜLEIMEN
