«Jusan» operasiiasy barysynda Siriiadaǧy ūrys qimyldarynan oralǧan äielderdıŋ sanasynda qandai özgerıster boldy, olar radikaldyq ideologiiadan bas tartty ma, bız osy jaiynda Pavlodar oblysynyŋ konfessiiaaralyq qatynastardy taldau jäne damytu ortalyǧynyŋ basşysy Gülnaz Razdykovamen äŋgımelestık.
- Qūrmettı Gülnaz Maqsūtqyzy, psiholog-maman retınde sız «Jusan» operasiiasy barysynda elge oralǧan äielderımen tyǧyz bailanysta jūmys jasaisyz. 6 aidan astam uaqyt öttı, olar Otanyna oraldy. Sız qazır olardyŋ jaǧdaiyn qalai baǧalaisyz?
- Bügıngı künı bız tek radikalizm remissiiasyna qol jetkızdık, iaǧni äielder tek qana radikaldy närseden, qandai da bır naqty oqiǧalardy baǧalaudan bas tartty, mysaly, Taiau Şyǧystaǧy soǧystyŋ sebepterı nemese djihad, "darul-kufr", "takfir", "kafir", "tagut" jäne t.b. siiaqty ūǧymdardan bas tartty. Negızınen sol jaqqa ketudıŋ dūrys bolmaǧanyn aitady. Degenmen de, olardyŋ köpşılıgı radikaldyq ideologiialarynyŋ bazalyq prinsipterınde qaluda.
Jaǧdai äleumettık-psihologiialyq jäne kognitivtı sipattaǧy keibır eleulı faktorlardyŋ boluymen kürdelene tüsedı. Men üşın psiholog retınde, olardy sättı oŋaltudyŋ eŋ maŋyzdy kriteriiı - olar öz uaqytynda ekstremizmge äkelgen mınez-qūlyq patterlerın taŋdai bastaidy. Bıraq, ökınışke orai, mūndai keisterdı qaǧidadan görı erekşelık dep sanauǧa bolatyn şyǧar.
- Äielder bügıngı künı tolyǧymen radikalsyzdandyrylǧan jäne qoǧam üşın qauıp töndırmeidı dep aituǧa bola ma?
- Nätijeler turaly aitu älı erte, sebebı būl äielderdı oŋaltu jūmystary älı jalǧasuda. Menıŋ ärıptesterımnıŋ eşqaisysy da osy jūmystyŋ tüpkılıktı qorytyndysyn bere almaidy dep oilaimyn. Bız psihologtar retınde, tolyq oŋaltu turaly aita almaimyz, öitkenı kez kelgen jaǧdaida olardyŋ sanasy men psihikasyna jaraqat salatyn äser bar. Psihologiialyq jaraqattyŋ üş türı bar, būl damu jaraqattary nemese balalyq şaqtyŋ jaraqattary, auǧandyq nemese irak sindromy jäne emosiialyq psihologiialyq jaraqat.(Situativtı). Bızdıŋ äielder ülken psihologiialyq jaraqatty bastan keşırdı. Aqtaudaǧy qyzdarmen psiholog retınde jūmys ıstei otyryp, men olarǧa Siriia turaly estelıkter olardyŋ jadynda öşıp, tüssızdenuı kerek dep aitqan bolatyn. Bıraq bastan ötken osy jaidy ūmytuǧa bolmaidy, öitkenı olar osydan sabaq alulary kerek. Alaida, ötkenmen şekteluge bolmaidy, sebebı olardyŋ qolynda balalar bar jäne olardy tärbieleumen belsendı ainalysu kerek. Soŋǧy uaqytta qyzdarǧa Siriia turaly eske alu sonşa jaily emes ekenın baiqai bastadym , mümkın psihologiialyq qorǧau tetıkterı engızıle bastaǧan şyǧar. Şoktyq psihologiialyq jaraqatpen jasalatyn jūmys - būl ūzaq uaqytty jäne eŋbektenudı qajet etetın prosess.
- Äielderdıŋ Siriiaǧa ketuınıŋ sebepterı turaly aityp berseŋız.
- Negızınen, adamdar öz armanynyŋ soŋynan ketıp, halifatta ömır süredı jäne būl ideia olardyŋ ömırınıŋ destruktivtı maǧynasy boldy.
İGİL fenomenınıŋ özı-būl äleumettık problemalarǧa, emosiialyq osaldyqqa, dıni sauatsyzdyqqa jäne ekstremisterdıŋ jeke problemalaryna şeber qol jetkızgen franşiza. Äielderdıŋ psihologiialyq tartu tetıkterı äldeqaida tiımdı boldy. Äielderdı paidalanudyŋ nätijelılık tūrǧysynan öz maǧynasy bar. Ekstremister qoǧamdyq stigma äiel älsız, qorǧansyz, qauıptı emes ekenın bıledı. Demek, oǧan az köŋıl bölınedı. Degenmen, äielderdıŋ qatysuymen bolǧan ırı laŋkestık oqiǧalardyŋ tarihyn qarasaq, äieldermen eşqandai kelıssözder prosesı turaly sözdıŋ bolmaityndyǧyn köremız. Ekınşıden, äielder erlerge qaraǧanda merkantildı. Demek, būl terrorizmnıŋ arzan täsılı. Oǧan aqy töleu qajet emes, ony özıne ǧaşyq etuge nemese tuǧan adam üşın kek aluǧa sendıru jetkılıktı.
Soǧys ıs-qimyl aumaǧyna ketken äielderdı şartty türde tört topqa böluge bolady. Bırınşı top-Siriiaǧa öz küieulerıne ketken äielder, olardy küieulerı şaqyrǧan. Ekınşı top - öz erıkterımen er adamdarsyz balalarymen ketkender. Sondai-aq, äielder özderınıŋ küieulerın tastap, Siriia aumaǧyna öz erkımen syrtqy äsersız ketken keister bar. Üşınşı sanat-soǧys kezınde Taiau Şyǧys aumaǧynda bolǧan äielder, Vaziristan, İraktaǧy ūrys qimyldarynyŋ aumaǧynda tūru täjıribesı bolǧandar. Olar terroristerge qosylǧan. Törtınşı şaǧyn top - dınşıl emes äielder. Degenmen, Siriia aumaǧynda özınıŋ dıni täjıribesın bastaǧan äielder bar. Olardyŋ keibıreulerıne «Daǧystan äuesqoiynyŋ sindromy» tän. Būl äiel-der mahabbat, romantikalyq qarym-qatynas, otbasyn qūrudy jäne t. b. ızdep kettı.
- Al olardyŋ reintegrasiiasynyŋ tabysty keisterı bar ma?
- Özınıŋ auyrǧyştyǧyna qaramastan, simptomdar individtıŋ äleumettık rölderıne oŋ özgerıster engıze alatynyn tüsınu maŋyzdy, joǧaryda atap ötkendei, keibır äielder motivasiia közı retınde onyŋ uaiymdau täjıribesın paidalana otyryp, jaraqatqa oŋ beiımdeluge ie. Mysaly, Atyraudan kelgen qyz kıtap jazyp, belsendı qoǧamdyq jūmys jürgıze bastady. Keibır qyzdar autrich-qyzmetkerler boldy,olar telebaǧdarlamalarǧa, basqa äielderdı radikalsyzdandyruǧa, dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ aldyn aluǧa belsendı qatysady. Keibır qyzdar biznes - jobalardy aşuǧa grant alu üşın konkurstardy jeŋıp aldy.
- Qandai äielderdı oŋaltu qiyn?
- Eŋ bastysy bızdı, ärine, özın-özı radikaldandyruǧa beiım äieldermen jūmys ısteu alaŋdatady. Būl ızgı erkı boiynşa ketkender nemese teologiialyq bılımı az äielder. Siriia aumaǧynda mūǧalımder bolǧan adamdar akida kurstaryn oqytty. Sondai-aq, deformasiia prosesı qaitymsyz äser etetın äielder bar. Mıne, osy äielder erekşe alaŋdauşylyq pen qauıp tudyrady jäne olardy oŋaltu eŋ kürdelı jūmys bolyp tabylady.
Menıŋ äieldermen jūmys ısteu täjıribem, olardyŋ terıs täjıribenı «saqtau», agressiia, derealizasiia, depressiia, şarşau, depersonalizasiia, jaraqatqa bailanysty oi-pıkırlerdı, sezımderdı nemese söilesulerdı boldyrmau siiaqty jaraqattan keiıngı sindromnyŋ barlyq belgılerı bar ekenın rastaidy. «Tırı qalǧandardyŋ kınäsı» dep atalatyn ömır sürgenı turaly auyr sezımder, sondai-aq äielder arasynda baiqalady, äsırese öz balalarynyŋ ömırın saqtai almaǧan adamdar älı künge deiın qaitys bolǧan küieulerımen küştı emosiialyq bailanysty saqtaidy.
- Qaita oralǧan äielderdıŋ arasynda, qauıptı, harizmatikalyq uaǧyzdauşylar bar ma?
- Mūndai harizmatikalyq köşbasşy äielderdı körmedım, kezdestırgen joqpyn. Men olarmen jūmys ıstemeimın, bıraq olardyŋ arasynda qatarlaryna belsendı tartumen ainalysatyn äielder bar dep oilaimyn. Bügıngı taŋda bes äiel Siriia aumaǧyndaǧy qyzmetı üşın jazasyn ötep jatyr. Köbı sot şeşımın kütude, tergeude otyr.
Qazır bızdıŋ mındetımız-olarǧa adasudan bas tartuǧa, osy radikaldy matrisany olardyŋ aqylynan alyp şyǧuǧa kömektesu. Būl öte qiyn. Qazır remissiia kezeŋı bastaldy, bıraq tūraqty äserge qol jetkızu üşın bırınşıden, uaqyt kerek, ekınşıden, mamandardyŋ jergılıktı jerlerde küş-jıgerı qajet. Būl jerde tek psihologtar, teologtar ǧana emes, sonymen qatar olardyŋ ainalasyndaǧy barlyq adamdar jūmys ısteuı tiıs, iaǧni äser etudıŋ barlyq tetıkterı qosyluy kerek.
- «Jusandyq» äielderdıŋ ekınşı ret radikaldanu qauıptılıgı joq pa?
- Eger olar qaita radikaldy ortaǧa tüsse, qaitarylǧan äielder üşın qaitalama radikaldanu qaupı bar ekenın moiyndau kerek. Mysaly, eger qaitadan radikal salafitke tūrmysqa şyqsa. Ärine, eger qyzdar dästürlı dındı ūstanuşylarǧa tūrmysqa şyqsa, tamaşa boluşy edı.
Qazır qyzdardy oŋaltu üş baǧyt boiynşa jürgızılude. Bırınşı top – olar dıni praktikadan müldem bas tartqan qyzdar,hidjabtaryn şeşım, zaiyrly ömır sürude. Ekınşı top - Abu Hanifa mazhabyn qabyldaǧan qyzdar, olar meşıt ūstazdarymen bırge namazdy senımdı oqidy,teologtan därıs alady. Jäne üşınşı top-būl akidesalafizmde qalatyn ışınara radikaldy äielder. Mıne, būl jūmys jan-jaqty baǧyttaluy tiıs negızgı top bolyp tabylady. Barlyq äiel olardy oŋaltu, olardyŋ sättı reintegrasiiasy, olardyŋ qoǧamda beiımdeluı öz qolynda ekenın tüsınuı tiıs.
Ärine, jergılıktı Oŋaltu ortalyqtary äielderdı bızdıŋ qoǧamǧa beiımdeude amortizasiialyq röl atqardy. Eger Siriiadan keiın äielder Aqtaudaǧy oŋaltu baǧdarlamasyna barmasa, onda olardyŋ tuystarymen problemalar köp bolar edı. Äielder sanasynyŋ ışındegı mentaldyq özgerıster desalafitizasiia emes, detaladizasiianyŋ tabysty belgısı bolyp tabylady. Qyzdar endı tüsınedı, sebebı olardyŋ Siriiaǧa ketuınıŋ sebebı - salafizm, bıraq bız älı de osy qauıptı ideologiianyŋ küşın tolyq joia almai otyrmyz.
- Qazır äielder özderın qalai sezınedı, senderge, apa-qaryndastaryna senım boiynşa ne turaly aitady?
- Köptegen äielder älı künge deiın üiıne qaityp kelgenderı üşın alǧys aitady. Olar qazır tuǧan jerınde jürgenderı üşın baqytty. Olardyŋ janynda tuǧan adamdary men olardyŋ balalary tolyq qauıpsızdıkte ekendıgı quantady. Endı olar qate jasaǧanyn tüsınedı. Olar jūmys ısteuge, balalardy oqytuǧa jäne t.b. üiretuge barlyq jaǧdai jasaityn memleketke alǧysyn bıldıredı. Teledidardan söilegende qyzdar öz äpke-sıŋlılerın olardyŋ qatelıkterın qaitalamauǧa şaqyrady. İGİL aldap-arbaityn, künäsız adamdardyŋ qanyn tögetın ūiym ekenın aitady. Olar qatelıkterı üşın küieuın, qūrbysyn joǧaltty, tıptı öz balalarynyŋ ölımın bastan keşırdı. Ärine, qyzdar endı taǧdyrlary öz qoldarynda ekendıgın tüsınulerı kerek. Bıraq bız Sızben bırge olarǧa jäne olardyŋ balalaryna şydamdylyq tanytuymyz kerek, olarǧa qoldau körsetıp, qol ūşyn sozuymyz kerek.Soǧys ıs-qimyldary bolyp jatqan äielderdıŋ qaituy «Taza islam» memleketıne barudy armandaityndarǧa sabaq bolady den ümıttenemın. «Jusannyŋ» aşy iısı Qazaqstandy Qazaqstandy ekstremizm men terrorizm ideialarynan tazartsyn...
Sūhbattasqan Aigül Esenalieva
"Adyrna" ūlttyq portaly
