San ǧasyr köşpendı däuırde tūrmys – tırşılıgı tıkelei mal şaruaşylyǧymen bailanysty ötken qazaq halqy jylqy malynyŋ syr–sipatyn, qadır–qasietın jete bılıp, erekşe qasterlegen. «Atbegınıŋ älıppesı» osy dästürdı öskeleŋ ūrpaq zeiınıne jetkızıp, sanasyna ūialatudy mūrat tūtady.
JYLQY JYRY
Jylqy– jyrym, ,
Jylqy – pırım,
Jylqy – malym,
Jūlqyndyryp,
Bolaşaqqa ūmtylamyn!
Jylqy – körkım,
Jylqy – sertım,
Jylqy – daŋqym,
Jylqy – narqym,
Jylqy tektes,
Maqtau jetpes,
Sondyqtan da menıŋ halqym!
ATBEGI
At baptauşy – at begı,
Qūs bptauşy – qūsbegı.
Jyrdai bolar bästerı,
Nūrdai bolar ısterı.
Atbegı dep atalǧan
Ülken öner iesı.
Qoldaidy ony qaşannan,
Qambar – Ata kiesı.
Ataŋ qazaq balasy
At degende taq tūrar.
Dastandarǧa qaraşy-
Jylqy mınıp,
Batyrdan soŋ at tūrar.
«Top bastaimyn, tu alam,-
Deşı, balam, — öskesın!»
Jattap alsaŋ quanam
«Atbegı älıppesın».
JYLQYNYŊ TÜR TÜSI
Aldyŋǧy at baran bolmai, qylyn boldy,
Qūlager jyǧylmasa qaida deimın!?
( Aqan serı).
Maldyŋ şetın qaiyrmas-
Mai men ettı jemesın.
Jylqy türın aiyrmas-
«Men qazaqpyn» demesın.
Jylqyda köp aiyrma,
Balam, mūny bılıp al.
Tüsı-tügın aiyr da,
Eŋ jüirıgın mınıp al.
Türın bılseŋ jylqynyŋ,
Tanuyŋda kümän joq.
Ekı aiyryp tür-tüsın,
Böler baraŋ, qylaŋ dep.
Baran jylqy mynalar:
Qara, qoŋyr, jirenı,
Tory, kerı, qūla bar,
Qūbaqan men küreŋı.
Qylaŋ jylqy mynalar:
Aqboz, kökboz, kök, sary,
Teŋbılkökke quanar,
Bylai qoiyp basqany.
Aq – qarasy aralas
Ala jylqy – mal dara.
Şūbar jylqy şamalas
Qūlan syndy aŋǧa da.
Eŋ süiıktı tülıktıŋ,
Mıne, osyndai tür-tüsı.
Adam bolar jıgıttıŋ,
Aman bolsyn jylqysy!
SÄIGÜLIK
Ärı myrza, ärı qūl
Jıgıt qaidan tabylar?
Ärı jorǧa, ärı juirık
Külık qaidan tabylar?
(Halyq mätelı).
«Küisız külık jügırmes» –
Deidı atalar nelıkten?
Külık – jylqy sürınbes
Tau men tastan, eŋısten.
Naǧyz külık – sai külık,
Sözdıŋ būl bır könesı.
Deimız qazır säigülık,
Būl – jylyqynyŋ töresı.
Küisız külık sorlaidy,
Babyn tauyp baqpasa.
Jūldyzdai bop samǧaidy,
Naǧyz jıgıt bptasa.
Būdan asqan ǧajap joq –
Armandamas qai jıgıt!?
Azamat bop, qazaq bop,
Astyŋa mın säigülık!
ER-TŪRMAN ATAULARY
Atqa tise altyn er,
Altynyŋ al da, otqa jaq.
(Halyq maqaly).
Bolma, botam, tym sylbyr,
Taq noqtaǧa qyl şylbyr.
Sol taiyŋa jügendı,
Er-tūrmandy tügende.
Taidan qūlap qalǧan köp,
Auyzdyǧyŋ sal jöndep.
Saǧaldyryq, sulyǧy
Saily bolsyn, bıl mūny!
Myqty bolsyn tızgını,
Körseŋ, tüzet bır mının.
Terlıktı sal qaqqylap,
Toqymdy sal jaqsylap.
Erge bekıp tūratyn
Qos tūrmannyŋ bıl atyn:
Ömıldırık aldynda,
Qūiysqandy saldyŋ ba?
Endı daiyn erıŋ de,
Tūrsyŋ taidyŋ belınde.
Tös aiyly bos bolsyn,
Şap aiyly bek bolsyn.
Qanjyǧaŋdy mailap qoi,
Qorjynyŋdy bailap qoi.
Qamşy ūstaudy bılersıŋ,
Büldırgıden ılersıŋ.
Tūrma beker jan aiap,
Üzeŋgıge sal aiaq.
Taralǧyŋdy ūzartpa
Tym qysqartpa bıraq ta.
Endı, botam, jürıp ket,
Bız tūraiyq «jıgıt!» dep.
JYLQY ATAULARY
Qūlyn-taidai tebısıp bırge öskenım,
Dönenıŋde döŋkiıp tıldespedıŋ…
(Halyq öleŋı).
Bieden qūlyn tuady,
Qamystai bolyp qūlaǧy.
Odan öser jabaǧy
Jūldyzdai bop janary.
Jaqsy körıp qalady
Tättı bergen balany.
Jabaǧydan tai bolar,
Jiennıŋ köŋılı jailanar.
Naǧaşylap kelgende
Üiretuge ainalar.
Tūlparym dep tūmarlap,
Böpesındei aimalar.
Taidan qūnan şyǧady,
Balaqai jylqy būl älı.
«Baryp kelge» bapandai,
Mınuge jarap tūrady.
Mıngen bala aŋdasyn –
Qoly tüsıp qalmasyn.
Aqsap qalsa, şabam dep,
Qūnan qalar qolau bop.
Ūrǧaşy jylqy būl jasta,
Mınezdı bolar bır basqa.
Baital dep ony ataidy,
Denesı kemel symbatqa.
Baiqap-baiqap mıngen jön,
Barar bolsan bır jaqqa…
Küzelıp jylqy būl jasta
Şoltiyp jäne tūrmaq ta.
Qūnannan şyǧar dönenge,
Salasyn ör men tömenge.
Jaramdy tūrar jas jylqy,
Qaşpaq pen qumaq degenge.
Qaradan qarap qaǧynyp,
Erkegı bolar säuırık.
Azynap jürgen aiǧyrdan
Arqasy qalar alynyp,
Ūrǧaşy jylqy qaryn sap,
Tabady tūŋǧyş qūlynşaq.
Qulyq bie atanyp,
Baitalǧa qylar apalyq.
Dönennen keiın bestı bar,
Es toqtatqan estı mal.
Pıştırılıp būl şaqta,
Şıŋgırlemei tek tūrar.
Oqyranyp, süikenıp,
Öz iesın es qylar.
Altyǧa tolyp at bolar,
Azamat erge taq bolar.
Ozyp kelse, bäigeden
Auyl-aimaq şat bolar.
Bölısıp ap jüldesın
Jer-düniege maqtanar.
Qai aqyn mūny jai jyrlar,
Jylqydan kie, aibyn bar.
Qaiyryp baǧar üiırın,
Qasiettı aiǧyr bar…
On jasta bolar at bölek,
At mınu üşın bap kerek…
Qartaiǧan kärı jylqyny
Ataidy qazaq «laqsa» dep.
AT JARATU
At şappaidy,
Bap şabady.
(Halyq maqaly).
Semız jylqy alysqa,
Şaba almaidy alqynyp.
Aryq attyŋ jarysta
Qalar küşı sarqylyp.
Attyŋ azap toqtyǧy –
Armanda bop ketedı.
Aralasyp boq-jyny
Tübıne sol jetedı.
Sondyqtan da bäigege
Bır ai boiy baptaidy.
Nazar salyp är nege
Qoldap, kütıp saqtaidy.
Juyp şaŋnan aryltyp,
Sūly berıp, jemdeidı.
Saryldyryp, saǧyntyp,
Sudy da köp bermeidı.
Keş batyryp, tün qatyp,
Seiılge alyp şyǧady.
Būlşyq etın şiratyp,
Şomyldyryp tūrady.
Aram terden aylmai,
Aşylmas at qabaǧy.
Köpırşıgen sabyndai,
Aşy terıŋ alady.
Keŋeitpeitın terısın,
Aşy ter köp köbeŋde.
Qosyp alar sol üşın,
Qara jarys degenge.
Tūşy terı şyqty ma? –
Alynǧan soŋ bılesıŋ.
Aşy ma, äle tūşy ma? –
Dämın tatyp köresıŋ.
Aşy bolsa – taǧy da,
Şabu kerek bappenen.
Kelgennen soŋ babyna
Qūlpyrady at degen.
Ter aludyŋ aqyry –
Kiız jabu jabady.
Eŋ soŋǧy ret atynyŋ
Qamau terın alady.
Ystyq künde ony älı
Terletedı jeldırıp,
Sonan keiın qoiady
Bıteu tamǧa endırıp.
Būdan keiın jürıkte
Ter qalmaidy bır artyq.
Şabatynyn bılıp te,
Tūrar soǧan qūmartyp.
Maŋǧaz tartyp, marqaiyp,
Bır salauat tabady.
Ekı būty taltaiyp,
Közderı ottai janady.
Alpaiady kökırek –
Arystandai turasy.
Quyrdaqtyq etı joq,
Qauqaiady qu basy.
Kelte kekıl, şal qūiryq,
Böken qabaq, salpy erın.
Botaşylap şyn jüirık
Maiystyrar tırsegın.
Buradai bop jaraǧan,
Aş sıleusın pışındı.
Taba almaidy jaŋadan
Mūndai ǧajap müsındı…
Al osynyŋ barşasy –
At jaratu jemısı.
At begınıŋ arqasy –
Şyn tūlpardyŋ jeŋısı.
BÄIGE
Bäigenıŋ bäsıresı –
Qyryq qysyraq.
(Maqal).
«Saltyn bılmes» atam ba,
Jürsın senıŋ oiyŋda –
At şabady qaşanda
Qazaqtyŋ as-toiynda.
Jarystyŋ da bıraq ta
Ülkenı bar, şaǧyny.
Jetken bärın pälen jüz atqa,
Alamandar bar ūly.
«Bäige» degen bır sözge
Üş maǧyna syiady.
«Bäige» boldy dese eger,
At jarysqa saiady.
Ozyp kelgen örendı
«Bäige at» deidı taǧy da.
Naǧyz jüirık ol endı
Jaralǧan el baǧyna.
«Kelgen attyŋ bäigesı» –
Jüirıktıŋ jüldesı.
Jüldelerdıŋ ämbesı –
Qazynanyŋ kömbesı…
«Bäige» sözın jattap al,
Sen de alarsyŋ jüldenı.
Bäigelı bop şattanar,
Basqan bala ılgerı.
TAŊ ASYRU
Toryny taŋ asyryp mıngen qandai!
(Halyq öleŋı).
Maza bermei künımen,
Mal qaiyryp, aŋ qaǧyp
Kelgennen soŋ, tünımen
Atty qoiar qaŋtaryp.
Işek-qarnyn ūlytyp,
Aşyqtyru būl degen.
Tūla boiyn suytyp,
Jattyqtyru būl degen.
Bırte-bırte basylar
Attyŋ ışkı qyzuy.
Tättı ūiqyǧa batyrar
Tynyş tünnıŋ ūzyny.
Män-maǧyna bar mūnda,
Atbegıler tüsıned –
Jaratardyŋ aldynda
Taŋ asyrar üş ret.
ATSAIYS
Atsaiysqa tüsken er –
Attyŋ terın ışken er.
(Mätel).
At üstınıŋ önerı –
Erekşe ürdıs būl da özı.
Mynandai bop keledı,
Atsaiystyŋ türderı:
- 1. Kökpar
Kökpar degen laö tartu,
Serke tartqan bır kezde.
Babalardyŋ sol salty
Jetıptı osy künderge.
Kökparǧa toi iesı,
Eşkı malyn beredı.
Öitkenı eşkı terısı,
Öte myqty keledı.
Būl oiyndy ertede
«Kök perı» dep tartypty.
«Kök perını» bertınde
Säl özgertıp aitypty.
Şyndyǧynda būl oiyn,
«Jyn-perınıŋ» oiyny.
Tüser erdıŋ düleiı
Jynǧa toly qoiyny.
Tüsken kezde dodaǧa,
At myqtysy synalar.
Tüsken kezde dodaǧa,
Er myqtysy tūra alar.
Kökpar tynbai tartylar
Auyldardan auylǧa.
Aty myqty şarq ūrar,
Aŋyz bolyp qauymǧa.
Kökpardyŋ köp täsılı –
Aita berseŋ tausylmas.
Būl saiystan, äsılı,
Eşbır qazaq artylmas.
- 2. Audaryspaq
At üstınde alysu,
Jaǧalasu, jūlysu,
Qabarysu, qarysu,
Qapa, bolu, u ışu.
Qarsylasyŋ jeŋılıp,
Attan alsaŋ audaryp,
Şyn batyrdai körınıp,
Marapattar bar halyq.
Jeŋılgenıŋ – ölgenıŋ,
Etegıŋdı qaqqylap,
Süiep senı äldekım,
Atyŋ qaşar şapqylap.
Qartqa daǧy, jasqa da
Qatal synaq būl degen.
Külkı bolar jūrtqa da,
Audarysa bılmegen!
- 3. Qyz quu
Qyz qaşady, sen quyp,
Astyŋda ūşqyr atyŋ bar.
Jetu kerek er jıgıt –
Qyzda ketken bäsıŋ bar.
Qyzǧa jetseŋ bolǧany –
At üstınen öbesıŋ.
Tızgıgın de qolǧa alyp,
Tartyp kete beresıŋ…
Qyz quǧanda, sen qaşyp,
Sorlamaşy, jıgıtım.
Jetıp alsa ol basyp,
Körgen künıŋ qūrysyn.
Qyz qamşylynyŋ astyna
Aiamastan alady.
Mıngen atqa astyŋa
Köŋılıŋ de qalady…
Qyz quatyn jıgıttı
Maqtap qoiu kerek-au.
Qyz quatyn kölıktı
Baptap qoiu kerek-au!
- 4. Teŋge alu
Jetı jerge teŋgenı
Şytqa tüiıp tastaidy.
Jetı jıgıt eŋ kemı
Būl saiysty bastaidy.
Şauyp ötıp şüilıgıp,
Alu kerek aqşany.
Qalar bolsa imenıp,
Būl – jıgıttıŋ sasqany.
Jetı bırdei oljany
Alǧan jıgıt – şyn jıgıt.
Jyǧylmasa bolǧany,
Bır müşesın syndyryp!
Er maidany – atsaiys,
Eptılerge baq saiys.
Er qairaǧy – atsaiys,
Elımızge maqtanyş.
JÜIRIK
Türlı-türlı jüirık bar –
Älıne qarai şabatyn.
(Mätel).
Şyn jüirık şabar alysqa,
Elıre tüser dabysqa.
Jai jürıske şabandau,
Qūtylyp keter jarysta.
Terlegen saiyn kösıler,
Örlegen saiyn esırer.
Alaiyp közı, pyryldap,
Aldaǧy atqa öşıger.
Keibır at şyǧa şabady,
Şarşamai qoltyq sozady.
Tarta tüsseŋ tızgındı,
Eregısıp, qozady.
Terısı qalyŋ bır elı
Keibır at qamşy süiedı.
Elesteter tüienı,
Mūndai attyŋ süiegı.
Atqa şabar balany
Atbegıler tabady.
Sol şabandoz qalaida
Bolu kerek sanaly.
JORǦA
Jüirıkten ozar jorǧa bar,
Ǧalymnan ozar molda bar.
(Maqal).
Tört aiaqy teŋ basar,
Bipaz-bipaz jer basar.
Tört aiaǧy teŋ jorǧa,
Mūndai jorǧa su jorǧa.
Al keudesı aiqarma,
Basa tüser baipaŋǧa.
Jetkızbeitın saitanǧa,
Mūndai jorǧa – taipalma.
Būzyp alyp jorǧasyn,
Jelıp keter bolmasyn.
Jelıp ketse – ol da syn,
Şauyp ketse – ol da syn.
Aldyŋǧy aiaq jorǧalap,
Artqy aiaǧy qorǧalap,
Şala jorǧa bolsa atyŋ
Bärınen de sol mazaq!
QAŞAǦANǦA JASAǦAN
Jaqsy qatyn alǧanyŋ –
Altyn kısen salǧanyŋ.
Bala-şaǧa baqqanyŋ –
Kümıs şıder taqqanyŋ.
(Tämsıl).
Jylqyda köp qaşaǧan –
Jasama oǧan keşırım.
Soǧan arnap jasaǧan,
Būǧaulardyŋ ne türın.
- 1. Şıder
Şıder degen üş tarmaq.
Üş aiaqqa – üş qarmaq.
Azat aiaq bıreu-aq.
Ata qazaq bıledı-aq.
Qaşaǧanyŋ qaşa almas,
Adymyn keŋ aşa almas.
Qaşaǧannan basqaǧa
Mūndai būǧau jasalmas.
2. Öre
Sol jılınşek, oŋ tırsek,
Jalǧandy bır jıppen.
Qaşaǧanyŋ kürsınıp,
Tüŋıledı tırlıkten.
Attap-attap alystap,
Ketuı de mümkın-au.
Öre salmai, şıder sap,
Qoimadyŋ ba, şırkın-au!
- 2. Tūsamys
Ekı aiaǧyŋ atyŋnyŋ
Qosyp baila, batyrym.
Qos aiaqtap, qarǧylap,
Ottai berer aqyryn.
Salarmyn – dep kürmei-aq,
Jıppen bailap jürmei-aq.
Jasap alsaŋ tūsamys,
Bolar edıŋ sen qazaq.
- 3. Kısen
Jylqyǧa jau – börı bar,
Odan keiın ūry bar.
Ūry almaudyŋ täsılın
Osy bastan bılıp al.
Kısen soqtyr ūstaǧa
Atyŋa sal myqta da.
Kıltıŋdı joǧaltpa,
Eşbır jerge tastama.
TILEK
Sau bol, balaqan!
Süidım betıŋnen!
Ainaldym türıŋnen!
Ainaldym nietıŋnen!
Sen barsyŋ,
Qanaǧat!
Estırpe jamanat!
Atqa mın!
Asqarym!
Sen bolşy – Azamat!
Äbubäkır QAIRAN
