Prezident Qasym-Jomart TOQAEVQA dat!
BIZ JOLAIYRYQTA TŪRMYZ,
QAZAQSTAN ÖZ DAMU JOLYN TAŊDAUY KEREK!
Älemnıŋ tez özgerıp jatqany sonşalyq, erteŋ ne bolaryn boljau qiyn. Ekonomist ǧalym retınde men elımızdıŋ jaŋa örkenietten qalyp qalmauy üşın Qazaqstan ekonomikasynyŋ jyl saiynǧy jalpy ışkı önımın kem degende 5-6% ösırıp otyru kerek dep oilaimyn. Sport tılımen aitatyn bolsaq, «jaŋa qaşyqtyqqa jügıruge» daiyndalu kerek. Eger tez «jügıretın» bolsaq, tez şarşap qalamyz, al jäi «jügırsek», qalyp qalamyz, sondyqtan ekonomikamyz dūrys damu qarqynyn alu üşın ne ısteu kerek?
Qazaqstan qazır jolaiyryqta tūr. Älemdık täjıribege süiene otyryp, bız qai joldy taŋdauymyz kerek? Soŋǧy 30 jylda joǧary nätijelerge qol jetkızgen, älemdegı ekınşı ekonomika bolyp tabylatyn, sonymen qatar, mūsylmandardyŋ, sonyŋ ışınde bauyrlarymyzdyŋ qūqyǧy taptalyp otyrǧan Qytai jolymen jüremız be, äleumettık innovasiia men azamattyq qoǧamnyŋ damuyn basty qūndylyq retınde qoiǧan Skandinaviialyq memleketterdıŋ jolyn taŋdaimyz ba, älde biurokratiialyq damudan keiın şūǧyl demokratiia jolyn taŋdaǧan Oŋtüstık Koreia täjıribesın alamyz ba? Sonymen qatar, qazır eŋ innovasiialyq memleket keşegı bızdıŋ KSRO boiynşa körşımız Estoniianyŋ jan basyna şaqqandaǧy qazırgı tabysy 25 000 AQŞ dollarynan asqan eken. İnternettı qoldanu jyldamdyǧy boiynşa Estoniia bırınşı orynda, eŋ ülken qarajat bastauyş bılım berudıŋ damuyna salynǧan. Singapur, Japoniia, Malaiziia, İndiia, Tatarstan jäne basqa da memleketterdıŋ täjıribelerı de paidaly.
Bır eskere ketetın jäit, būrynǧy kezde önerkäsıpte – temır, auylşaruaşylyq ekonomikasynda – jer asa maŋyzdy röl atqarsa, al qazırgı aqparattyq ǧasyrdyŋ ölşemı – ekonomikanyŋ şikızatyna, aqparatqa, sandyq qamtamasyz etuge negızdelgen «derekter» bolyp tabylady. Baǧdarlamalau, internet-tehnologiia, robottandyru, jasandy intellekttı basqaru, genomika, sandyq ekonomika, ülken mälımetter jäne basqalary – bolaşaqtyŋ jaŋa ekonomikasynyŋ negızı bolyp tabylady. Osy erekşelıktı özımızge qalai oŋtailandyramyz?
Qazaqstan bügın şikızatpen qamtamasyz etuşı memleket, sol şikızatty özımıh öŋdep, paidaǧa, igılıkke jaratu bızge būiyrmai keledı. Endeşe, bız siiaqty şikızat memleketıne, osyndai erekşelıgımızdı eskere otyryp, damuymyzdy qalai jaŋa jahandyq damudyŋ trendterımen tiımdı üilestıru qajet? Sonymen qatar, VI tehnologiialyq ukladqa säikes (nano-biotehnologiia, gendık injeneriia, aqparattyq jäne kommunikasiialyq tehnologiialar, ǧaryştyq tehnologiialar) tehnologiialyq damu tūrǧysynan bız, bırşama aitqanda, bırtūtas tehnologiialyq ukladtan artta qaldyq, iaǧni şamamen 40-50 jylǧa keiın ekenımızdı de moiyndaǧan jön.
Osyǧan orai, menıŋ tūjyrymdamam boiynşa, bız jolaiyryqta tūrmyz. Eger qazırge deiın 29 jyl boiy şeteldık «serıktesterımızdıŋ» keŋesımen jürıp, eskı jolmen barsaq, onda soŋy – taǧy da tyǧyryq. Nemese bız, eŋ ozyq özımızge laiyqty şeteldık täjıribenı qoldanyp, qoǧamdy özgerte otyryp, özımızdıŋ otandyq damu jolymyzdy tabamyz. Sonymen qatar, bız qandai bolǧanymyzdy, tarihymyz ben bolmysymyzdy tektonikalyq tereŋdıkte sezıne otyryp, kım ekenımızdı, qaida bet alǧanymyzdy, myna qiyn älemdık örkeniette ne kütıp tūrǧanyn bılu kerekpız.
Ärine, taŋdau halyqta, bıraq būl künı halyqtyŋ qalauy qanaǧattandyrylmai otyr. Būl daǧdarys jaǧdaidan qalai şyǧu turaly halyqqa baǧdarlama ūsynu qajet. Būny qazırgı bilık jasai almaidy. Olar şyndyqtyŋ tolyq körınısın körmeidı, öitkenı memlekettı vertikaldy türde, joǧarydan tömen, eskı ädıstermen, orynsyz amaldarmen basqaryp keledı. Solaişa jahandyq jelınıŋ, jappai kommunikasiianyŋ, jahandanudyŋ jaŋalyqtarynyŋ mänın tüsınbeidı. Bilıktegı kımde-kım bızdıŋ özgermelı ömırımızdı tüsınse de, bıraq qazırgı qūrylǧan jüie, jemqorly bilık qūrylymy būny ne degenmen jüzege asyruǧa mümkındık bermeidı. Būl Qazaqstan üşın «Ariadnanyŋ jūmbaq jıpterı» sekıldı bolyp tūr. Bız özımızdıŋ sezımtaldyǧymyzdy qalyptastyru kerekpız. Osy sätten bastap, ne jelılık däuırge säikes kelmese – menıŋ oiymşa, bızdıŋ saiasat, ūlttyq qauıpsızdık, mädeniet, bılım men ǧylym jäne t.b. – aqparattyq kommunikasiia jäne halyqtyŋ köpjyldyq şydamdylyǧynyŋ äserınen bölşekterge şytynauy mümkın.
Sol sebeptı de, memleketke, jelılık ekonomika men aqparattyq kommunikasiiaǧa negızdelgen strategiialyq jüielık reforma kerek. Sonymen qatar, soŋǧy uaqytta qabyldanyp jürgen ışınara şeşımdermen halyqqa öte maŋyzdy bolsa da, 29 jyl boiy jinalǧan problemalardy şeşu öte qiyn bolar.
Memleket bai boluy mümkın, JIÖ-nıŋ ülken kölemı de boluy mümkın, bıraq aqparattyq qamtamasyzdyqtyŋ, äleumettık innovasiianyŋ, zaŋnamalyq qamtamasyz etudıŋ jetıspeuşılıgı jäne jūmyssyzdyq, köp balaly otbasylar, jastar problemalary jäne basqalar ony osal etedı. Bızde oryn alǧan jaǧdai siiaqty. Bız ünemı bızdıŋ ekonomika ösıp jatyr, banktık jüie jaqsy jäne t.b. dep maqtanatynbyz. Nätijesı nege jettı? Nätijesı, bız jüielı türde dami almai, ekonomika men öndırıstı ärtaraptandyra almai, şikızatty, jemqorly, biurokratiialyq memleket bolyp qaldyq. Köptegen qabyldanǧan baǧdarlamalar, ülken resurstar jūmsalǧanyna qaramastan, kütken nätijenı bermedı.
Qazaqstanǧa qazır būryn soŋdy bolmaǧadai qiyndyq, öitkenı bızge ekı mäselenı şeşu öte maŋyzdy: bırınşıden, memleket qalai 2020 jyly kele jatqan älemdık daǧdarystyŋ ekınşı kezeŋımen qalai kürespek? Halyqqa auyrtpalyq tüsırmeitın daǧdarysqa qarsy baǧdarlamany jasap, qabyldau qajet. Ekınşıden, köpjyldar boiy qalyptasqan avtoritarly ömır saltynan keiın, būndai qiyn jaǧdaida qoǧamdy radikaldy demokratizasiialau boiynşa saiasi reformalar qabyldau kerek.
Ne ısteu kerek jäne kandai naqty ūsynystar bar degen sūraqqa, kelesıdei jauap beruge bolady:
Qazaqstannyŋ ekonomikasyn jüielı basqaru üşın memlekettı bestık spiral (memleket, biznes, ǧylym, qoǧam qajettılıkterı jäne aqparattyq qamtamasyzdandyrudan tūratyn) negızınde basqarudy alǧaşqy ret ūsynyp otyrmyn. Eşqai jerde memlekettık ekonomikany basqaruda būndai keşendı amal qoldanbaǧandyǧyn avtor retınde senımmen aita alamyn.
Bırınşıden, bızde saiasatta jäne ekonomikalyq modelder arasyndaǧy alşaqtyq basym. Şyndyqtyŋ betıne qaraityn bolsaq, bızde ekonomika aşyq, iaǧni jaqsy ma jaman ba būl jerde barlyq naryqtyq elementter qatysqan. Al saiasi jaqty alatyn bolsaq, ol bızde jabyq. Jüie jūmys ıstemeidı, sebebı saiasat pen ekonomika qūstyŋ ekı qanaty siiaqty. Azamattyq qoǧamnyŋ rölı kışkentai.
Eŋ bastysy, saiasatty aşyq qylu kerek, iaǧni radikaldy saiasi reformalar jürgızu kerek. Aqyry, bilıktıŋ auysu jüiesı bolu kerek. Būl üşın memlekettık tūrǧyda Konstitusiiaǧa, konstitusiialyq zaŋdarǧa, QR sailau turaly jaŋa Zaŋ, jergılıktı özın özı basqaru Zaŋy jäne basqa demokratiiany jäne barlyq bilık tarmaqtarynyŋ balansyn qamtamasyz etetın zaŋnamalyq aktıler qabyldau qajet. Bilıktıŋ üş tarmaǧynyŋ jaŋa qūrylymyn qalyptastyru arqyly Parlamenttıŋ ökılettıkterı edäuır keŋeitıp, bır palataly Parlamentke köşu qajet. Bır mandatty köpşılık okrugtarda 50% jäne partiialyq tızım boiynşa 50% sailau ötkızu qajet. Nätijesınde Parlamentte köppartiialy jüie, azamattyq qoǧamnyŋ ökıldıkterı (bır partiialy mnopoliia emes), oŋtaily şeşımder qabyldau üşın pıkırtalas alaŋy qūrylady. Maǧan, 4-dürkın Parlament deputatyna būl «jaǧdai» äbden belgılı.
Ekınşıden, jaqyn aradaǧy biznestegı basty maqsat – elde orta tapty qalyptastyryp, şaǧyp biznestı jalpyhalyqtyq igılıgı etu. QR ekonomikasynyŋ damuyna quatty serpın beru üşın strategiialyq jospar boiynşa şaǧyn jäne orta biznestı jedel damytu strategiiasynyŋ tūjyrymdamasyn jasau qajet. Tūjyrymdamanyŋ maqsaty - şaǧyn jäne orta biznestı eldegı transformasiialyq özgerısterdıŋ negızgı faktoryna ainaldyru, şaǧyn käsıpkerlıkke halyqty belsendı tartu arqyly ekonomikany şikızattyq modelden innovasiialyqqa köşıru jäne ekonomikalyq bılımdı qalyptastyru. Osyǧan bailanysty, bız şaǧyn jäne orta biznestı üdemelı damytu strategiiasynyŋ Tūjyrymdamalyq negızgı erejelerın, sonyŋ ışınde sapaly, innovasiialyq saiasatqa jäne ūlttyq ekonomikany damytudyŋ joǧary deŋgeiıne baǧyttalǧan 9 jobany jasadyq. Osy jobalardy ıske asyru Qazaqstandaǧy jedel ekonomikalyq ösudıŋ jaŋa draiverı bola alady.
Üşınşıden, jahandyq daǧdarys ruhani jaŋǧyru, äleumettık-mädeni örkeniet, atap aitqanda, ǧylym men bılım, mädeniet pen imandylyq, adamgerşılık qūndylyqtar salasyndaǧy terıs saldarlardy anyqtady. Sūraq qoǧamnyŋ moraldyq tozu qaupı turaly bolyp tūr. Mūnyŋ basty belgılerınıŋ bırı – memlekettık basqarudaǧy eŋ tömengı deŋgeiden joǧary deŋgeige deiıngı adami kapitaldyŋ barlyq salalarynda belgılı käsıbi qabıletsızdık bolyp tūr. Būl äsırese damuşy elder jaǧdaiynda aiqyn körınedı. Mysaly, daǧdarys kezınde tıptı damyǧan elderdıŋ özınde täuekeldı basqaruda kadrlardyŋ jetıspeuşılıgın sezındı.
Osydan äleumettık innovasiianyŋ jaŋa paradigmasy bılımdı qoǧam, tūlǧa turaly paida bolady. Jahandyq daǧdarys jaǧdaiynda bılım beru jäne ǧylym aldyŋǧy qatarǧa şyǧyp, ūdaiy öndırıstık sikldıŋ bükıl jüiesınıŋ negızıne ainalady. İdeianyŋ paida boluynan bastap, adamnyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyru üşın paida tabumen aiaqtalatyn, sondai-aq jaŋa örkeniettık damu üşın investisiialardy jüzege asyru.
Sondyqtan bızge mynadai adami kapital salasynda qarjylandyrudy köbeitıp, qalypty ömırge bailanysty minimaldy qalyptar qūru kerek jäne bäsekege qabılettı kreativtı ekonomikaǧa ötu kerek:
- densaulyq saqtau (Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ ūsynysy boiynşa densaulyq saqtaudy qarjylandyru JIÖ-nıŋ 6% -dan kem bolmauy kerek, al bızde 3,2%);
- ǧylym (memlekettıŋ qalypty damuy üşın ǧylymdy qarjylandyru JIÖ-nıŋ 1,5-4,5% boluy kerek, al bızde - 0,13%);
- bılım (JIÖ-nıŋ kem degende 6%, al bızde 3,2%);
- mädeniet (JIÖ-nıŋ kem degende 5%, al bızde 3%);
Būl körsetkışter bız ekonomikanyŋ öte maŋyzdy baǧyttaryna qaldyqtyq negızde ūstaǧanymyz körınıp tūr, nätijesınde olardyŋ artta qalǧandyǧyn aiqyn körsetedı. Mysaly, ǧylymdy qarjylandyru 10-30 ese artta qalǧan kezde, kedei ǧalymdardan älem jaŋalyqtaryn qalai talap etuge bolady??
Törtınşıden, adami jäne äleumettık qajettılıkter salasynda är adamnyŋ jeke tapsyrysyna deiın tauarlarǧa, qyzmetterge jäne basqa da äleumettık qajettılıkterge ärtürlı äleumettık sūranystardy qalyptastyru qajet. Osyǧan bailanysty üşınşı sektordyŋ, iaǧni azamattyq qoǧamnyŋ rölı kürt artady, öitkenı uaqyt öte kele ol jasampazdyq belsendılık arqyly ükımettıŋ äleumettık senımınde ülken ülestı alady. Äleumettık kapitaldy qalyptastyru bırınşı kezekte tūrady jäne naryq pen ükımet investisiialanady.
Osyǧan süiene otyryp, adami kapital salasyndaǧy osyndai minimaldy äleumettık-ekonomikalyq standarttardy (ömır sürudıŋ belgılı bır standarttaryn) ornatu arqyly bız şynymen de jaily ömırdı qamtamasyz ete alamyz. Minimaldy standarttardy ekonomikalyq ösu qarqynymen bailanystyra otyryp, halyqtyŋ ömır süru deŋgeiı men sapasyn anyqtauǧa bolady. Būl Ükımettıŋ ainalysuy kerek mäselesı.
Älemdegı eŋ bai elderdıŋ bırı bola otyryp, sonymen bırge halqy az bolǧandyqtan, bız osy bai mūrany saqtai alamyz ba? Bızdıŋ elımızdıŋ adami äleuetın är adamnyŋ «kodtaluynan» jeke tūlǧanyŋ biometriialyq ösuı üşın deiın baǧalauymyz kerek. Basqaşa aitqanda, barlyq tūrǧyndarǧa jan-jaqty qyzmet körsetu jäne özın-özı qamtamasyz etu üşın barynşa jaǧdai jasau, jelılık ekonomikamen, İnternet jelısımen jäne sifrlandyrumen eldı «qamtu». Mūnda eŋ bastysy ūlttyq qauıpsızdıktı, adamgerşılık aspektını qamtamasyz etu - adamdy baqylau emes, onyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyruda kömektesu kerek.
Besınşıden, aqparattyq qamtamasyz etu salasynda memlekettık basqarudyŋ barlyq komponentterınıŋ 5-tık spiral negızınde özara ärekettesuı öte maŋyzdy mındet jüktelgen. Mūnda jelılık bailanysty qalyptastyru, derekter bazasy, sensorlyq aqparat aǧyny, basqaruşylyq bailanystardyŋ barlyq bloktarynyŋ tiımdı jūmys ısteuı qamtamasyz etıledı. İnjenerlık tılde aitatyn bolsaq, osy jobany ıske asyru barysynda memlekettık basqaru joǧary sapaly tüpkılıktı önımdı ūsynatyn jabyq tehnologiialyq sikl türınde paida bolady. Men 5-tık spiral negızınde memlekettık basqarudyŋ komponentterıne qysqaşa toqtaldym, olar menıŋ QR Prezidentı K.K.Toqaevqa bergen jazbada egjei-tegjeilı jazylǧan. Endı bärı QR Prezidentınıŋ saiasi erkıne bailanysty.
Altynşydan, menıŋ oiymşa, memleket jüielı türde özgeru üşın tez arada 4 jobanyŋ şeşu tetıkterın jasau qajet:
- QR aşyq naryqtyq ekonomika boluy kerek, äsırese aşyq saiasat jäne qoǧamdy demokratiialandyru, olar joq. Ol üşın Konstitusiiadan bastap bırqatar zaŋdardyŋ qabyldanuymen osy baǧyttardy tübegeilı reformalau qajet...
- Qoǧamnyŋ ruhani jaŋaruy qajet. Negızgı nazar mädeni, tarihi jäne adamgerşılık qūndylyqtarǧa, äsırese jaŋa bılımge audaryluy kerek. Naǧyz demokratiiany tek bılımdı el, azamattyq qoǧam qūra alady. Osyndaida el bolyp ūly Abaidyŋ tolyq adam ılımın igeru qajet.
- Auyldy jaŋartu men auyl şaruaşylyǧyn damytuǧa basymdyq beru kerek. Mūnai men gazdyŋ ornyna brend astyq pen et öndırısı boluy kerek. Qazaqstan özınıŋ azyq-tülık mümkındıgımen älemnıŋ bırneşe elın tamaqtandyra alady. Jasandy intellekt, robototehnika, adam genomy jäne basqalardyŋ paida boluymen bailanysty №1 problema adamdardy ekologiialyq taza önımdermen jäne sumen qalai tamaqtandyru bızdıŋ genofondymyzdy saqtaidy. Sondyqtan däl qazır mümkındıktı jıberıp almauymyz kerek jäne jaqyn arada azyq-tülık derjavasyna ainaluymyz kerek.
- Jaŋa industriialyq-innovasiialyq saiasatqa köşu, tehnologiialyq qūrylymdardy jedel damytudyŋ tiıstı Memlekettık baǧdarlamasymen syni tehnologiialar tızımın jasau jäne engızu.
Orazaly SÄBDEN,
Qazaqstan ǧalymdar Odaǧynyŋ prezidentı,
QR Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty,
QR ŪİA akademigı, e.ǧ.d., professor
