Säkenge än saldyrǧan seksen köl sän men saltanatqa keneldı. Körkıne köz sürındırer kerbez Kökşenıŋ maŋdaiyn Kün süiıp tūrdy sol künı. Onsyz da täŋırı sūlu jaratqan tūma tabiǧat tolyqsyp tūrdy. Jūmbaqtas da qūpiiasyn aǧytardai ajarlanyp, Oqjetpes de oily keiıpke endı. Bärı bar körıktı boiyna jiǧan Burabaidyŋ bauyrynda «Ana tılı» aruy» men «Ana tılı» sūltany» baiqauyna tas-tüiın daiyndalǧandai. Alty alaştyŋ balasynyŋ babyn häm baǧyn synar baiqauǧa bärı jettı.
Keŋ daladan kep jatqan keruenderde esep joq. Arysy – kärı Kaspiiden Atyraudyŋ aqqudai qyzdary men aqsūŋqardai ūldary keldı qiqulap. Jaiyqtan Jıbekterı men jıgıtterı jettı jelpınıp. Aqtöbenıŋ apaitös ūldary da bar arasynda. Syŋǧyrlai külıp, sonau Syrdan sūlular men süleilerdıŋ sarqyttary da syzylta än sap jettı. Türkı düniesınıŋ törkını Türkıstannan da keldı tün qatyp. At tūiaǧy saiyn dalany dübırletıp, Bauyrjandai batyr baba tuǧyzǧan Jambyldan da, Jirenşedei şeşender men Qaraşaştai qaraközder keldı. Aralarynda Altaidyŋ ar jaǧynan kelgen arular men şyǧystyŋ şyrailylary, Semeidıŋ segız qyrly syrbaz serılerı, Öskemennıŋ ör ūlandary da bar. Saryarqanyŋ samalyndai esıp, sazdy äuenge salyp saldar jettı. Jandaryna Ūlytaudyŋ ūldary ılesıptı. Arqanyŋ ai maŋdaily arulary da küimelerınen kerbezdene tüsıp jatty. Al jer jannaty Jetısudan jetı qat jerdı qaiystyrar köş pen keruen keldı. Almatynyŋ Aqjünıstei arulary häm Alpamystai alyp tūlǧaly jıgıtterı jüirık jarystyra jetıptı. Qarasy köp-aq. Kökşemen körşıles jatqan Baianauyldyŋ batyr ūldary, Qorǧaljynnyŋ häm Torǧaidyŋ talantty jastary jetıp artyldy. Alaştyŋ ai didarly astanasynan Esıldıŋ erkelerı jettı entıgıp. Al kerbez Kökşenıŋ küllı körıktılerı men börıktılerınıŋ barlyǧy osy toidan tabyldy. Köz sürındırer körık pen jarasymdy äzıl är berse, kümbırlei tögılgen küi keŋ dalany kernep, ädemı än Kökşe kögınde äuelep tūrdy. Aily tünde aqsüiek ızdegen jastar altybaqan astynda syr aǧytty…
Otyz kün oiyn, qyryq kün toiǧa ūlasa jazdaǧan jiynǧa ūzyn yrǧasy – 31 aru men 36 jıgıt qatysty. Arqaly eldıŋ amanatyn alyp, sälemın jetkıze kelgen jıgıtterdıŋ bırı:
Assalaumaǧaleikum, tektı elım!
«Allanyŋ nūry jausyn!» dep tıledım.
Qiqulap, Sızder soqqan şapalaqty,
«Uaǧaleikum assalam!» dep bılemın, – dep ata-baba jolymen qol alysyp jatsa, endı bırı:
Kökşenıŋ elı aman ba?
Sızderdı köpten saǧyndym!
Aldynda düiım qauymnyŋ,
Kelmeidı sözden jaŋylǧym.
Amanatyn elımnıŋ,
Tūmar ǧyp boiǧa taǧyndym.
«Sary altyn tübı sabyrdyŋ»,
Salǧanyn körem taǧdyrdyŋ.
Kökşetaudyŋ keşınde,
Keŋ dalanyŋ tösınde,
Aldyŋnan bügın tabyldym.
Maŋdaiyn – Kün,
Taŋdaiyn – Jyr süigen eldı saǧyndym!
Taudan da biık men üşın
Tabaldyryǧyŋa tabyndym! – dep jiylǧan jūrtqa bas iıp, tektılık tanytyp jatty.
Baiqau bastaldy. Aldymen sahna törıne aidyn köldıŋ aqqularyndai bolyp arular şyqty. Qazaq «körkıne köz toimaǧan kerbezım» degende osy körınıstı aitsa kerek. Beu, būl qazaqtyŋ qyzdaryna qairan qalmasqa bola ma? Bırı Qyz Jıbektei körkımen köz arbasa, bırı Qyz Nazymdai qylyǧymen bauraidy. Jalt etken janarlarda janyp ketseŋ de būl ömırdıŋ jalǧandyǧyna ökınbeitındeisız. Endı bırı Sara bolyp Bırjanyn ızdese, bırı abyz-ananyŋ keipınde köŋılde qaldy. Bırı Tūmar hanym bop tanylsa, bırı Dina bop küi tögılttı. Bırı kümıs kömei Küläş bop kösılse, endı bırı bi padişasy Şaradai şyrq üiırıldı. Jiylǧan jūrt «Būlarǧa bärı jarasady! Öitkenı olar maŋdaiyn kün, taŋdaiyn jyr süigen önerlı eldıŋ qyzdary ǧoi!» destı. Dese de denenı dır etkızıp, sanany selt etkızıp, ötkenge oraltqan qūbylys boldy. Ol – baiqaudyŋ ekınşı kezeŋı qazaq halqynyŋ salt-dästürlerınen teatrlandyrylǧan körınıs ūsynu bolatyn. Būl kezeŋde būrymdylarymyz baryn salyp baqty. Äsırese körermennıŋ köŋılınde sūlulardyŋ «ūzatylar» sätınde syŋsi salǧan syŋsulary ūzaq saqtalary anyq. Salttyŋ sarqynşaǧyndai bolǧan syŋsu – bügınde közden ǧaiyp bolǧan ǧūryptardyŋ bırı. Ūzatylar qyzdyŋ ösken ölkesı, aǧaiyn-tuysymen qoştasar kezın, ūzatu toiynyŋ sän-saltanatyn kelıstıre surettegen būl qoiylymdar äserlı şyqty. Degenmen qazaq toi-toralǧyǧa da, syi-joralǧyǧa da bai emes pe? Arularymyzdyŋ bır osaldau tūsy osy syŋsu saltyn bırneşe ret qaitalaǧany boldy. Būl baiqaudyŋ basty maqsaty da ūlttyŋ öşkenın jaǧu, baryn sanalarda qaita jaŋǧyrtu ǧoi. Sondyqtan «bügıngı buyn estıp-bıle qoimaǧan dästürlerdı köbırek därıptese eken» degen ūsynysymyz boldy. Ras, mysaly, «jelek taǧu», «şapanǧa aunatu» sekıldı ädemı ǧūryptardy körermen nazaryna ūsynǧandar da boldy. Qalai desek te arularǧa ökpe arta almaimyz. Olar Abyz-ana bop balasyna at qoidy, alastady da. Besıkke bölep, qyrqynan şyǧardy da. Kelı tüiıp, jent jasap, qūdaǧi bolyp, qūdasyna qūiryq ta asatty. Qūiryq asatty demekşı, bügınde toiymyzdyŋ repertuarynan joǧala qoimaǧanymen öz qazaqylyǧynan ajyrap qala jazdap jürgen būl saltty qyzdarymyz ädemı oryndap şyqty. Alaida
Ülken qūda ardaqty-ai,
Kışı qūda salmaqty-ai,
Qūiryq-bauyr asatam,
Tıstep alma barmaqty-ai! – desıp qazylar alqasyna qūiryq-bauyrdy qyzdarymyz taiaqşaǧa qadap ūsyndy. «Qolymen ūsynsa barmaǧyn qyrşyp almasy anyq edı» destık ıştei ökınıp…
Kelesı kezeŋ ana tılınıŋ körkemdıgın körsetetın poeziialyq kompozisiia qoiu boldy. Būl kezeŋnen arularymyz sürıngen joq. Arqaly aqyndardyŋ ana tılı turaly tolǧanystarymen terbelıp, Aqūştap bolyp aǧylyp, Fariza bolyp tögıldı. Būdan keiıngı kezeŋ öner edı. «Qaqtaǧan aq kümıster» şetınen änşı bolyp şyqty. Totydai bolyp türlenıp, biledı de. Dombyradan küi tögıldırıp, düiım jūrttyŋ delebesın qozdyrǧandary da boldy. Desek te aralarynan keste tögıp, körpe qūraǧan, tekemet tıgıp, syrmaq sändegenın kezıktırmedık. Qazaq qyzdarynan aty alty alaşqa jaiylǧan ısmerler men şeberler şyqqanyn bärı bıledı. Qala berdı qazaq tört tülıktıŋ bauyrynan saulaǧan sütı men etınen türlı taǧamdar jasap, qonaǧyn kütken. Barmaǧynan bal tamǧan analarymyzdyŋ būl igı dästürı de arularymyz körsetken önerlerdıŋ arasynan aŋǧaryla qoimady. Köŋılge säl köleŋke tüsırgen tūstar da osy boldy. Degenmen sūlulardyŋ syrǧasy men säukelesınde, şolpysy men şaşbauynda, jüzıgı men bılezıgınde mın joq. Qazaqtyŋ bailyǧy men bekzattyǧynan syr ūqtyrǧandai osy körınıske közımız toimai ūzaq qaradyq.
Has sūlulardyŋ arasynan qaq jaryp, beseuın bölıp alu qara qyldy qaq jarǧan qazylar alqasyna qiynǧa soqty. (Äu basta ırıkteu kezeŋıne 5 aru ǧana şyǧady delıngen). Aqyldasa kele qazylar otyz qyzdyŋ ışınen toǧyzyn alyp, bır toqtamǧa keldı. Otyz bır qyzdyŋ ışınen oza şauyp aldyŋǧy lekten körıngen 9 aru – Äigerım Äşırälı, Talşyn Seiıthanova, Saltanat Tūrǧanbekova, Jadyra Mergenbaeva, Elmira Taudaeva, Altynai Zarlyqqyzy, Arailym Seiıtjan, Aidana Aqbenova, Aigül Taşetova boldy.Syr men symbat, şeşendık pen kösemdık, bılektılık pen jürektılık synǧa tüskende jıgıtter qarap tūrsyn ba? Arulardan soŋ sūltandar saiysqa şyqty. Er jıgıtter de eşkımge ese jıbergen joq. Bırı Töle bi bolyp tögıldı, bırı Abylai bop aǧyldy. Arqalanyp jyr da töktı. Balasyna at qoiǧyzyp, tūsau da keskızdı. Qyzyǧy sol, jastardyŋ nekesın qiyp, imam da bolǧandar bar. Bärınen köp qaitalanǧan dästür – betaşar men bata boldy. Al jahandanu dep jürgenımızde jūtylyp ketken ädemı dästürlerımız arakıdık körınıp qalǧany bolmasa aŋǧaryla qoimady. Bıraq bärımızdı «bız şanyşar» dästürı bei-jai qaldyra almady. Qūdaiy qonaq bola otyryp, sol üidıŋ qyzy ūnasa bız şanşyp ketetın saltty surettei jetkızgen jıgıtterge körermen razy bop, qol soqty. Būdan bölek qanjyǧasy mailanyp kele jatqan jıgıttıŋ «ıler köbeisın» degen jolauşysyna «bailaǧanym bolsyn!» dep oljasyn ūsynuy da jürekke jylylyq ūialatqan körınıs boldy. «Bailarǧa» «bautaǧar» degen bar. Endeşe mynau menıŋ «bautaǧarym» bolsyn!» dep jolauşy öz syiyn saiatşyǧa ūsynǧanyn körgen kezde köz aldymyzda qazaqtyŋ märttıgı häm jomarttyǧy eles berıp, darhandyǧymyzǧa marqaiyp-aq qaldyq. Jıgıtter jarady! Atam qazaqtyŋ sän-saltanatyn arttyrǧan saiaşlylyq önerı de saiystan saiaq qalmady. Aŋ aulap, qūs salǧan ata dästürdı ūlyqtaǧan ūlandarymyz da suyrylyp alǧa şyqty. Jüirıktıŋ jüirıgı, jıgıttıŋ jıgıtı ozǧan jarysta toǧyz sūltan top jara ırıkteu kezeŋıne öttı. Olar – Mūhammed-Rasul Közdıbai, Jambyl Tılepov, Maǧjan Niiazov, Ermek Qanatbek,Erbolat Mamyraihan, Qairat Būrhanbaev, Tūrsyn Azat, Bauyrjan Antonov, Bekzat Smaǧūlov edı. Irıkteu kezeŋınde jetpıske juyq qyz-jıgıtten suyrylyp şyǧyp, saiypqyran atanǧandar öner körsettı. Būdan bölek qazylar alqasy tarapynan olarǧa saualdar qoiylyp, jauap kütıldı. Ekı-üş saǧatqa sozylǧan ırıkteu kezeŋınde arular ben sūltandar bar önerın ortaǧa salyp, baqtaryn synady. Kezek qazylar alqasyna jetkende bır qauym el qūlaqtaryn sol jaqqa türdı. Qazylar alqasy da qara sözdıŋ qadırın tüsınetın, önerdı ölerdei süietın tūlǧalardan jasaqtalypty. Qazylar alqasynyŋ töraǧasy «Qazaq gazetterı» JŞS-nyŋ direktory – Redaktorlar keŋesınıŋ töraǧasy Jūmabek Kenjalin, Memlekettık tıldı damytu Prezidenttık qorynyŋ direktory Azat Şäueev, Aqmola oblystyq Tılderdı damytu basqarmasynyŋ bastyǧy Ǧosman Töleǧūl, «Ana tılı» gazetı bas rekdaktorynyŋ bırınşı orynbasary Erjan Baitıles, baiqaudyŋ bas prodiuserı Aidar Qyryqbai, Almaty qalasy Medeu audandyq «Nūr Otan» HDP-sy töraǧasynyŋ orynbasary Almasbek Nūǧmanov, «Kökşe» akademiiasynyŋ prorektory Qasiet Malǧajdarov, «Ana tılı» sūltanynyŋ 2008 jylǧy bas jüldegerı Serık Elubaev syndy azamattar boldy. Jarǧaq qūlaqtar qazylardyŋ auzyna qarai türılgende jüzıktıŋ közınen ötken arulardyŋ jüzınen qobaljyǧandai reŋ baiqalsa, sahnada saidyŋ tasyndai bop sap tüzegen sūltandarymyz syr bergen joq. Sonymen arulardyŋ arasynan aidai körkı Abaidyŋ Äigerımın eske tüsıretın almatylyq Äigerım Äşırälı (äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı) «Ana tılı» aruy» atandy. 2003 jyly alǧaş «Ana tılı» aruy atanǧan Sanaǧa Halyq ärtısı, marqūm Käuken Kenjetaev aǧamyz kigızgen asyl täjdı būl joly «Qazaq gazetterı» JŞS-nyŋ direktory – Redaktorlar keŋesınıŋ töraǧasy Jūmabek Kenjalin men 2007 jyly aru atanǧan Aida Daiyrova Äigerımge kigızdı. Al 1 oryn Seiıthanova Talşynǧa (M.Tynyşpaev atyndaǧy Qazaq kölık jäne kommunikasiia akademiiasy) būiyrdy. 2 oryndy – Saltanat Tūrǧanbekova ielense (T.Rysqūlov atyndaǧy Qazaq ekonomikalyq universitetı), 3 oryndy tarazdyq Mergenbaeva Jadyra (Taraz innnovasiialyq gumanitarlyq universitetınıŋ studentı) enşıledı. Al qalǧan arular – Taudaeva Elmira, Zarlyqqyzy Altynai, Seiıtjan Arailym, Aqbenova Aidana, Taşetova Aigül QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgı jäne ūiymdastyruşylar atynan alǧys hattarmen marapattaldy. Sondai-aq, S.Asfendiiarov atyndaǧy Qazaq memlekettık medisinalyq universitetınıŋ aruy Narynbaeva Nazerkege Jastar kongresı atynan atauly syilyq tabys etıldı. Arularymyzdyŋ jüzı jainap sala bergende, qandary qainap tūrǧan jıgıtterge de kezek jettı. Bas jülde sözı örnektı, jüzı kelbettı kelgen, dauysy Qaz dauysty Qazybektı eske tüsırgen jambyldyq jıgıt Jambyl Tılepovke būiyrdy. Özın «Men tuǧanda tau jaŋǧyrǧan desedı!..» dep tanystyratyn būl Qarataudyŋ qaisar jıgıtı ekı kün qatar eldıŋ yqylasyna bölenıp, jüzden jüirık şyqqan jıgıt ekenı ras. Ol qazır Taraz innnovasiialyq gumanitarlyq universitetınıŋ studentı. Al 1 oryn Tolaǧaidai tau tūlǧaly jıgıt, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ studentı Qairat Būrhanbaevqa būiyrdy. Tıgınen tūrǧan şegenıŋ üstıne jatyp, keudesıne eŋgezerdei ekı jıgıttı jürgızgen, denesıne kırpışter qoiǧyzyp, balǧamen ūryp, jarǧyzǧan, auzymen ot ürlep, tısımen kır tastaryn köterıp, som temırdı keudesımen igen Qairattyŋ qairatyna jiylǧan jūrt qairan qaldy. Qajymūqannyŋ erlıgın qaitalap jürgen Qairattai qaisar ūldaryna taŋǧalyp, taŋdai qaqty. 2 oryndy S.Toraiǧyrov atyndaǧy Pavlodar memlekettık universitetınıŋ studentı Smaǧūlov Bekzat aldy. Sal men serınıŋ sän-saltanatynyŋ, asyl bekzattyǧynyŋ bügıngı sarqytyndai bolǧan Bekzattyŋ änı jiylǧan jūrttyŋ jadylarynda älı talai jaŋǧyrary sözsız. Al 3 oryndy ielengen Qazaq qatynas joldar universitetınıŋ studentı Antonov Bauyrjannyŋ tapqyrlyǧyna täntı bolǧan jūrt jıgıtke jetı önerdıŋ de azdyǧyna taǧy bır märte köz jetkızdı. Körermennıŋ köz aldynda qaqpan qūryp, oq-därı daiyndap, qamşy örgen Bauyrjan sahnaǧa qoi alyp şyǧyp, bauyzdamaq bop, bata da sūrady. «Qazaǧymnyŋ jıgıtterı – jıgıtterdıŋ töresı» dep süisınse süisıngenındei-aq. Al qalǧan 5 jıgıt – almatylyq Közdıbai Mūhammed-Rasul (T.Rysqūlov atyndaǧy Qazaq ekonomikalyq universitetı), elordalyq Tūrsyn Azat (L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı), qyzylordalyq Niiazov Maǧjan (Qorqyt Ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetı), türkıstandyq Ermek Qanatbek (Ahmet Iаsaui atyndaǧy Halyqaralyq qazaq-türık universitetı), Mamyraihan Erbolat (Şet tılder jäne Iskerlık karera universitetı) alǧys hattaryn aldy. Jeŋımpazdardyŋ barlyǧy baǧaly syilyqtarmen marapattaldy. Ūlttyq jobanyŋ baiyrǧy häm bügıngı demeuşılerınıŋ bırı N.Sabilianov myrzanyŋ «Körermen közaiymy» syiy Taudaeva Elmira men Közdıbai Mūhammed-Rasulǧa būiyrdy. Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne Ǧylym ministrlıgı, Aqmola oblystyq äkımdıgı, «Qazaq gazetterı» JŞS-ı, «Zaŋǧar» jastar şyǧarmaşylyq bırlestıgı bas bolyp, ūiymdastyrǧan baiqau öz märesıne jettı. Keruender kelgen baǧyttaryna bet tüzedı. Bıraq köŋılderge köktem kelıp, jürekterde lüpıl ketıp barady. Sūltandar säigülıkterınıŋ sauyrynda kestelı oramaldar ketse, ötken künnen baǧa jetpes belgı bop, sūlulardyŋ sausaǧynda jüzıkter kettı. «Būlar – ūlttyŋ ūiytqysy bolar arular men ūstyny bolar sūltandar!» destı jiylǧan jūrt. Jelmaialar jelıp, körıktıler men börıktılerdıŋ köşı baiau jylji midai jazyq jazirany betke aldy. «Qoş bol, säulem, körgenşe, qaita ainalyp kelgenşe…!» desıp änge salǧan küimeler keruenı ūzap barady…
Dinara IZTILEU
KÖKŞETAU
