24.07.07 j.
Būdan äri maijol – asfalt. Eki küngi «änşilikti» qoiyp, qalǧyp ketippin. Qalǧyp emes, qalyŋ ūiqyǧa basyppyn. Közimdi aşsam… Ainala kök jasyl, jusannyŋ iisi būrqyraidy. Taŋ sibirlei atyp keledi. Eki jolşy (moŋǧolşa jürgizuşini solai ataidy) anadaida kök şöptiŋ üstinde kösilip tūryp ūiyqtap jatyr. Üş küngi joldan, şöleitten, qūmnan keiin mynau salqyn bel, jasyl jer, samal jel jūmaq siiaqty körindi maǧan. Söitsek, būl Qaŋǧai üstirtiniŋ naǧyz özi eken. Qaraqorym, Ordabalyq, Kültegin men Bilge qaǧannyŋ eskertkişi tūrǧan Hoşo – Saidam, Orhon özeni – Türkiniŋ jer ūiyǧy — Ötüken qoinauynyŋ ökpe tūsy eken. Seksen şaqyrym būrylsaq izdegen Jidelibaisynǧa jetedi ekenbiz. Amal joq, betalys – Ūlanbatyr. Alda–eki jüz elu şaqyrym jol bar.
Türkiniŋ kindigi kesildi-mis deitin – Tulu – Toly özenine keldik. Aialdama jasadyq. Myŋǧyrǧan mal. Bes jüz metrde bir qora qoi, eşki, üiirli jylqy, tipti doŋyz da qorsyldap Tolyǧa bas qoiyp jatyr. Sudyŋ özinen maldyŋ şaiyr iisi şyǧady. Bet auzyŋdy juuǧa dätiŋ jetpeidi. Suretke tüsumen şekteldik.
Körer qyzyǧymyz ben şyjyǧymyz alda eken. Luŋnan – Tolydan – Ūlanbatyrǧa deiingi joldy jöndep jatyr eken. Jiek joldardyŋ şaŋy jol körsetpeidi. Aspan da, jer de, kökjiek te şaŋnyŋ astynda qalǧan. Salyp jatqan qytailar eken. Ūlanbatyrǧa deiingi köpirlerdiŋ bärin būzyp, jaŋǧyrtyp otyrypty. Asfaltty qyryp tastapty. Al mai töseu Luŋnyŋ maŋynda, sonda jüz elu – eki jüz şaqyrym jolǧa kirip şyǧyp, şaŋnyŋ astynda jürgeniŋ… Ǧaryşker Gurragchanyŋ auyly jol şetinde, eŋseli eken. Halyq batyryn syilaǧandarynyŋ belgisi. Tuly – Toly özeni taudy oŋtüstikke qarai oraǧytyp ötip, Ūlanbatyrdyŋ ortasynan ötedi eken.
Keşki alty mölşerinde (üş-tört saǧatta jetemiz degen jerge) qalaǧa keldik. Tileuiŋdi bergir Qarjaubai «Örgöö» qonaq üiinen oryn alyp qoiypty. Kire sala sebezgige jügirdik.
Mūnda – Qyrymbek Altynbekūly, Zeinolla Samaşev jür eken. Arqa-jarqa amandastyq. Erteŋinde saǧat ekide Orhonǧa jürip ketetin bolyp kelistik, jeke kölik jaldau mäselesin Qarjaubai şeşti.
Keşke Qarjau, Qyrym, Seŋgil, Nūrgül, Äminä bärimiz birge as iştik. Üşeuimiz biraz qaljyŋdasyp, qujyŋdasyp aldyq. Qyrymnyŋ ata-babasyn (töre), Qarjaubaidyŋ otyz jyl ömiri ötken qalasyndaǧy oidaǧysy men qyrdaǧysyn tügendep, olar da meniŋ tüp-tūqiianymdy qazyp, Taian hannyŋ altyn şaŋyraǧyna (şyndyǧynda da bar eken) qondyrmaqşy bolyp talai jerge baryp qaittyq.
Ūlanbatyr — Boǧda tauynyŋ ortasynda, Tulu – Toly özeniniŋ boiynda, ūzynynan-ūzaq sozylǧan bir köşeniŋ eki jaǧyna ornalasqan qala eken. Million adam tūrady-mys. Maǧan Semeige jete qabyl «qatyn» — qala siiaqty körindi. Endi ǧana etegin jiyp, boiyn tiktep keledi eken. Salynyp jatqan qūrylystyŋ deni qytaidiki siiaqty. Al özderi qytai dese közderi baqjaŋ ete qalady. Äbden jüregine tiip, zätte bolǧan. Moŋǧoldardyŋ «Sovet odaǧyn saǧynyp qarsy aluy da» sol qytaidyŋ qūrsauynan qūtyludyŋ amaly bolsa kerek. Orystyŋ qoltyǧyna tyǧylǧany da, äli de tyǧyla bergisi keletini sol siiaqty.
25.07.2007j.
Ūlanbatyrǧa tünep şyqtyq. Jaqsy tynyqtyq. Batmunh atty «jolşyny» taŋdadyq. Jiyrma eki jasar bala. Alǧaşqy sapary. Şaqyrymyna tört jüz tügirik, būl şaqyrymy tört jüz teŋgege teŋ. Joldyŋ qiyndyǧyn eseptesek, arzan (Tonykök eskertkişine barǧanda şaqyrymyna eki jüz elu tügirikten töledik). Äminä (bizdiŋ qosaǧymyz da Qarjaubaidyŋ qaryq qylamyn degenine senip qap, bizben birge qosaqtalyp jürgen edi) aqşa auystyrdy, fotoplenkany, kameranyŋ taspasyn köşirdi. Men tarih institutynyŋ labaratoriiasyna baryp, El- Etmş qaǧannyŋ jazu tasyn, Saqsaida mūzdan qazylǧan aǧaş üidiŋ börenelerin, qazba zattaryn kördim. Saǧat ekide şyqtyq. Birden dükenderdi aralap, karta izdedim. Bireuin emes, ekeuin aldym. Onyŋ qyzyǧyn İrkutskige jetkenşe kördik. Jerdi, joldy aiyruǧa ülken kömegi tidi. Jazuǧa da septigi tieri sözsiz. Äsirese, öziŋ jürgen jerdiŋ nobaiy men jer attaryn biluge septigi zor. Joldyŋ jönin biletin bir kisini almastyrady.
Qala syrtynda Z.Samaşevti ūzaq küttik. Keş qaraia şyǧyp, Tulu – Toly özeniniŋ boiynda qondyq.
26.07.2007 j.
Ūlanbatyr – Qaraqorym – Ordabalyq – Hotyn – Raşan (Arasan) – Saǧan-sūm (Aqmeşit) – Hoşo Saidam – Ongii – Būlǧyn — Daşilen – Ūlanbatyr.
Būl küni arheolog Zeinolla Samaşevtiŋ qazaq–moŋǧol arheologiialyq ekspedisiiasymen birge Qaraqorymǧa bet aldyq. Ūlanbatyrdan şyqqandaǧy 180 şaqyrym joldy qaita jöndep jatqandyqtan da, Toly (Tula) özeniniŋ jaǧasyna qondyq. Özen lai, las, bas-aiaǧynda tügel malşylar otyrǧandyqtan da suy işuge, ne juynuǧa kelmedi. Sudan şuaş iisi şyǧyp tūrady eken.
Saǧat taŋǧy 6-da tūryp şai işip, 7-de jolǧa şyǧyp, tüski saǧat 11 şamasynda Kögen (Kogmen — ?) tauynyŋ airyǧyndaǧy Tarnyn gy — özeniniŋ qyrqasyndaǧy qorymdaǧy Qaǧan tasty kördik. Basy joq. Jony, jaǧasy, arqasy tūtastai oiu-örnek. Ärine, qorym qazylǧan. Negizgi atributtary – taǧantasy, qosymşa balbaldar, müsinderden tük te joq. Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Baiyr (Baiar) Dövgoidyŋ aituynşa qorymnyŋ tasynyŋ jartysyn tas jolǧa tösepti. Būryn töbeniŋ üstindegi töbe siiaqty bop üiilip jatady eken. Är top öz müddesi boiynşa jūmys jasady: suretke tüsirdi, ölşedi, jer baǧdaryn syzdy. Mūndai örnekti qaǧantas eşqaida joq eken. Tilşi ǧalym Näpil Bäzilhan maǧan: «Kögen, Kögen tauy anau», – dedi batys soltüstikti nūsqap. Men: «Kögman tauy osy emes pe?» – dep Baiyrǧa qaradym. Ol ündemedi. Al sonyŋ arǧy şetinde Arǧynaty qyraty kögerip körinip tūr. Qalaida jeri qūiqaly, qaraǧaily, būtaly.
Osy aradan jol ekige aiyryldy. Oŋtüstikke būrylǧany – baiaǧy, Arpakerge-Avaikerge tartady. Jüregimiz zyrq ete qaldy. Ekinşisi, Örqanǧaiǧa aparady. Tal tüste Qaraqorymǧa keldik. Qalany syrttai kördik. Eŋ ūly maqsatymyz – kök türiktiŋ astanasy Ordabalyq bolǧandyqtan da, top jetekşisi Zeinolla aǧamyz sonda baryp toqtap, şatyr tigip, qonys tebudi ūiǧardy. Keşki 4.30-da Ordabalyqqa keldik. Aldymyzda – Örqanǧai – ūly Ötüken tauy. Ortadaǧy Orhon jazyǧynda – Ordabalyq. Şyǧys soltüstigi – Orhon özeni. Qarsy bettegi Qoşo-Saidamnan (jergilikti karta boiynşa Tarbaǧataidan) Kültegin men Bilge qaǧannyŋ eskertkişi bizge qarap tūr eken. Tek Orhonnan ötkel tauyp ötsek bolǧany.
Qala aumaǧy 5+5 şarşy şaqyrymdai. Ūly Orhon jazyǧynyŋ ortasyna ornalasqan. 843 jyly qyrǧyz ben oiǧyrlardyŋ birlesken qaǧanaty talqandaǧan. Qalany soŋǧy qorǧaǧan jauynger – Qūla Şor. Aiqasqa jeti ret kirip, aqyry jetinşi atymen birge at tūiaǧyna taptalyp ölgen.Qūla Şordyŋ sözin tyŋdamaǧan Tonyköktiŋ qyzy Bübibegim tūtqynǧa tüsip, Şian qalasyna küŋdikke emes, kündikke jiberilip, qūsalyqpen ömir ötkizgen. Söitip, Kök türik qaǧanatynyŋ qūlaǧan, küiregen jeri osy Ordabalyq. Qorǧannyŋ şyǧys betinde 500 metrdei jerde biiktigi 4 metrlik qūlpytas tūr. Oiǧyr hannyŋ özine qoidyrǧan tasy. Türik, oiǧyr, qytai älipbiinde «Täŋir tekti Täŋirge bolmyş…» dep bastalatyn epitafiiasyn jazdyrypty. Näpil Bäzilhan men türkolog Oraz Sapaşev mätindi oqydy. Jastar Orhonnyŋ jaǧasyna şatyr tiguge ketti. Biz – «qarttar»: Zeinolla, Baiyr üşeuimiz qalanyŋ orynyn araladyq. Serik Aman men Mäulen Bekenov qalanyŋ kartografiiasyn tüsiruge kiristi. Arheolog Aman Oŋǧar da «kör köruge» kirisip ketti. Öz isterin jatyq bilgendikten de eşkimde jūmysy joq, birden kameralary men ölşeuiş qūraldaryn, qaǧaz-qaryndaşyn ala jügiredi. Z.Samaşevtiŋ ekspedisiiasynyŋ būl jolǧy jüginiŋ negizgi salmaǧy da solarda siiaqty.
Biz de qalanyŋ üiindisine şyǧyp, är töbeni bir şolyp, ötken däuirdiŋ belgisin izdedik. Būryn da orys arheologi Kiselev qazba jūmysyn jürgizipti. Endi ol tizgindi nemister qolǧa alypty. Zekeŋniŋ – Zeinollanyŋ jantalasyp jürip japondar men nemisterdiŋ aldyn orap şolu jūmystaryn jürgizuiniŋ bir sebebi osy eken. Mynadai alyp qorǧandy tolyq zertteu 30-40 jyldyŋ jūmysy, sondyqtan da birikken halyqaralyq ǧylymi ekspedisiia qūruǧa moŋǧoldardy köndiru maqsatyna şyndap kirisken jaiy bar. Tikelei tarihyna qatysty bolǧandyqtan da Qazaqstannyŋ da ǧylymi müddesi qorǧaluy tiis – degen talap qoiypty.
Qalanyŋ orny Otyrardy elestetkenimen de, mūndaǧy būrynǧy ǧimarattardyŋ silemi anyq baiqalady. Qazyna, jasauyl, baqauyl, tosqauyl, küzetşi, şeru alaŋy, elşi qabyldau ǧimaraty, qaǧannyŋ taq oryny, minäjathana, qorǧannyŋ artyndaǧy begimder qalaşyǧy, äsker jinalatyn alaŋ, bär-bäri de menmūndalap tūr. Tördegi sazdan qūiylǧan dyŋnyŋ ǧana mazmūn-mindeti tolyq aşylmapty. Qalanyŋ syrty – küre aryqpen qorşalǧan. Onyŋ syrty äskeri qorǧan. Mūnaralardyŋ orny da bederlenip tūr. Jiyrma şaqyrym ainalasy tegis qorǧan töbeler. Tas balbaldar, tiirmen tastary, qabyrǧalardyŋ, irgetastardyŋ örnektelgen synyqtary attap basqan saiyn şärkeiiŋniŋ tūmsyǧyn qaǧady. Sol syntastardyŋ qadasy kökjiekke deiin köziŋdi sürindiredi. Būl aradan dünieniŋ tört būryşy tügel körinedi eken. Qas dūşpannyŋ qalai qapyda qaldyrǧanyna taŋqalasyŋ. Biraq, taŋqalatyn da eşteŋesi joq, ony biz jaqsy bilemiz, baiaǧy sol işki alauyzdyq. Qyrǧyz ben oiǧyrdyŋ oiran äskeri qamalap tūrǧanda da Bübibegim kündestigin jasap, Bilge qaǧannyŋ basqa äielden tuǧan balalaryn qorǧandy qorǧauǧa jetkizbei, jelkesin qiǧan. Aşynǧan Qūla Şor abyz jauǧa jalǧyz attanyp…ajalyn tapqan.
O, sorly taǧdyr! O, armanda ketken kök türikter! O, meniŋ qasietti ata-babam!
Jūmyr jerdiŋ töri – keşegi Ötüken, bügingi Ör Qanǧai dep bilgen ekensiŋ. Jasynnyŋ äbilhaiat suy – Orhon (Ör qon) özeni ekenin bilgen ekensiŋ. Dünieniŋ tura ortasy – jer kindigi Orhon jazyǧy ekenin bilgensiŋ sen. Keiin ūrpaqtaryŋ Jerūiyq, Jidelibaisyn dep izdeitin «qūtty qoinaudyŋ» Orhon jazyǧy ekenin de bildiŋ. Sondyqtan da sol araǧa Ordabalyqty Orhonnyŋ jaǧasyna saldyŋ. Qorǧanyŋ da, qaǧanyŋ da, qolbasyŋ da myqty, jauyngeriŋ jauger edi. Ony da bilip, tasqa qaşap jazdyrdyŋ sen. Sonda, sonda deimin-au, arytyŋnyŋ birligin saqtaudy nege ǧana bilmei qaldyŋ eken?! Dep qorǧantöbeniŋ basynda nazalanyp tūryp…
Ötükenniŋ batys şoqysyna iegin tosyp, batyp bara jatqan kündi körip…taŋǧajaiyp qūbylysty jaŋalyq aştym. Mynau şynynda da ǧajap qoi. Qanǧai-Ötüken Aziiadaǧy eŋ biik jäne ūlanǧaiyr üstirt. Ör Qanǧai — Ör Ötüken sonyŋ keude töstigi. Orhon jazyǧy — ör qonys. Kün Ötükenniŋ tūmsyǧynan – Qaraqorymnan köterilip şyǧady da, künūzaq Ötükenniŋ taq töbesinen tönip, ony künşuaqqa malyp, keşke Ötükenniŋ ekinşi tūmsyǧynan – Ongin köli tūsynan batady eken. Kölbemei, köldeneŋdemei, tura jarty şaŋyraqty boilap ötedi. Tüngi Ai da tura solai jarty şeŋber jasaidy. Kün men Aidyŋ atysy men batysyn köne türikter – kök türikter kiiz üide otyryp köz qiyǧymen qarsy alyp, köz qiyǧymen ūzatyp salǧan eken. Şyǧysy – Qaraqorym. Oŋtüstigi — Ötüken. Batysy – Ongin köli, soltüstigi, iaǧni, qarsy aldy – Tarbaǧatai tauy – Qoşo Saidam. Qala tört būryş. Onyŋ syrty su. Onyŋ syrty – qorym. Ol qorǧannyŋ syrty 1+1 şaqyrymdai taǧy ülken qorǧan. Ülken qaqpasy şyǧysqa qaraǧan. Qyş qūmyra, qyş şatyr, örnekti tas diŋgekterdiŋ şaǧyndylary şaşylyp jatyr (Älqissa, Ordabalyqtyŋ orynyn köre tūryp, onyŋ osydan on-on bes jylǧy būryn tüsirilgen suretterine qaraǧanda qatty būzylyp, qabyrǧalary jermen-jeksen tartyp, biik minijäthananyŋ sonşama tez müjilip ketkenine taŋ qalǧanmyn. Ony qorǧan maŋyndaǧy üiezdegen jylqy men üielegen qoilardan körip, işim aşyǧan. Biraq küni keşe qytailar tüsirgen «Şyŋǧyshan» filmin körip otyryp, köne qalanyŋ nege sonşama şūǧyl jermen-jeksen tatqanyn bildim. Filmniŋ bir bölimi osy qalanyŋ işinde tüsirilipti. Mūnaranyŋ basyna qūrylystar salynypty. Qalany qalyŋ äsker şaŋdatyp jür…Tarihi şyndyqty körsetu nieti dūrys, biraq myŋ üş jüz jyl uaqyt ükimine şydaǧan qala, milliardtyŋ salmaǧyn kötere almapty. Köz aldymyzda köne qala kültöbege solai ainalypty. Oǧan kimniŋ qabyrǧasy qaiysar deşi?!).
Keşke kök türikterdiŋ äruaǧyna baǧyştap qoi soiǧyzyp, qymyz satyp alyp, ekspedisiia müşelerine iltipat bildirdim. Näpil batasyn jasap, Nūrgül qandyjap jasap, Ämina etin müşelep, basyn Baiyrǧa tarttyq. Ol moŋǧolşa öz räsimin jasap, kümis tostaǧannan arhi işti.
Aily tün. Salqyn samal. Kök maisa. Tynyp aǧatyn Orhon özeniniŋ aǧysynyŋ syryly. Şemendengen taldardyŋ japyraq sybdyry. Saryala qazdyŋ sūŋqyly, Üirektiŋ qiquy. Döŋgelenip tuǧan Aidyŋ töbeden sebezgilep qūiylǧan aq säulesi. Qolmen basqan mör siiaqty döp-döŋgelek kökjiek. Qanǧai da, Tarbaǧatai da döŋgelene qalypty. Ūiqyŋdy silaityn-aq tün. Şatyrdaǧylar tynyqty. Keudeŋe ürip tartyp siǧyzyp alatyn emes. Köziŋdi jūmsaŋ körgen tüsiŋ ǧaiyp bolatyndai. Auasyn jūta-jūta, mynau ǧajaiypqa sener-senbesiŋdi bilmei …ūiqyǧa jūtylasyŋ.
27.07.2007 j.
Taŋsäriniŋ sūluy-ai deseŋşi. Qaraqorymnan sarǧaiyp köterilip, Qanǧaidyŋ – Ötükenniŋ iyǧyna basyn süiegen erke kün sūlu. Taǧy da saryala qazdyŋ syŋqyly, üirektiŋ qanat susyly. Jylqynyŋ dübiri… Äueli aq baltyrly aspūzyl moŋǧol kelinşegi, sodan keiin Zeinolla aǧamyz oiandy. Taŋǧy 8-de ekspedisiiasymen birge Ordabalyqty taǧy da körip, suretke, beineli taspaǧa tüsirdik. Ämina Zeinolla aǧamyzdan sūhbat jazyp aldy. Olar qala men ainalasyn zertteuge kiristi, biz Qaraqorymǧa kettik. Joldaǧy eskertkişterge taŋ qaldyq. Biz keşe būl aranyŋ barlyǧyn adymdap ölşep şyqqanbyz. Sonda da tügel aŋǧarmappyz. Şyǧys qaqpanyŋ aldy – maidan. Mūnara – tūtastai saz balşyqtan, arasyna börene salyp qūiylǧan. Bir qatar sary saz balşyq, ekinşi qatar qiyrşyq qūm balşyq. Bir qabyrǧanyŋ üş jerinde ülken üş quys bar. Astynda ne bary belgisiz. Z.Samaşev pen Baiyr professor räsimdik ǧibadathana deidi. Osynşama ülken mūnarany (biiktigi men eni 15-20 metrdei) tūtastai balşyqtan qūiyp şyǧudyŋ mänisi ne? Astynda quys körinedi, onda qandai da bir räsim ötui mümkin. Betbaq daladaǧy mäiitti uaqytşa saqtaityn saǧanalar siiaqty mindetti atqarǧan joq pa eken? Mysaly, Kültegin men Bilge qaǧannyŋ denesi qaşan qoiylǧanşa (Täŋirge bergenşe) mäiiti 40 künnen artyq saqtaldy emes pe. Būl, ärine, dolbar, ebepke sebep izdegendik.
Qaraqorymǧa bardyq. Bükil Euro-Aziia ǧalymdary ornyn izdep, qiialdaǧan jer. Qanǧaidyŋ — Ötükenniŋ tūmsyǧynda. Orhon özeniniŋ şyǧys jaǧasy. Mūnda köne Qaraqorymnyŋ üstine HÜI ǧasyrda salynǧan pūthanalar saqtalypty. Qaǧandar sonyŋ syrtynda tūrǧan delinedi. Zady, qytailardyŋ bir tünniŋ işinde jappai bauyzdauynan aman qaitqan,baǧy taiǧan handardyŋ müttaiym tūsynda taqualar saraidyŋ ornyna pūthana salsa kerek. Būl da jer de törtbūryştanyp salynǧan. Köne qala kültöbege ainalǧan. HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldary pūthanalardyŋ denin būzypty. Birazy ǧana saqtalypty. Budda räsimhanasyn kördik. Suretter men müsinderden Myqan aǧaşy, üş ölşemdi älem, üş ömir turaly mol maǧlūmat aldyq. Ortasyndaǧy han saraiynyŋ orynyna nemister qazba jūmysyn jürgizip jatyr eken. Qazirgi közge köringeni jäi üiindi ǧana. Pūthananyŋ syrtynda mäŋgilik biliktiŋ nysany – ülken tasbaqa müsini saqtalypty. Han ordasynyŋ ornyna taǧy da sol nemister qazba jūmysyn jürgizip jatyr.Endi olarǧa japondar qosylmaq.
Tüste şatyrǧa qaityp keldik. Tüsten keiin Qatyn taudy aralap, köne qorymdar men tastaǧy ieroglifterdi kördik. Men de qaǧys qalǧan arqardyŋ suretin «tauyp», «eşkili bop» oljalanyp qaldym. Eskertkiş bükil Orhon jazyǧynda şaşylyp jatyr. Äsirese, diirmen tas köp. Bir Būǧytas kördik. Zeinolla Samaşev pen Näpil Bazylhan, Oraz betinde jazuy bar, äbden öşip ketken eken dedi. Baiyr ündemedi. Qarjaubai bilmeitin būl neǧylǧan jazu? Öz basym taŋbasy qaisy, jazuy qaisy, ajyrata almadym. Mümkin, käsibi sauatsyzdyq şyǧar..
Tünde taǧy da sol Orhonnyŋ jaǧasyndaǧy şatyrǧa qondyq.
Mine, barşa türik qauymynyŋ tüsine kiretin Ötüken tauy. Ötüken qoinauy, Ötüken – Orhon jazyǧy. Endi taŋerteŋ Orhon özeni būlaqtanyp bastalyp, Jarǧantai men Orhon bop eki şatqa bölinip ketken Sat (Şat) auylyna baryp, köne qala Saǧan (Şaǧan) sūmdy – Aqmeşitti körmekpiz.
Taǧy da sol Orhonnyŋ aily tüni, döŋgelengen dünie, kögergen kökjiek. Ūly tynyştyq. Maǧan moŋǧoldardyŋ jylqysy pysqyrynbaityn – kisinemeitin, siyry yŋyranbaityn – möŋiremeitin, qoiy küiis qaiyryp – maŋyramaityn, iti ürmeitin siiaqty körindi. Äitpese, Orhondy boilai 500 metr saiyn bir-bir otar qoi, üiirli jylqy jür. Tünde solardyŋ bir tosyn dybysy şalynbady. Özderi de, maldary da qalyŋ ūiqyny käsip etkendei.
28.07.2007 j.
Taŋerteŋ 6.30 da jolǧa şyǧyp, Qatyn sūmyna keldik. Ortalyqta eskertkiş tas tūr. Näpil men Oraz oqyp edi, būl mänjūrlar bilegen tūsta jazylǧan jazu eken. Onda Jarǧantai özeniniŋ aty bar.
Baiyr men jas moŋǧol ǧalymy Munhtulga Rinchinhoral Jarǧantai özenin örlep, Qanǧaidyŋ işine bastady. Tebinge ainalǧan Orhon jazyǧy barǧan saiyn jasaŋdanyp, jotalar men qyrattar ormandanyp, kün köŋildenip sala berdi. Är bes jüz metr saiyn üiirli kiiz üi, üiir-üiir jylqy, otar-otar eşkisi aralas qoi. Bir kezde şoqynyŋ basynan nysanaly Myqan aǧaşy körindi. Şyŋdaǧy qaraǧai. Özinen basqa ainalasynda eşteŋe joq. Özgesin kesip äketti deiin deseŋ – tomar, tübir joq. Suretke tüsirdik. Al kelesi küngei betinen qalyŋ orman bastaldy.
Jarǧantai – keŋ aŋǧarly özen eken, eki taudyŋ ortasy 2-3 şaqyrymdai özek. Bir kezde oŋ-sol jaqtaǧy biik şoqylardan mūnaralar siiaqty menmūndalap qorǧan töbeler körindi. Eki jaqtan jarysa qarauyldaidy. Zeinolla aǧamyz tüse qalyp, suretke tüsirip, dürbimen qarap jatyr.
… Būl qorymdar ūly qorymdar. Hundar, kök türikter ata-babasyn biik taudyŋ basyndaǧy qorymǧa jerlegen. Mümkin, Kültegin men Bilge qaǧannyŋ süiegi de solardyŋ arasynda jatqan şyǧar.
Qanǧaidy boilai 90 şaqyrym işke kirip, Sat (Şat) auylyna, Raşan (Arasan) demalys orny ornalasqan eldi mekenge keldik. Orhon – sol jaqtaǧy şatqaldan bastalyp, şyǧysqa qarai oratyla aǧady eken. Oŋ jaqtaǧy aŋǧardan Jarǧantai özenşesi bastalady..
Mūqym alqap aq şaŋqan aqboz kiiz üilerge toly. Myŋǧyrǧan mal.
Biz jylqylar üiezdep, qodastar «qūlaǧynda oinap» jürgen ülken eski qalanyŋ ornyna keldik. Saǧan Sumǧa (Şaǧanǧa) – Aqmeşitke (Qarjaubaişa), Aqqorymǧa keldik. Ordabalyqtan kölemi säl şaǧyn. Biraq qūrylymy jaǧynan ūqsas. Tört būryşty qorǧan. Baiyr professor pūthana bolǧan deidi. Täŋirge tabynǧandardyŋ räsithanasy. Jan-jaǧy ormandy tau, kögaldy jazyq. Oŋ jaǧynda – Jarǧantai, sol jaǧynda – Orhon būlaǧy.
Täŋirdiŋ nūry tūnsa tūnǧandai jer. Gobi Altai men Qaraqorymnyŋ ystyǧynan soŋ mynau– jūmaqtyŋ özindei körindi.
Biz taŋdana, tamsana jürip, Qazaqstannyŋ tuyn jelbiretip tūryp ekspedisiiamen qoştastyq. Olar «söz qazatyn emes, kör qazatyn» zertteu jūmysyn jürgizbek.
Endigi betalys – Qaraqorym arqyly Qoşa-Saidamǧa, Kültegin men Bilge qaǧannyŋ eskertkişi. Qasietti, aŋsarly ūstyn.
Saǧat tüski 2-de aŋsarly Bilge qaǧan men Külteginniŋ jazba eskertkişine keldik. Maijoldy türikter salyp jatyr eken. Joldyŋ qos qaptalyn qualaǧan qūmdy qūiyndar aldyŋa tüsip ap esile boraidy. Qaraǧandy – bürgendi, qūmdauyt jer eken. Şyǧystan batysqa qarai Qaŋǧai – Otken tauy sozylyp jatyr, ortada Orhon özeni men Orhon jazyǧy, künbatysta Ongin köli, Tarbaǧatai tauy, ol aradan Būlǧyn aimaǧy bastalady. Joldyŋ sol jaq şetindegi salynyp jatqan aŋǧarǧa toqtadyq.
Biz ömir boiy tik tūrǧan küiinde elestetip kelgen aŋsarly eskertkiş tastarymyz aldymyzda sūlap jatqanyn körgende öne boiymyz suyp ketti. Söitsek, türikter Bilge qaǧan men Kültegin jazuynan köşirme jasaǧanda himiialyq zattardy paidalanypty.Uly qosyndy zattar tastaǧy jazudy qopsytyp, qabyrşaqtap ketipti. Sodan moŋǧol – türik arasynda biraz yrǧasu bolyp, aqyry türikter aŋǧar salyp, tas eskertkişterdi soǧan köşirip, ornyna köşirme tastar qoimaq eken. Barlyq eskertkiş tastardy jiyp, şatyrdyŋ astyna qoiypty. Qytaidyŋ jasandy şatyryn kün jep,jel qaǧyp, byt-şytyn şyǧarypty. Jelmen qosa dar-dar aiyrylyp jatyr. Qyştardy qapqa salyp äkep, üiip tastapty. Moŋǧol qūrylysşylary jür. Nikolai atty orys prorab bar eken. Ukrainadan. Ony mūnda qai qūdai aidap äkeldi eken. Ärine, aqşa qūdaiy. Biraq myna tas jazulardyŋ qadir-qasietin ol şirkin bile me eken?!
Balbal tastar men tasbaqanyŋ synyqtaryn, kiizge orauly Külteginniŋ ūstynynyŋ betin aşqyzyp, suretke tüsirdik. Janynda küldibadamdau, dörekileu domalatylǧan, gipsten jasalǧan köşirmesi jatyr. Ekeuine kezek-kezek qaradym. Ekeuiniŋ de jaǧdaiy müşkil eken. Biraq Külteginniŋ ūstynyn ūstap körgende-aq ūly bir quat, küş boiyma qūiyldy. Sezgenim tastyŋ salmaǧy. Som tas. Auyr tas. «Qasietti» syn tas. Dünieniŋ barlyq salmaǧyn salmaqtap, türkiniŋ taǧdyrly jügin köterip, sūlap tüsip jatyr… Jat. Biraq tastyŋ betindegi jazular, Mäŋgilik öşpe! – dedik iştei. Bilge qaǧannyŋ ūstyny aŋǧar işine engizilip, tik tört būryş taǧanǧa qoiylypty. Qasyna Külteginge oryn daiyndapty. Tasbaqasyz. Şarşy, ortasy oiyq tumba. Qyrküiekte sonda qoiylmaq. Oryndaryn baryp kördik. Suretke tüstik. Orhonnyŋ jazyǧyndai emes, būl aradaǧy jer yŋǧaiy batysqa sūlai jambastaidy eken. Balbal tastar qataryn tizip baryp batys betkeidegi Ongin köline tireledi eken. Orhon jazyǧynan qaraǧanda künniŋ batatyn tūsy da sol – Ongin köli. Kök türikter ömirin de, ölimin de Künmen ölşegen. Külteginniŋ de ömir küni batty degen emeurin būl. Al balbal tastar onyŋ ömir jolyndaǧy basynan keşken batyrlyq däureniniŋ belgisi. Būzylǧan köŋilimiz solai boldy ma, joq, şyndyǧynda da tabiǧat solai ūiǧardy ma, bilmeimin, Kün de qabaǧyn tüiip, tünere berdi. Ökiniştisi videonyŋ maiy da sol araǧa kelgende bitip qaldy. Qyrsyq!
Sonşa aŋsarly köŋil auanymen kelgende, qasietti ūstyndardyŋ jairap jatqany ökinişti. Biraq amal bar ma?
(Jalpy Qoşo-Saidam men Aq ottaǧy köne jazba eskertkişterdi türikter iemdenip alypty. Aiyby üşin – aŋǧar, jazasy üşin – jol salypty. Tüptep kelsek būl jazular türikten göri bizge jaqyn edi ǧoi. Kezinde sūrau nege salmadyq? Köşirmesin körip kökiregimizdi kergenmen, öşpeitindi öşirip jatsa, ol maqtanymyz qai maqtan?!. Nesine jetisemiz osy biz? Tonyköktiŋ basynda da sol jaǧdai. Tasty türikterdiŋ özi qaşap ornatqandai, basyna jarnamasyn jasap, tuynyŋ qadasyn qaǧypty. Tonyköktiŋ de müsintastaryn aŋǧarǧa jiyp, üiip tastapty. Būl saqtau ma, joq, sandyraq pa? Äiteuir özim tüsinbegen bir jai boldy. Sonda biz qaidamyz? Köşirmesine qarap möŋirei bergenimiz be? Mūndai ūly jazbasyn orystar äskermen de, saiasatpen de, ǧylymmen de qorǧaidy. Partiia bop bölinip, alaşapqyn sailaudan-aq şabylyp, ūlttyŋ mäiegin iritip, tūqymymyz tityqtap bitetin boldy-au).
Mūnda Qarjaubai Sartqojaūly men Zeinolla Samaşevtiŋ, Baiyr Dovgöidiŋ, Qyrym Altynbektiŋ ǧylmi ekspedisiialary bizden keiin kelmek. Olardyŋ qolynan ne keledi?
Qoş, Kültegin! Köriskenşe. Endi kelgende ornyŋnan tik tūrǧanyŋdy köreiin! Biz de batysqa bet aldyq. Ongin köli arqyly Būlǧyn aimaǧyna öttik. Osy köldiŋ maŋynda 4 şaqyrym jerde Şiliŋ hoto-Şili qystaq degen köne türki qalasy bar. Eki-üş künnen keiin Z.Samaşev sonda qos tigip, zertteu jasamaq.
Kök türik örkeniettiŋ şoqtyǧy äri kültöbesi bolǧan, Orhon jazyǧy, qoş!
Daşilen – Baiannūr arqyly Tulaǧa-Tolyǧa jetip, äldenip, köz körgen būralaŋmen Ūlanbatyrǧa qyr jolymen jettik. Moŋǧoldyŋ minezin bildiretin bir qyzyq jaitty jaza keteiin. Tula-Tolydan şyqqan soŋ qyr jolyna tüstik. Batmunh bir maşinanyŋ «jolauşysymen» söilesip, artyŋnan erip otyraiyn dedi. 10 şaqyrym jürdik. Küre jol qiys qaldy. Batmunh quyp jetip, taǧy da joldyŋ jönin sūrady. Jüre toqtap, jüre toqtap, kenet aldyŋǧy oryndyqtaǧy saqaldy meni kördi de, baj ete qalyp, kilt qyrǧa būryldy. Batmunh ta būryldy. Qaita jolǧa tüsip, keri Tula-Tolyǧa tartty. Şaŋ ilestirer emes. Batmunh biraz quyp, keri qaittyq. Küldik te, küdiktendik te. Ne sebep, neden qoryqty, aldyǧa ketpei keri nege qaşty?
Sol tüsiniksiz küiinde qaldy. Esesine biz oŋdy qyr jolymen jürip jol qysqarttyq.
Otyr ma eken Qarjaubai,
Jatyr ma eken Qarjaubai.
Qabaǧymyz qatuly,
Jaŋbyr jaumai, qar jaumai,-
dep Ūlanbatyrǧa taŋǧy saǧat 4-te jettik.
«Örgoodegi» orynǧa bireuler tünep şyqty. Erteŋinde qaitadan №10 bölmege kirip, juynyp-şaiynyp, jan şaqyrdyq.
29.07.2007 j.
Kündiz arheologiia institutynyŋ laboratoriia–muzeiine taǧy da baryp, El-Etmiş qaǧannyŋ jazuyn, Saqsaidaǧy qorǧannan tabylǧan aǧaş üidi suretke, videoǧa tüsirdik. Astana men Almatydaǧy balalarmen söilestik. Sūŋqarmen söilesip tūryp, ony tuǧan künimen qūttyqtaudy ūmytyp ketippiz.
Tüsten keiin aqşa auystyrdyq. «Moŋǧol» qonaq üiine bardyq. Han saraiy – Qaraqorymnyŋ ülgisimen salynypty. Kereidiŋ, Naimannyŋ, Qoŋyrattyŋ atauly ordasy bar eken. Taian hannyŋ ordasyna kirip, suretke tüstik. Baian-Ölgiidiŋ kigiz üii tiguli tūr. Änşi qyz jasapty. Bäri de biznes. Esik aldynda bürkit tūr. Üidiŋ jasauy da kelisti. Jūmys isteitin student jigitter. Är närseniŋ narqyn aityp taq-taq etedi.
Keşke Bübibegimniŋ üiinde qonaqta boldyq. Kelin Saltanattyŋ «qoiu qyzyl, ystyq şaiyn tegin» ǧana iştik.
Erteŋ Tonykökke jüremiz.
30.07.2007 j.
Tonykökke jaŋbyrlatyp jettik. Ūlanbatyrdan 70 şaqyrym, şyǧys oŋtüstikte. Boǧda tauynyŋ tu syrtynda. Jolda Şyŋǧyshanǧa soǧylyp jatqan eskertkişti būrylyp baryp kördik. Şyǧys soltüstikke qarap, qamşysyn qolyna ūstap tūr. Biiktigi alty qabat üimen teŋ. Ǧajap! Nege şyǧys soltüstikke qarap tūr? –degenimizde, sol tūstaǧy tau işindegi demalys üiin nūsqap tūr-mys dedi. Biz sengen boldyq, olar sendirgen boldy. Biraq ötirigimizdi eki jaqtyŋ işi de sezip tūrdy.
Sodan endi Tonykökke bet aldyq. Maijoldan 15 şaqyrymdai jazyqta ornalasypty. Ornalasqan jeri de jasaŋ. Töskei. Ainalasy aşyq jazyq. Bizben qatarlasa aǧylşyndar da keldi. Eki jazuy da tikesinen tik tūr. Tura, «Eger men bolmasam!..» – dep keudesin soqqan Tonyköktiŋ özi siiaqty ör, mysy ainalasyn basyp tūr. Eskertkiştiŋ aldynan tizilgen balbal tastar da ūzynnan ūzaq sozylyp, qarsy aldyndaǧy jataǧan qyrattan asyp jatyr.
… Tonyköktiŋ özi qalai jylap jyr jazsa, kün de solai jylap tūrdy. Tastaǧy jazulardyŋ arasynan su tamşylary jylǧalai tamady, ol da jylaǧandai. Biz de jylap tūrdyq. Ekeulesip jyladyq. Keudemde öksik te joq, ökiniş te joq, biraq közimnen jas tiylmady. Jaŋbyr jauyp tūrǧandyqtan da köz jasy men jaŋbyr tamşysy qosylyp, janymdaǧylar aŋǧarmai qaldy. «Süiseiŋzşi tasty. Qūşaqtap süiiŋiz!» – deidi Nūrgül qaryndasymyz. Oǧan da jürek, dät kerek eken. Tek alaqanymmen sipai berdim de, iştei jazudaǧy sözdi jatqa kübirlei berdim. «Eger sen – Tonykök bolmasaŋ, eger seniŋ qaǧanyŋ bolmasa… türki jūrty bolar ma edi, joq pa! Sol üşin qara teriŋdi töktiŋ, qyzyl qanyŋdy aǧyzdyŋ! Sol üşin de Taǧzym saǧan, Tonykök ata!» Būl bir ūly äser boldy.
Jazudyŋ aldyŋǧy jaǧyndaǧy jota — Baian saŋ, al oŋtüstik beti – Aq ot atalady eken. Aq ot – aq betegeli, jaisaŋ jazyq. Mine, myŋ eki jüz elu jyldan beri jerdiŋ sol atauy äli saqtalyp keledi. Ǧajap! Kök otta (Hohotta) türki eliniŋ tuyn tikken Tonykök Aq otta ösietin tasqa bädizdetipti.
Janynda eskertkiş tastar jinalǧan, türikter salǧan aŋǧar bar eken. Jürek şym ete qaldy.
Körsetkişte: moŋǧol, türik jäne türiktiŋ «Tika» firmasynyŋ tuy salynǧan. Sonda, biz qaidamyz?! Qyrǧyzstan men Gruziiaǧa, Reseige «dostyq kömek ūsynǧan» bizdiŋ alpauyt köpesterimiz qaida – degen sūraq taǧy kökeige tyǧyldy. Jaŋbyrlatyp qaittyq. Qoş, abyz baba!
1.08.2007 j.
Biletti rettedik. Köne türkiniŋ qasietti ydysy – Kümis tostaǧan aldyq. Tüie jüninen basylǧan är türli kiimderdi şeteldik saiahatşylar taŋsyq köredi eken. Biz üşin syily būiym. Almaǧa tuǧan künine dep eskertkiş üşin moŋǧoldyŋ asyl tasy bar syrǧa, jüzik, alqa aldyq. Sonymen qaltanyŋ tübi de qaǧyldy. Keşke Qyrymdy Qarjaubaiǧa qosyp qonaq etip, qoştasu räsimin jasadyq..
2.08.2007 j.
Saǧat 1.50-de vokzalǧa kelip, poezben Resei arqyly elge attandyq.
Mine, 12 künge sozylǧan Moŋǧoliia saparynan Baikal arqyly qaityp baramyz. Äser degen ūşan teŋiz. Ūlanbatyrdan şyqqannan keiin bir saǧattan soŋ jer bederi jotalanyp, äueli taldy, qaiyŋdy toǧai, sodan soŋ kädimgi qyratty orman bastaldy. Jan-jaqtan jamyraǧan būlaqtar özenge ūlasyp, jotalar qyrlanyp, oipattarǧa öŋ kirip, jasaŋ tarta berdi. Müldem sengisiz tabiǧat qoinyna kiresiŋ. Şi men betege jūmyrylyp ösken. Appaq-appaq kiiz üiler de būrynǧydai şaŋdanyp, bozaŋ tartpai, sai-özekterdiŋ, qyrly taulardyŋ, taldy özenderdiŋ öŋin kirgizip tūr. Üiir-üiir jylqy, otar-otar qoi, tabyndy siyr jerdi süisine emedi. Tebinder tozbaǧan. Būrynǧy ümitsizdiktiŋ jibin üzip jiberdi. Adamǧa senim beredi. Aǧyn sudaǧy balyqtarǧa qūrylǧan şarbaqtar da özgeşelik tanytady. Üileri de eŋseli.
Öndiristiŋ juan jūdyryǧy tüiilip tūr.
Äiteuir būrynǧy aŋyzaq keptirgen öŋeşti samal men salqyn aua, ormandy būira jota, qūiqaly oipat susyndatady. Ūzynqara (Zūūnhara – jazyqtyŋ ortasynda şoqpar bas ūzyntūra şoqynyŋ aty siiaqty, jol sony ainalyp ötedi) men Baiangoldyŋ (Bai özen) adamdary, äielderi oŋtüstiktegidei emes som körindi. Osydan bylai Orhon özeni Darhan, Suhebatyr qalasyn janap ötip, Qiiaqtyǧa baryp tireledi. Iаǧni, kök türik qaǧanaty men Şyŋǧys zamanyndaǧy «Orman kisileri» – Orman eli bastalady. Şyŋǧystyŋ özi jaŋaǧy myŋ būlaq jamyrap şyǧatyn Kentei (Bas, orta, aiaq Kentei) jotasynda tuǧan. Sauyry men jelke-jiegi qazir mynadai bolǧanda, myŋ jyl būryn qandai tuyrylyp tūrdy deseŋizşi. Endigi sapar, Alla būiyrsa, Kerulen men Onon, Kentei jotasyna tüsse, bir qaiyrly sapar bolar edi…
Ätteŋ, asular men şoqy basyndaǧy aǧaştar moŋǧoldardyŋ öziniŋ sirek saqal-mūrtyndai andaǧailap qalypty. Jer attaryna qarasaq – Moŋǧoliiany – Qazaqstanǧa, ne Qazaqstannyŋ qartasyn Moŋǧoliiaǧa köşirip äkelgendei körinedi. Tek jolda kezikken būlaqtardyŋ atyn ǧana atap öteiin: Altyn būlaq, Or būlaq, Tal būlaq, Bal būlaq, Qūrban būlaq, Bor būlaq, Baian būlaq, Gūn būlaq, Temir būlaq, Ar būlaq; sonymen qatar Myŋ su (Min gol), Mergen, Baianauyl, Şaǧan, Şaǧantoǧai, Aqot (Tonyköktiŋ eskertkişiniŋ oŋtüstigindegi aq betegeli jon), Baianjürek (Baianzūreeh), Qarǧaly, Būlǧyn, oŋtüstik Qūby Altai (Gobi Altai) şölindegi Altyn būlaq, Aruan tal, Ūlan oba, Jalba, Arasan (Raşan), Jarǧalant, Jyrǧalant, Äinek, Tünel, Bosqyn töbe, Qara oba, Arǧalan (Arǧanaty), Şyŋǧystai, Qatynsu, Qatynbūlaq siiaqty öte tanys jer attary kezdesti. Ony bylai qoiǧanda Ūly Ötuken jotasyndaǧy būryn naimandar (myŋ jyl būryn)mekendegen däuirdegi jer attary äli de Tarbaǧatai, Ūlytau, Kişitau, Naimanküre dep atalady eken. Beine bir jerin de, attaryn da, elderin de köterip äkep qondyra salǧandai. Alysta qalǧan atamekenine degen saǧynyşyn jer atyna berip baryp tynys alǧandai…
Oŋtüstik jäne ortalyq moŋǧol jazyǧy otar-otar qoidyŋ tūiaǧymen tüte-tütesi şyǧyp, tozaŋdap, qūm iirip, ystyq şyjǧyryp, sony şaǧyl dala auyrsynyp tūrǧandai körinuşi edi…
Mine, Darhanǧa keldik. Batystaǧy alys kögildir taudy oraǧytyp, bizben jarysa Orhon özeni soltüstikke bet alyp barady. Tolysqan tolqyny irilengen, quat alǧan. Al biz onyŋ jaŋa ǧana şymnan mölt-mölt etip jylanközdenip şyǧyp, bastaudan tūnǧan säbi lebin körgenbiz. Onda päk, möldir, juas edi…
Darhan – qabatty üileri köp, sergek, öndiristi qala (kömir şyǧady. Şahtada būryn qazaqtar istegen. Qazir azaiǧan… – dep estidim).
Mine, Orhonmen qamyttasyp kelemiz. Taldy, qaiyŋdy, şili, kök özekti özendi boilai örlep, şekaraǧa jettik.
Moŋǧol jaǧy jaqsy qarady.
Qoş, Orhon!
Tūrsyn JŪRTBAI,
«Türkıstan».
