Öz ūrpaǧyna jetı atasyn üiretu atadan balaǧa jalǧasyp kele jatqan qazaqtyŋ tärbielık dästürı ekenı barşaǧa aian. Mūnyŋ qandastyq jaǧynan alǧanda ülgı bolarlyq zor qyzmetı men maŋyzyn halqymyz erte tüsıngen jäne ony berık ūstanyp kelgen. Endı osy qaǧidanyŋ tereŋ tamyryna köz jıberıp köreiık.
Bırınşıden, jetı ata tärtıbı tuystyq, aǧaiyndyq bırlıktı, yntymaqty ūstana otyryp, bır auyl, bır bauyr bolyp ömır sürgen. Bır rudyŋ adamdary osy künge deiın bır jerde mekendep kele jatyr.
Ekınşıden, jetı ataǧa deiıngı tuys-tuǧandardyŋ tūrmys-tırşılıgı de, künkörısı de, tūrǧan jer, suy da, örıs, qonys, jailauy da qysy-jazy qatar nemese bırge bolady. Qiyndyqta bır-bırıne demeuşı, qamqorşy-pana, quanyşty da, renış-qaiǧyny da bırge köterıp bölısedı. «Tuysy bırdıŋ – uysy bır» degen söz osydan şyqqan.
Üşınşıden, bır atadan taraǧan tuystar men jas ūrpaqtar bırın-bırı jaqsy tanidy. Aǧaly-ınılı, apaly-sıŋılı degendei, syilastyqta, bauyrmaldyqta bırge ösedı. Mūndai tuys-tuǧan, jaqyn-juyqtar arasynda orynsyz janjal, ūrlyq-qarlyq, barymta, zorlyq-zombylyq siiaqty jat ıster bolmaidy. Öitkenı tärtıp boiynşa tuystar bır-bırınıŋ malyn ūrlamaidy. Kerısınşe, syrttai qamqorşy bolyp, jaqyn-juyqtarynyŋ mal-janyna köz salyp jüredı. Äkeler men analar bır kındıkten şyqqan perzentterın el, ru namysyn qorǧaityn erjürek, qaiyrymdy, qanşyl, ūiymşyl, bauyrmal etıp tärbieleidı. «Qanyna tartpaǧannyŋ qary synsyn» dep qatty aitatyny taǧy bar.
Jetı ata ūǧymynda aǧaiyn arasyndaǧy üzılmes bırlık, būzylmas tektık tärbie-tälımı öte zor jäne būl ädemı, ūtymdy täsıldermen jasalǧan. Endı osy jetı ata şejıresıne kım jatady? Būl turaly ärtürlı oilar men boljamdar, talas-pıkırler gazet-jurnaldarda da, basqa ortada da tuyndap otyr. Mūnyŋ bır ökınıştısı, sol pıkırler arqyly qate ūǧymdar men oi-tüiınderdıŋ baiybyna tereŋ boilamai aita saluşylyq pen qatelıkter baspasözderden de, oqulyqtardan da jiı körınıp qalady. Tura aitu kerek, būl – būrynǧy aruaqty ata-babalarymyz bekıtıp, aityp, däleldep, naqty tūjyrymdap, ǧasyrdan-ǧasyrǧa aiqyndap salyp ketken sara jol. Būl – būljymaityn tärtıp qaǧidasy. Jetı ata ūǧymy jaŋa zaŋ jobasy emes, ejelden qalyptasqan qanatty qaǧida, sanaǧa sıŋgen ösiet, önege mektebı, ata saltymyz. Keibır avtorlar osy dästürdı basqaşa tüsındırmekşı bolyp jäne özderınıŋ bılmeitındıgımen qoimai, özgelerdı (äsırese, jastardy) de şatastyryp jür. Taǧy bır ökınıştısı, osy jetı ata turaly oiǧa qonbaityn qate ärı terıs tüsınıkter mektep oqulyqtary men gazet-jurnaldar betınde jiı körınıs tabady. Mysaly, respublikalyq ǧylymi-ädıstemelık «Mekteptegı merekeler» atty jurnalda (№3. 2009 j. 41-bette) «Halyq tärbiesı – asyl qazyna» taqyrybymen berılgen maqalada (avtory B.Jüzbaeva) jetı ata jüiesı «ata, bala, nemere, şöbere, şöpşek, nemene, tuajat» dep tızbekteledı. Mūnda äke degen joq. Mektepterge jaŋadan engızılıp jatqan «Özın-özı tanu» oqulyǧynda (2-synyp. Almaty, 2009 j. 81-bette): 1. Ata. 2. Äke. 3. Bala. 4. Nemere. 5. Şöbere. 6. Şöpşek. 7. Nemene dep körsetılgen.
Būl da – qate. Eger ūlttyq tärbie men halyqtyq asyl qazynamyzdy otbasynan, mektepten bastap üiretuımız qajet bolsa, endı qatelık osy jerlerden bastalsa, ony qaşan, qalai tüzetpekpız? Demek, qolǧa alynyp otyrǧan oqulyqtarymyz ben oqu-üiretu ısın dūrystap alǧanymyz jön. Osyndai qatelık «Qazaq tılı sabaqtary» (Avtory N.Berıkov, «Ana tılı» baspasy, 1994 j. 73-bet) dep atalatyn jinaqtyŋ «Şejıre – qasterlı qazynamyz» degen bölımınde ketken.
Būǧan qazırgı jön, şejıre bıletın qariialar da däl jauap bere alady. Būrynǧylar jön sūrasqanda «Ata tegıŋ kım?» – dep sūraityny, mıne, osydan şyqqan.
«Jetı atasyn bılgen ūl
Jetı jūrttyŋ qamyn jer.
Jetı atasyn bılmegen
Qūlaǧy men jaǧyn jer», – degen jüielı söz köp maǧynany bıldıredı. Sondyqtan da bızdıŋ ata-babalarymyz öz ūrpaqtaryna jetı atasynyŋ aty-jönın, atamekenın, öz ruynan şyqqan belgılı batyr, bi, jaqsylardyŋ esımın aityp, üiretıp otyrǧan. Būl joldy qazaqtyŋ aiauly ärı bılımdar perzentı Dınmūhamed Qonaev ta ūstanǧan. Özınıŋ «Aqiqattan attauǧa bolmaidy» atty kıtabynda («Sanat» baspasy, 1994 j.) bylai degen: «Al endı özıme deiıngı jetı atamdy qualap aitsam bylai: Jolyn-Nūrmambet-Azynabai-Qonai-Jetıbai-Jūmabai-Meŋlıahmet-Dınmūhamed» (13-14-bet). Basqa bıletınder de, mysaly, Säbit Mūqanov ta osylai taratqan, osyǧan toqtaǧan. Al būǧan bız nege toqtamai jürmız?
Ata-babalarymyz jetı ataǧa deiın qan aralastyrmaidy, tuystyq qalypty būzbaidy. Segızınşı atadan bastap jaŋa ru atyn belgıleidı. Būl üşın sol atanyŋ aqsaqaldary men bilerı, el aǧalary ru müşelerın şaqyryp, boz bie soiyp batalasyp, osymen jetı ataǧa tolyp, būdan bylai qyz alysyp, qyz berısetın qūdalyqqa rūqsat etetın jol aşady. Būl dästür – tektı, denı sau, taza ūrpaq ösuınıŋ kepılı. Osyndai tektı ūrpaq ösıru tärbiesın būrynǧylar erteden-aq bılgen jäne ony qatty qadaǧalap otyrǧan.
Būl da – qate. Eger ūlttyq tärbie men halyqtyq asyl qazynamyzdy otbasynan, mektepten bastap üiretuımız qajet bolsa, endı qatelık osy jerlerden bastalsa, ony qaşan, qalai tüzetpekpız? Demek, qolǧa alynyp otyrǧan oqulyqtarymyz ben oqu-üiretu ısın dūrystap alǧanymyz jön. Osyndai qatelık «Qazaq tılı sabaqtary» (Avtory N.Berıkov, «Ana tılı» baspasy, 1994 j. 73-bet) dep atalatyn jinaqtyŋ «Şejıre – qasterlı qazynamyz» degen bölımınde ketken.
Dästür, saltymyzdy ūlyqtau maqsatymen ötken jyl aiaǧynan berı şyǧyp jatqan «Dästür» atty jaqsy jurnalymyzdyŋ osy taqyrypta äŋgıme qozǧap jäne ony müldem qate taratyp jazǧanyna ökınemın (Öitkenı men osy jurnaldyŋ aqyldastar alqasynyŋ müşesımın). Osy jurnaldyŋ 2010 j. №6, 7- sanyndaǧy 2-3-bette jetı ata «1. Balaŋ. 2. Nemereŋ. 3. Şöbereŋ. 4. Şöpşek. 5. Nemene. 6. Jürejat. 7. Tuajat» dep taratqan. Ärine, būl da dūrys emes. Anyǧyn aitar bolsaq, mūnyŋ bärı de qate. Eŋ qiyny ärı auyry, osylaişa jazyp otyrǧandar özderınıŋ bılmegendıgımen ǧana qoimai, keiıngı jas ūrpaqtardy şatastyrady.Jetı ata şejıresın köbınese otbasynda, balabaqşada üiretu, oqytu kerek dep aitylyp jatady. Bıraq sol balabaqşadaǧy tärbieşınıŋ özı terıs üiretıp jatsa, ne deimız? Saryaǧaş qalasyndaǧy №2 «Er Töstık» balabaqşasynyŋ tärbieşısı «Ǧajaiyp älemı» degen maqalasynda «Jetı ata: ata, äke, bala, nemere, şöbere, şöpşek, nemene» dep üiretıptı («Otbasy jäne balabaqşa», №6. 2008 j. 43-bet). Osy körsetılgen gazet-jurnaldaǧydai bolsa, bır ǧasyrda 4 ūrpaq ösedı dep eseptesek, jetı atany bılu üşın är adam kemınde 175 jasqa keluı kerek. Al ol jasqa jetetın adam bar ma? Ärine, joq. Sonda bızge halyq aitqan jetı atamyzdy bılu tıptı mümkın emes. Joǧarydaǧy aitylǧan jetı ata taratu jolynyŋ qatelıgı osydan-aq körınıp tūrǧan joq pa? Mūndai pıkırlerdı aitqanda ärkım belgılı bır ūǧymǧa nemese däleldı däiekterge, Töle, Qazybek, Äiteke syndy auzy dualy biler sözıne jügıngenı jön emes pe? Bız äŋgımelep otyrǧan jetı ata ūlt tarihy men tärbiesınde jüzdegen, myŋdaǧan jyldar boiy qalyptasqan ūly ūǧym emes pe? Joǧarydaǧy avtorlar özderı körsetken derektı qaidan, kımnen alǧandyǧyn bıle almai otyrmyz jäne olar oǧan sılteme jasamaǧan. Qazaq halqy tılge, är sözge män bergen, sondyqtan da olar ataly sözge toqtaǧan.
Olai bolsa, äŋgıme etıp otyrǧan taqyrypta «ata» degen söz bar. Iаǧni būl «ata-baba» degen ūǧymdy körsetıp, taiǧa taŋba basqandai, soqyrǧa taiaq ūstatqandai aityp tūr. Al bala, nemere, şöbere degen atamyz emes, ūrpaǧymyz.Söz jetı ūrpaq emes, jetı ata turaly bolyp otyr ǧoi. Olai bolsa, jetı ata şejıresı özımızge deiıngı ata-babalarymyzdan bastap taratylady. Iаǧni: 1. Özıŋ. 2. Äke. 3. Ata. 4. Arǧy ata. 5. Baba. 6.Tüp ata. 7. Tek ata. Ras, būl ataular kei jerlerde basqaşa aityluy da mümkın. Bıraq, qalai degenmen de, jetı ata joly osylaişa taratylatyn būrynǧy bi, şeşender aityp ketkenı – aqiqat şyndyq.
Būǧan qazırgı jön, şejıre bıletın qariialar da däl jauap bere alady. Būrynǧylar jön sūrasqanda «Ata tegıŋ kım?» – dep sūraityny, mıne, osydan şyqqan.
«Jetı atasyn bılgen ūl
Jetı jūrttyŋ qamyn jer.
Jetı atasyn bılmegen
Qūlaǧy men jaǧyn jer», – degen jüielı söz köp maǧynany bıldıredı. Sondyqtan da bızdıŋ ata-babalarymyz öz ūrpaqtaryna jetı atasynyŋ aty-jönın, atamekenın, öz ruynan şyqqan belgılı batyr, bi, jaqsylardyŋ esımın aityp, üiretıp otyrǧan. Būl joldy qazaqtyŋ aiauly ärı bılımdar perzentı Dınmūhamed Qonaev ta ūstanǧan. Özınıŋ «Aqiqattan attauǧa bolmaidy» atty kıtabynda («Sanat» baspasy, 1994 j.) bylai degen: «Al endı özıme deiıngı jetı atamdy qualap aitsam bylai: Jolyn-Nūrmambet-Azynabai-Qonai-Jetıbai-Jūmabai-Meŋlıahmet-Dınmūhamed» (13-14-bet). Basqa bıletınder de, mysaly, Säbit Mūqanov ta osylai taratqan, osyǧan toqtaǧan. Al būǧan bız nege toqtamai jürmız?
Ata-babalarymyz jetı ataǧa deiın qan aralastyrmaidy, tuystyq qalypty būzbaidy. Segızınşı atadan bastap jaŋa ru atyn belgıleidı. Būl üşın sol atanyŋ aqsaqaldary men bilerı, el aǧalary ru müşelerın şaqyryp, boz bie soiyp batalasyp, osymen jetı ataǧa tolyp, būdan bylai qyz alysyp, qyz berısetın qūdalyqqa rūqsat etetın jol aşady. Būl dästür – tektı, denı sau, taza ūrpaq ösuınıŋ kepılı. Osyndai tektı ūrpaq ösıru tärbiesın būrynǧylar erteden-aq bılgen jäne ony qatty qadaǧalap otyrǧan.
Söz retı kelgende aita keteiık, qazaqta «jürejat, tuajat» degen tuystyq ataular bar. Mūny bıreuler jetı ata balasyna telıp jür. Būl jerde «jat» degen sözge män beru kerek. Ūlt tärbiesıne zer salsaq, ūrpaq būrynǧy ata-babalaryn jat sanamaidy. Arǧyn Şaqşaq Jänıbek ūrpaqtary 10 atadan assa da batyrdy arǧy atalarymyz dep maqtan tūtady. Eger osyǧan toqtaityn bolsaq, anyǧynda, «tuajat» – qyzdan taraityn ūrpaq. Ol bylai taralady: jien-jienşar, kögenşar, degenşar, jürejat, tuajat. Mysaly, är azamat öz naǧaşysyn, äkesınıŋ naǧaşysyn bıledı de, odan arǧysyn bılmeidı. Osyǧan säikes «kögenşar», «degenşar» degen ataular da ūmytylǧan. Odan tuǧandar jüre-jüre jat nemese tua jat bolyp tuady. Mūny būrynǧy şejıre, söz, jön bıletın qazyna qarttar aityp ketken.Mıne, bız jetı ataǧa bailanysty jäne onyŋ qalai taratylatynyn būrynǧylardyŋ aityp qaldyrǧan önegelı sözderıne sai jazyp otyrmyz.
Seiıt Kenjeahmetūly, jazuşy,
etnograf, mädeniettanuşy
Arqalyq
«Ana tılı».
