Qazaq halqy ūrpaǧynyŋ tärbiesıne asa män bergen. Balanyŋ jaman ädettı boiyna sıŋırmei ösuıne, adal azamat bolyp erjetuıne ata-ana, aǧaiyn-tuǧandy bylai qoiyp, auyl bolyp atsalysqan. Qazaqtyŋ kez kelgen balasy obal-sauapty jasynan tüsıngen. Qazaq balasy kışkentaiynan ainalasyna qolǧabysyn tigızıp, ülkennıŋ sözın ekı etpeuge daǧdylanǧan. Ülkenderımız balany ūryp-soǧyp, ūrsyp-zekıp emes, jol sıltep, jön körsetıp tärbielegen. Ülkennen önege körmegen balada ūlaǧat bolmaitynyn ǧasyrlar boiy ūrpaǧyna qalyptastyryp ketken. Bügıngı äŋgımemız de tärbienıŋ bır tarmaǧyna jatatyn tyiym jaily bolmaq…
Astyŋ dämın kırgızer tūzdan ainalaiyn…
Nan men tūzdy basqa ūlttar da qadırleidı. Aitalyq, orys halqy qūrmettı qonaǧynyŋ aldynan nany men tūzyn köterıp şyǧady. Būǧan köptep mysal keltıruge bolady. Al bızdıŋ qazaqta «däm-tūz» deitın ülken ūǧymdy bıldıretın söz bar, iaǧni nannan keiıngı ardaqtalatyn qasiettı däm — tūz bolyp sanalady. Nan siiaqty tūzsyz da eşbır tamaqtyŋ dämı bolmaidy. Tūzsyz tamaqty süisınıp jeu mümkın emes. Tūzdyŋ qūramynda da adam aǧzasyna qajettı qanşama zat bar.
«Dämdes, tūzdas boldyq», «däm-tūzdas bolǧan jaqynym edı…» dep jatamyz. «Däm-tūzdan attamaityn azamat…» degendı de estimız. Kördıŋız be, azamattyŋ adaldyǧyn, ıstegen ısın, adamgerşılıgın, iaǧni joldasqa adal, ainalasyna ädıl adamdardy bır auyz sözben-aq osylai maqtaimyz. Aǧaiyn-tuǧandy bylai qoiǧanda, qoŋsy otyrǧan körşısınıŋ üiıne kep jatqan qonaqty «üiımızden däm tatyp ketıŋızder…» dep arnaiylap şaqyryp jatatyn qonaqjai halyqpyz. «Däm aidap kelıp qaldyq», «däm tartsa, baramyz ǧoi…» dep jatamyz. Qazaq — däm-tūzǧa erekşe qaraityn qazany ottan tüspegen, törınen qonaǧy arylmaityn meimandos halyq.
«Tūzdy baspa», «tūzdy tökpe», «tūzdy şaşpa» deimız. Mūny kım-kımde bolsa bala jasynan estıp keledı. Kez kelgen adam balalary men nemerelerıne ünemı eskertıp, aityp ta jür. Tūzdy bylǧanyş jerge qoiuǧa bolmaidy. Qatty aralasyp, jaqsy qarym-qatynasta jürgen adam şaŋyraqqa qastandyq jasaǧanda, köŋılın qaldyrǧanda üi iesı şydai almai, «däm-tūzym ūrsyn» dep jatady. Būl — qazaqtaǧy öte ülken qiyn qarǧystardyŋ bırı. Sony jany küigendıkten ǧana aitady. Öitkenı qazaq däm-tūzdan attamauǧa tyrysady.
«Tūzdy tökpe» deitın ülkender
Aitpai ketuge bolmaityn taǧy bır oqiǧa esıme tüsıp otyr. Keŋes ökımetınıŋ kezınde qalaly jerlerde qystyŋ künı adamdar jüretın aiaqjoldaǧy (trotuar) mūzdy erıtu üşın tūz tögetın edı. «Äjelerımız «tūzdy tökpe» degendı qūlaǧymyzǧa sıŋırıp ösırmep pe edı…» degen oi mazalaityn mūny körgende. Şaşyp tastaǧan tūzdy baspau üşın barynşa aiaqjoldyŋ jiegımen, şetımen jüruge tyrysyp, qatty qorqatyn edım. Öitkenı ülkenderdıŋ tyiym sözı bızdıŋ jasymyzdaǧy adamdardyŋ qanyna äbden sıŋgen. Köneköz qarttar «būl kesır bolady», «adamdardy joqşylyqqa äkeledı» dep tüsındıruşı edı «tūzdy tökpe» degennıŋ astaryn. Tūzdy tögudıŋ, tūzdy basudyŋ, tūzǧa qiianat jasaudyŋ soŋy adamdardy tarşylyqqa äkeletının ülkender ünemı aityp otyratyn. Osynyŋ barlyǧy sonau 90-jyldardaǧy qiynşylyq körgen kezımızde menıŋ esıme jiı tüsetın edı. «Myŋdaǧan adam sol kezde tūzdy basyp jürdık… Būl — sol tūz basqanymyzdyŋ kesırı…» dep oilauşy edım. Almatyda sol 90-jyldardaǧy auyrtpaşylyqty bastan ötkermegen otbasy kemde-kem boldy. Mūnyŋ sebebın «ekonomikalyq qiyndyq» nemese basqa dep tüsındırgenımen, ūly küştıŋ qūdıretıne şek joq qoi. Bızdıŋ kesırlıgımızdı Jaratqan iemız uaqyt öte kele közımızge körsettı. Qalai dese de, mūnda bır tylsym bailanystyŋ bary ras. Öitkenı halyq qinalyp kettı. Qoldaǧy jinalǧan qory tausyldy, al jaŋa dünie — tapşy, joq bolatyn. Qalai aitsaq ta, sol jyldary nan men tūzdy basyp kelgen qalanyŋ halqyna zaual keldı. Özgenıŋ qalai oilaitynyn bılmeimın ärı özge üşın jauap bermeimın, bıraq öz basym osyǧan senem. Nandy teptık, tūzdy basyp jürdık — aqyry aiaǧynda qasiettı asty qadırlemegenımızdıŋ zaualyn kördık. Är närsenıŋ qaitarymy bolady degen osy emes pe?! Bızge joǧary jaqtaǧy Ūly küş belgını osylai berdı. Ökınıştısı, osyǧan män bermeimız, astaryna üŋılgımız kelmeidı.
Tyiym — joqqa senu emes…
Qazırdıŋ özınde qaitadan ysyrapşylyqqa keŋınen jol berıp jürmız. Bügınde, Qūdaiǧa şükır, ne köp, toi köp. Toidyŋ bolǧany jaqsy. Toi degen sözdıŋ özı — «tamaqqa toi» emes, «köŋılge toi», «dos-jarannyŋ köŋılıne toi» degen söz. Bıraq osyndai toilardaǧy şekten şyqqan ysyrapşyldyq jaily oilanyp kördık pe… Tek bailyqty, barlyqty körsetu üşın üsteldıŋ üstı maiysqanşa asqa toltyramyz. Al adam qanşa ışıp-jeidı deisız? Onyŋ ışıp-jeu mümkındıgı de şekteulı emes pe?! Bır ǧana toida asta-tök taǧam türınıŋ köptıgı sonşa, keibır dämnıŋ şetı būzylmaǧan küiı dastarqanda qalady. Onyŋ barlyǧy, şyndap kelgende, qoqysqa tastalady ǧoi. Nan men tamaqtyŋ köptep tastalatynyn kez kelgen meiramhana janyndaǧy qoqys salatyn arnaiy jäşıkterden baiqauǧa bolady.
Ülken şaŋyraqty ūstap otyrǧandyqtan bızge de qonaq köp keledı. Öz basym üsteldı toltyruǧa tyryspaimyn. Kerısınşe kelgen meiman süisınıp däm alatyndai taǧam qoiuǧa barymdy salam. Al tıptı qalyp bara jatqan astyŋ qaldyqtaryn mümkındıgınşe qoqysqa tastamauǧa tyrysamyn. Dämnıŋ kiesı bar ekenın, ysyrapşylyqtyŋ ziian ekenın mümkındıgınşe kelınıme de, nemerelerıme de aityp otyramyn. «Ülkennen — ūlaǧat» dep jatamyz, men elge jön körsetuden aulaqpyn, bıraq öz bılgenımdı balalaryma üiretuge mındettımın.
Qazırdıŋ özınde qaitadan ysyrapşylyqqa keŋınen jol berıp jürmız. Bügınde, Qūdaiǧa şükır, ne köp, toi köp. Toidyŋ bolǧany jaqsy. Toi degen sözdıŋ özı — «tamaqqa toi» emes, «köŋılge toi», «dos-jarannyŋ köŋılıne toi» degen söz. Bıraq osyndai toilardaǧy şekten şyqqan ysyrapşyldyq jaily oilanyp kördık pe… Tek bailyqty, barlyqty körsetu üşın üsteldıŋ üstı maiysqanşa asqa toltyramyz. Al adam qanşa ışıp-jeidı deisız? Onyŋ ışıp-jeu mümkındıgı de şekteulı emes pe?! Bır ǧana toida asta-tök taǧam türınıŋ köptıgı sonşa, keibır dämnıŋ şetı būzylmaǧan küiı dastarqanda qalady. Onyŋ barlyǧy, şyndap kelgende, qoqysqa tastalady ǧoi. Nan men tamaqtyŋ köptep tastalatynyn kez kelgen meiramhana janyndaǧy qoqys salatyn arnaiy jäşıkterden baiqauǧa bolady.
Ülken şaŋyraqty ūstap otyrǧandyqtan bızge de qonaq köp keledı. Öz basym üsteldı toltyruǧa tyryspaimyn. Kerısınşe kelgen meiman süisınıp däm alatyndai taǧam qoiuǧa barymdy salam. Al tıptı qalyp bara jatqan astyŋ qaldyqtaryn mümkındıgınşe qoqysqa tastamauǧa tyrysamyn. Dämnıŋ kiesı bar ekenın, ysyrapşylyqtyŋ ziian ekenın mümkındıgınşe kelınıme de, nemerelerıme de aityp otyramyn. «Ülkennen — ūlaǧat» dep jatamyz, men elge jön körsetuden aulaqpyn, bıraq öz bılgenımdı balalaryma üiretuge mındettımın.
Bız nandy üide pısıremız. Kelınım de — solai, nanyn üide özı pısıredı. Ol da nannyŋ uaǧyn jerge şaşpauǧa balalardy ärdaiym üiretıp otyrady. Öitkenı olar menen körgenın ısteidı. Al tärbienıŋ ülkenı — balaǧa aldymen özıŋ körsetu bolyp tabylady. Bala körgenın ısteidı. Olai bolatyn bolsa, bütın taǧamǧa as dep qarap, qaldyǧyn qalai bolsa, solai qoqysqa tastau — künä. Erteŋgı künı ūrpaǧynyŋ däm-tūzdy aiaqqa basyp, kesırı maŋdailaryna tiıp, qiynşylyǧyn körmes üşın ülkenderdıŋ qai-qaisysy bolsyn aityp-tüsındırıp otyruǧa mındettı dep oilaimyn. Tıptı kei jaǧdaida astyŋ qaldyǧyn toŋazytqyşqa salyp, jer üide tūratyn itterı bar tanystardıkıne aparǧan anaǧūrlym sauap der em.Dämnıŋ kiesınen qorqatyn är adam osyny ädetke ainaldyrsa, kündelıktı qoqysqa ketıp jatqan bır japyraq nannyŋ kiesı bar ekenın ūmytpasa eken. Mūnyŋ bärı ainalyp kelgende adamdy rettılıkke, imandylyqqa üiretedı. Asty qadırlei bıluge alyp keledı. Qazaqtyŋ tyiym sözderınde etikalyq, estetikalyq, adamgerşılık, ädeptılık, imandylyq, tabiǧatty qorǧau — osynyŋ barlyǧy, iaǧni tūrmys-tırşılıktıŋ, qam-qarekettıŋ barlyq salasy jan-jaqty qamtylǧan. Bır auyz sözdıŋ özınde qanşama män-maǧyna bar. Tyiym degen joqqa senu nemese bızdıŋ ūlttyŋ ǧana şyǧarǧany emes. Mūnyŋ astarynda ülken tärbie jatyr…
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn».
