Soŋǧy apta Pavlodar qalasy dürlıgude. Ärine, jau şauyp, su basyp jatqan joq. Mitingı degen ūǧym būl qalanyŋ tüsıne de kırmeidı. Mäsele qalanyŋ atauyn özgertsek degen jergılıktı belsendılerdıŋ ūsynysynda. "Jebe" qoǧamdyq ūiymy Ertıstıŋ jaǧasyna at basyn tıregen deputat Aizada Qūrmanovaǧa ūsynys tastapty. Qalanyŋ atyn Ertıs dep özgertu jönınde.
"Daudyŋ basy Dairabaidyŋ kök siyry" demekşı, qalada bırneşe köşe ataularynyŋ özgergenıne ışterı udai aşyp jürgender osy joly aianyp qalmady. "Şegınetın jer joq, artymyzda Pavlodar" dep ūrandatqandar bastamaşyl toptyŋ jeke basyna tiısuden de qaimyǧar emes. Äleumettık jelı BAQ-na teŋestırılgenınen, ol üşın arnaiy bap bar ekenınen habarsyz ba? Älde, jorta bılmegensidı me? Solardyŋ ışınde öz qazaqtarymyzdyŋ da jürgenı qynjyltady. Täuelsızdık alǧan 30 jylda öz ideologiiamyzdy jasai almaǧan ne degen sorly halyq edık? Mynau jergılıktı pavlodarlyq instagramnyŋ bır ǧana paraqşasyndaǧy ärıptesımız, jurnalist Esenbek Sanatūlyna Ertıs atauyn qoldaǧany üşın jazylǧan pıkırlerdıŋ skrinşoty. Al, mūndai toptar men pıkırler älemjelıde qanşama.
Pavlodar oblysynyŋ äkımı Bolat Baqauovta tarihta qalatyn keremet mümkındık tuyp tūr. Halyqtyŋ qoldauyn paidalanyp, Pavlodardyŋ atyn auystyryp tastasa Jūmabekūlynyŋ eşkım qolyn qaqpaiyn dep tūr. Būrynǧy äkımder halyq qarsy şyǧa ma dep jaltaqtaityn. Baqauov bolsa köşelerdıŋ attaryn qazaqşalap, täjıribe jinap aldy. Mūndai mümkındık millionnyŋ bırıne būiyrady.
Reseidıŋ qai qalasy Abylai hannyŋ nemese Toqtamystyŋ atynda? Mäskeudı keudesımen qorǧaǧan Bauyrjanǧa Resei qandai qūrmet körsettı? Ūlttyq ideologiia degen bolady. Bır qalanyŋ atyn özgerte almasaq qandai Ruhani Jaŋǧyru?
Ertıs degen atau qandai maǧyna beredı? Qalanyŋ atauynyŋ özgeruı qanşalyqty tiımdı? Osy turasynda özındık oiy bar ziialy qauym ökılderıne habarlastyq.
Näpıl Bäzılhan, türkıtanuşy, ǧalym
- Ertıs - būl 7 ǧasyrda paida bolǧan atau. Er -degen söz, erjıgıt degen sözden alynǧan. Al, Tıs degen jalǧau qyrtys degen sözdıŋ tys jalǧauy. Er degen qazırgı er degen söz emes. Erkek tabiǧat degen söz. Tabiǧattyŋ erkegı degen söz. Jyrtyp ötken aŋǧardy, topyraq özen tesıp ötken jerdı qyrtys dep ataidy. Türkıler Ertış dep ataǧan.
Dulat İsabekov, jazuşy
- Pavlodardyŋ Ertıs bolyp özgeruın ekı qolymdy, ekı aiaǧymdy köterıp qoldaimyn! Halyqtyŋ sanasy jetpei jür me? Älde, bilıktıŋ basy jetpei jür me? Būl baiaǧyda auystyratyn, kezek küttırmeitın mäsele ǧoi. Pavlodar ol - Ertıs! Bükıl qazaqstandyqtardy os yataudy qoldauǧa şaqyramyn!
Qabdeş Jūmadılov, jazuşy
Mäsele Ertıste, Kerekude emes. Bızge Pavlodar degen attan qūtylu kerek. Halyqtyŋ talaby bolu kerek. Pavlodar degen ne at? Pavlǧa syilyq. Bız qazır täuelsız eldıŋ azamatymyz. Qandai at qoiatynyn halyq şeşu kerek!
Qytaidan bastau alyp, Zaisanǧa deiın Qara Ertıs atanatyn özen, kölden keiın Aq Ertıs nemese Ertıs dep atalady. Şyǧys Qazaqstan arqyly aǧatyn özen Pavlodar oblysyna kelıp,ary qarai Resie Federasiiasyna ötedı. Mıne, osy Pavlodarǧa kelgen kezınde Ertıs öte keŋ jaiylady. Öskemen men Semeide arnadai aspaityn özen Pavlodar oblysyna kırgennen bastap jaiylyp, şalqyp jatady.
Jalpy, Ertıs özenı turaly Vikipediia bylai deidı:
Ertıs (orys. İrtyş, qyt. 额尔齐斯河) — Soltüstık Mūzdy mūhit alabynda jatqan özen, Ob özenınıŋ sol jaq salasy.
Qazaqstan jerınde Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar oblystary arqyly aǧady. Jalpy ūzyndyǧy 4248 km, onyŋ 1698 km-ı Qazaqstan jerınde. Su jinalatyn alaby 1643 myŋ km2.
Bastauyn Altai taularynyŋ sılemı Besboǧda (Qytai (Şyŋjaŋ Ūiǧyr avtonomiialyq audany, Altai aimaǧy) tauynan alady. Zaisan kölıne deiıngı bölıgı – Qara Ertıs, kölden tömen qarai Aq Ertıs nemese Ertıs dep atalady.
Arnasy bastau jaǧynda, negızınen, qar, mūz suymen, orta jäne tömengı aǧystarynda qar, jaŋbyr jäne jer asty suymen tolyǧady. Alaby Altai taularynyŋ oŋtüstık-batysyn, Tarbaǧataidyŋ soltüstık-batys bauraiyn, Saryarqanyŋ soltüstık-şyǧysyn, Resei jerınde Batys Sıbır jazyǧy men Şyǧys Oral etegın qamtidy.
Qazaq jerınde Ertıs aǧynyn Qatyn, Qalba, Naryn, Tarbaǧatai jäne Sauyr jotalarynan, Qūlyndy dalasynan jinaidy. Köp jerınde tau sılemderın tıle tereŋ şatqaldar qalyptasqan. Būl tūsta jaǧalarynyŋ biıktıgı 500 m-ge jetedı. Qūlyndy dalasynda özennıŋ arnasy keŋeiıp, jaiylmasy paida bolady. Taulyq aŋǧary (250 m biıktıkke deiın) qylqan japyraqty ormandy, oŋ jaǧy köbıne qaraǧaily şabyndyqty keledı, osy tūstaǧy arnasynyŋ enı 100 – 150 m, Omby qalasy tūsynda 6 – 8 km, Tobyl kent tūsynda 25 – 30 km-ge jetedı.
Ertıstı boilai keme qatynasy bar (3600 km- ge juyq). Basty kemejailary: Öskemen, Semei, Pavlodar, Omby, Tobyl, Hanty-Mansiisk. 1953 jyly Ertıste Öskemen su elektr stansiiasy (SES) salynǧan. Ertıs kaskadyndaǧy 3-saty Şülbı SES-ı bögetınıŋ qūrylysy bastaldy. Ertıs alabynyŋ su energetikalyq resurstaryn igeru jylyna 30 mlrd. kv/saǧ-qa deiın elektr energiiasyn bere alady. Ertıstıŋ suy Ortalyq Qazaqstandy sumen qamtamasyz etuge jäne sulandyruǧa arnalǧan Ertıs-Qaraǧandy kanalyn qorektendıruge (75 m3/s su alynady) paidalanylady. Ertıs süirık, sylan, bekıre, şortan, alabūǧa, eleŋ jäne t.b. balyqtarǧa bai. Sazan, taban, kökserke jäne baikal omulı jersındırılgen.
Jyldyq aǧynyn retteu jäne elektr energiiasyn alu üşın özen boiynda Būqtyrma, Öskemen, Şülbı bögenderı salynǧan. Saryarqa aimaǧyndaǧy tabiǧi qorlardy igeru maqsatynda Ertıs-Qaraǧandy kanaly tartylǧan. Kölıktık maŋyzy zor, saǧasynan 3784 km-ge deiın keme qatynaidy.
Pavlodar oblysynyŋ äkımı Bolat Baqauovta tarihta qalatyn keremet mümkındık tuyp tūr. Halyqtyŋ qoldauyn paidalanyp, Pavlodardyŋ atyn auystyryp tastasa Jūmabekūlynyŋ eşkım qolyn qaqpaiyn dep tūr. Būrynǧy äkımder halyq qarsy şyǧa ma dep jaltaqtaityn. Baqauov bolsa köşelerdıŋ attaryn qazaqşalap, täjıribe jinap aldy. Mūndai mümkındık millionnyŋ bırıne būiyrady.
Reseidıŋ qai qalasy Abylai hannyŋ nemese Toqtamystyŋ atynda? Mäskeudı keudesımen qorǧaǧan Bauyrjanǧa Resei qandai qūrmet körsettı? Ūlttyq ideologiia degen bolady. Bır qalanyŋ atyn özgerte almasaq qandai Ruhani Jaŋǧyru?
Ertıs degen atau qandai maǧyna beredı? Qalanyŋ atauynyŋ özgeruı qanşalyqty tiımdı? Osy turasynda özındık oiy bar ziialy qauym ökılderıne habarlastyq.
Näpıl Bäzılhan, türkıtanuşy, ǧalym
- Ertıs - būl 7 ǧasyrda paida bolǧan atau. Er -degen söz, erjıgıt degen sözden alynǧan. Al, Tıs degen jalǧau qyrtys degen sözdıŋ tys jalǧauy. Er degen qazırgı er degen söz emes. Erkek tabiǧat degen söz. Tabiǧattyŋ erkegı degen söz. Jyrtyp ötken aŋǧardy, topyraq özen tesıp ötken jerdı qyrtys dep ataidy. Türkıler Ertış dep ataǧan.
Dulat İsabekov, jazuşy
- Pavlodardyŋ Ertıs bolyp özgeruın ekı qolymdy, ekı aiaǧymdy köterıp qoldaimyn! Halyqtyŋ sanasy jetpei jür me? Älde, bilıktıŋ basy jetpei jür me? Būl baiaǧyda auystyratyn, kezek küttırmeitın mäsele ǧoi. Pavlodar ol - Ertıs! Bükıl qazaqstandyqtardy os yataudy qoldauǧa şaqyramyn!
Qabdeş Jūmadılov, jazuşy
Mäsele Ertıste, Kerekude emes. Bızge Pavlodar degen attan qūtylu kerek. Halyqtyŋ talaby bolu kerek. Pavlodar degen ne at? Pavlǧa syilyq. Bız qazır täuelsız eldıŋ azamatymyz. Qandai at qoiatynyn halyq şeşu kerek!
Qytaidan bastau alyp, Zaisanǧa deiın Qara Ertıs atanatyn özen, kölden keiın Aq Ertıs nemese Ertıs dep atalady. Şyǧys Qazaqstan arqyly aǧatyn özen Pavlodar oblysyna kelıp,ary qarai Resie Federasiiasyna ötedı. Mıne, osy Pavlodarǧa kelgen kezınde Ertıs öte keŋ jaiylady. Öskemen men Semeide arnadai aspaityn özen Pavlodar oblysyna kırgennen bastap jaiylyp, şalqyp jatady.
Jalpy, Ertıs özenı turaly Vikipediia bylai deidı:
Ertıs (orys. İrtyş, qyt. 额尔齐斯河) — Soltüstık Mūzdy mūhit alabynda jatqan özen, Ob özenınıŋ sol jaq salasy.
Qazaqstan jerınde Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar oblystary arqyly aǧady. Jalpy ūzyndyǧy 4248 km, onyŋ 1698 km-ı Qazaqstan jerınde. Su jinalatyn alaby 1643 myŋ km2.
Bastauyn Altai taularynyŋ sılemı Besboǧda (Qytai (Şyŋjaŋ Ūiǧyr avtonomiialyq audany, Altai aimaǧy) tauynan alady. Zaisan kölıne deiıngı bölıgı – Qara Ertıs, kölden tömen qarai Aq Ertıs nemese Ertıs dep atalady.
Arnasy bastau jaǧynda, negızınen, qar, mūz suymen, orta jäne tömengı aǧystarynda qar, jaŋbyr jäne jer asty suymen tolyǧady. Alaby Altai taularynyŋ oŋtüstık-batysyn, Tarbaǧataidyŋ soltüstık-batys bauraiyn, Saryarqanyŋ soltüstık-şyǧysyn, Resei jerınde Batys Sıbır jazyǧy men Şyǧys Oral etegın qamtidy.
Qazaq jerınde Ertıs aǧynyn Qatyn, Qalba, Naryn, Tarbaǧatai jäne Sauyr jotalarynan, Qūlyndy dalasynan jinaidy. Köp jerınde tau sılemderın tıle tereŋ şatqaldar qalyptasqan. Būl tūsta jaǧalarynyŋ biıktıgı 500 m-ge jetedı. Qūlyndy dalasynda özennıŋ arnasy keŋeiıp, jaiylmasy paida bolady. Taulyq aŋǧary (250 m biıktıkke deiın) qylqan japyraqty ormandy, oŋ jaǧy köbıne qaraǧaily şabyndyqty keledı, osy tūstaǧy arnasynyŋ enı 100 – 150 m, Omby qalasy tūsynda 6 – 8 km, Tobyl kent tūsynda 25 – 30 km-ge jetedı.
Ertıstı boilai keme qatynasy bar (3600 km- ge juyq). Basty kemejailary: Öskemen, Semei, Pavlodar, Omby, Tobyl, Hanty-Mansiisk. 1953 jyly Ertıste Öskemen su elektr stansiiasy (SES) salynǧan. Ertıs kaskadyndaǧy 3-saty Şülbı SES-ı bögetınıŋ qūrylysy bastaldy. Ertıs alabynyŋ su energetikalyq resurstaryn igeru jylyna 30 mlrd. kv/saǧ-qa deiın elektr energiiasyn bere alady. Ertıstıŋ suy Ortalyq Qazaqstandy sumen qamtamasyz etuge jäne sulandyruǧa arnalǧan Ertıs-Qaraǧandy kanalyn qorektendıruge (75 m3/s su alynady) paidalanylady. Ertıs süirık, sylan, bekıre, şortan, alabūǧa, eleŋ jäne t.b. balyqtarǧa bai. Sazan, taban, kökserke jäne baikal omulı jersındırılgen.
Jyldyq aǧynyn retteu jäne elektr energiiasyn alu üşın özen boiynda Būqtyrma, Öskemen, Şülbı bögenderı salynǧan. Saryarqa aimaǧyndaǧy tabiǧi qorlardy igeru maqsatynda Ertıs-Qaraǧandy kanaly tartylǧan. Kölıktık maŋyzy zor, saǧasynan 3784 km-ge deiın keme qatynaidy.
Oŋǧar Qabden,
"Adyrna" ūlttyq portaly
