Prezident Q.Toqaevtyŋ qazaq tılıne degen şynaiy janaşyrlyq közqarasy qabyldaǧan şeşımderı men ūsynystarynan aiqyn aŋǧarylyp otyr. Älıpbidı jetıldıruge bailanysty jäne tıldık reformaǧa qatysty tapsyrmalary osynyŋ aiǧaǧy.
Eŋ bırınşı tıldık reforma degenımız ne degen sūraqqa toqtala ketsek. Jalpy reforma degen sözdıŋ özı bärımızge belgılı «özgerıs» degen maǧynany bıldıredı. Osy latyn grafikasyna köşu şaralary bastalǧannan berı äsırese ǧalymdar, tılşıler tarapynan «tıldık reforma» jüzege asady degen tırkes öte jiı aitylyp kele jatyr. Sonda tıldık reforma degen ne? Qoldanystaǧy sözderımızdı basqa sözdermen auystyryp, mülde basqa tıldı qabyldau ma? Joq ärine. Tıldık reforma degenımız:
Bırınşıden, belgılı bır tıldıŋ grafikasyna, iaǧni älıpbiıne, leksikasyna, grammatikasyna jäne sözdık qoryna jürgızıletın özgerıs;
Ekınşıden, būndai özgerıster sol tıldı qoldanudy jeŋıldetu maqsatynda jasalady, iaǧni tıldegı ärıptık bolsyn, grammatikalyq bolsyn, leksikalyq tūrǧydan bolsyn qiyndyq tudyratyn, basy artyq elementterden qūtylu;
Üşınşıden, būl özgerısterdıŋ arnaiy qūjattar arqyly resmi türde bekıtıluı jäne halyqtyŋ jappai soǧan baǧynuy.
Mıne, tıldık reforma degen ūǧym osylardy bıldıredı.
Jalpy älemde tıldık reforma ūǧymy eŋ bırınşı älıpbi men emlenı jeŋıldetumen, orfografiiany oŋailatumen tıkelei bailanysty qarastyrylady. Mäselen älem tılderı mysalyna qarasaq, qytailar jazuyndaǧy dästürlı ieroglifterdı jeŋıldetılgen ieroglifterge, chehtar XIX ǧasyrdaǧy w ärpın v taŋbasyna auystyruyn tıldık reforma retınde qarastyrady. Keibır tılderde köne tıldık elementterden bas tartyp, sözdıkterdı jaŋartu ürdısı bolǧan, būny da tıldık reformaǧa jatqyzady, sondai-aq qosymşalardy qysqartu, özgertu ürdısı de tıldık reforma dep tanylady. Mysaly alysqa barmai-aq orys tılıne nazar salsaq, I Petrdıŋ tūsyndaǧy alfavittegı özgerıstı, XVIII ǧasyrdaǧy Lomonosovtyŋ orys tılınıŋ bailyǧy men mümkındıkterın sipattaǧan grammatikasynyŋ jaryqqa şyǧuyn, sondai-aq 1917-18 jyldardaǧy emledegı özgerısterdı, odan keiıngı 1918-56 jyldar aralyǧyndaǧy emledegı özgerısterdı tıldık reforma dep baǧalaidy.
Al qazaq qoǧamynda tıldık reforma boldy ma? Ärine boldy, älıpbi auystyru negızınde 3 ret tıldık reforma jürgızıldı. Onyŋ eŋ bırınşısın, jazudy oŋtailandyru jäne halyqty jappai sauattandyru ısın jeŋıldetu baǧytyndaǧy alǧaşqy reformany A.Baitūrsynūly jasady. A.Baitūrsynūly jasaǧan tıldık reforma qandai boldy degende:
1) Qanşama ǧasyr boiy özgerıssız qoldanylyp kele jatqan arab älıpbiındegı qazaq tılı üşın qajetsız dep tanylǧan artyq 12-13 taŋbany alyp tastady;
2) Ortatürkı jazu dästürıne tän elementter men türkı qosymşalarynan qazaq jazu jüiesın tolyqtai tazalady;
3) Tüpnūsqamen jazylyp jürgen arab, parsy sözderın qoldanystan şyǧaryp, qazaq tılınıŋ aitylymyna ikemdelgen nūsqasyn ornyqtyrdy;
4) Ūlttyq jazu jüiesıne negızdelgen eŋ alǧaşqy emle erejelerın qalyptastyrdy.
Būl HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy eŋ sättı ärı tiımdı jasalǧan tıldık reforma boldy.
Odan keiın bärımızge belgılı 1929 jyly latyn grafikasyn qabyldadyq. Būl kezeŋdegı jazu reformasy türkı halyqtaryn kirillisaǧa ötkızu üşın uaqytşa jasalǧan närse bolatyn. Būl kezdegı reformada da tıl janaşyrlary jazudy jetıldıruge, jeŋıldetuge jantalasty. Būl ekı kezeŋdegı älıpbi jüisınde, iaǧni Baitūrsynūly älıpbiı men 1929 jylǧy latyn älıpbiınde basy artyq taŋbalar bolǧan joq. Sol üşın de kırme sözderdıŋ barlyǧy ūlttyq dybystyq erekşelıkke säikes jazylǧan bolatyn. Odan keiıngı qabyldanǧan kirill älıpbiın bärımız bılemız. Töl dybysymyz 28 bolsa da, 42 ärıptı qabyldap, 80 jylǧa juyq orys sözderın orys orfografiiasymen, qazaq sözderın qazaq orfografiiasymen jazyp kele jatyrmyz.
Endı däl qazırgı taŋdaǧy qolǧa alynyp otyrǧan jazu reformasy, iaǧni latyn älıpbiıne köşu – eŋ bırınşıden artyq ärıpterden qūtyluǧa mümkındık jasap otyr. 2017 jyldan bastap latynǧa köşuge bailanysty jūmystar bastalyp kettı. Qazaq jazuy üşın qandai älıpbi kerek, älıpbi qandai şarttar men talaptarǧa jauap beruı kerek, emlenıŋ qūrylymy men mazmūny qandai baǧytta bolu kerek degen mäsele bırşama aiqyndaldy. Qazır arnaiy qūrylǧan jūmys toby mamandary osymen ainalysyp jatyr.
Jazu reformasynyŋ sättı, ärı uaqtyly jüzege asuy üşın myna närselerge basa nazar audarǧan dūrys degen oidamyn:
1) Prezident älıpbidı jetıldıruge bailanysty şeşım qabyldanǧan soŋ qoǧam pıkırımen sanasu maqsatynda jekelegen azamattar tarapynan ūsynylǧan älıpbi jobalary talqylaudan ötıp jatyr. Būl ärine, paidaly, dūrys. Desek te aldaǧy uaqytta kelıp tüsıp jatqan būndai jobalardyŋ ärqaisysyn talqylauǧa uaqyt ketırmei, orfografiialyq top müşelerı dūrys dep tanyǧan, oŋtaily älıpbi jobasy tez arada Ükımetke ūsynyluy kerek. Sebebı, ūlttyq jazudyŋ şarttaryna säikes kelmeitın, qazaq jazuyna jaramaityn älıpbi jobalaryn talqylauǧa uaqyt ketırudıŋ qajetı joq.
2) Bır dybys bır taŋbamen belgılenuı kerek, är dybysqa jeke-jeke taŋba arnaluy kerek, digraf, trigraftar älıpbi qūramynda bolmauy kerek degen prinsipten auytqymauymyz qajet, būl orfografiialyq jūmys tobynyŋ qarary retınde resmi türde ūsynylǧany dūrys. Būndai resmi türdegı qarardyŋ bolmauy kesırınen älıpbi jobasyn ūsynuşylar tarapynan ekı dybysty bır taŋbamen beru, t.b. kemşılıkter oryn alyp jatyr.
3) Jazu reformasyna qoǧam bei-jai qaramaityny anyq, osy tūrǧydan alǧanda ǧalymdar tarapynan bolsyn, halyq tarapynan bolsyn pıkır qaişylyq pen dau-damaidyŋ oryn alu zaŋdylyq jäne būny toqtatpasa ol jalǧasa beredı, eşqaşan toqtamaidy. Sol üşın dūrys dep tanylǧan 4-şı älıpbi men emle erejesı resmi türde arnaiy Jarlyqpen bekıtıluı kerek (maqūldanu emes). Emle erejesı bekıtılgennen keiın jüielı jūmys jüredı. Latyn älıpbiıne köşu jūmystarynyŋ barlyǧy osy emle erejesıne tırelıp otyr.
4) Qazır 42 ärıp 32 ärıpke tüskennen keiın emledegı eŋ köp özgerıs kırme sözderdı taŋbalauda bolyp otyr. Osy mäselede puristık baǧytty ūstanuşylar men kerısınşe jaqtamauşylar tarapynan pıkır ekıge jaryldy. Puristık baǧyttyŋ jaǧymdy da, jaǧymsyz da tūstary bolatyndyǧyn eskeruımız kerek. Ministr sözın mınıstır, universitet sözın ünıbersıtet, film sözın pılım dep jazǧannan eşkım patriot bolyp ketpeidı, būlaişa tübegeilı töŋkerıs jasauǧa asyqpauymyz kerek. Sebebı bız HH ǧasyrda emes, HHI ǧasyrda aqparattyq tehnologiia damyǧan zamanda, üştıldılık jüiesı bar qoǧamda otyrǧanymyzdy jäne kiril sanadaǧy halyq pen latyn sanadaǧy jas ūrpaqtyŋ aralyǧynda otyrǧanymyzdy ūmytpaǧanymyz jön. Tıldık reforma degen jazudy, orfografiiany jeŋıldetu ekendıgın eskersek, bazalyq normada qalyptasqan sözderge tübegeilı töŋkerıs jasau qalam ūstauşylarǧa jeŋıldık emes, qiyndyq tudyratyny sözsız. Sol üşın bastapqy kezeŋde älıpbi qūramynda taŋbalary joq kırme sözderdıŋ jazylymyn retteuge basa nazar audarylǧany dūrys.
Gülfar Mamyrbek
Ş.Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-qazyna»
ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧy
Orfografiia basqarmasynyŋ basşysy
