Albert Vinsemius. Niderlandtyq ekonomist. Älemdegı "Singapur ǧajaiyby" atanǧan ekonomikalyq bomba - Singapur elınıŋ 20 ǧasyrdaǧy kösemı Li Kuan Iý dıŋ basty ekonomikalyq keŋesşısı bolǧan eken.
Ol 1960 jyldary Li men kelısımşart jasasqanda äuel bastan Singapur basşysyna ekı - aq talap qoiypty, onyŋ bıreuı -
- "Eger sızder rasynda elıŋızdıŋ damuyn qalasaŋyzdar bilık basynan kommunisterdı jäne kommunist şatys bälelerdı quasyzdar" degen eken.
Oǧan Singapur kösemı qarqyldap tūryp külıp "nege?" dep taŋyrqai sūraǧanda,
Albert "kommunister - mūryndaryna ekonomikanyŋ iısı de barmaityn, naryq zaŋdary degennıŋ ne ekenın tüsınbeitın, tek qana ūranşyl noqai bolady, al būndai sauatsyz basşylar basqaryp otyrǧan jerde qandai da bır örleu, ekonomikalyq damu, äleumettık örkendeu degen närse eşqaşan bolmaidy, sondyqtan Li myrza, sız ekeudıŋ bıreuın taŋdaŋyz" dep bır - aq kesken eken.
Singapur basşysy säl oilanyp būnyŋ aitqanyn ekı etpei elındegı kommunisterdıŋ yqpalyn qatty şektep batys elderınıŋ damu jolyna bırjola bet būrypty. Nätijesınde, keleşekte jahandaǧy kommunisterdıŋ qūrǧan basqaru jüiesı özın aqtap şyqpai qūrdymǧa ketıp Singapur bügınde üzdık ekonomikalardyŋ bırıne ainaldy.
Jaryqtyq Albert öz zamanynda sol kezden - aq būndai bolaşaqty köre bılgen sūŋǧyla maman bopty. Singapur basşysy būl besaspap mamandy - "būl köregen jıgıt bızdıŋ elımızdıŋ baǧy boldy" dep saǧyna esıne alady.
Rasynda, kommunist - şatys basşylar ekonomikalyq sauaty şamaly, öte sauatsyz basşy bop keledı. Būlar üşın bai eldı kedei elge ainaldyryp tozdyryp jıberu, jemqor bop ketu, özınıŋ oraşolaq saiasatymen bylyqqa belşeden batu degen närse - "şes sekunt."
Sondai taiaz kommunist basşynyŋ bırı rumyn Nikalae Chauşesku edı, elı ışer as, kier kiım taba almai, bos sörelerı qalqaiyp tūrǧan dükenderınde kezekke tūryp jūtap otyrǧanda topas basşy Chauşesku syrtqy qaryzyn tölep, älemdegı eŋ ülken parlament ǧimaratyn sala berıptı. Qaryzdyŋ aty qaryz ärine, ony qaitarǧan dūrys, bıraq ol kezde halyq ne ısteidı, aştan öle me? Būl taza masqara ǧoi! Rumyndar būnyŋ tūsynda kädımgıdei qarataban kedei bop qatty jüdep kettı.
Soŋynda halqy būndai bılıksız basşyny taǧynan audaryp közın qūrtty, dälırek aitsaq qasyndaǧy şabarmandary bır tiynsyz qalǧan Chauşeskudyŋ basynan baǧy taiǧanyn körıp dereu itşe ata saldy.
Būnyŋ tūsynda jaǧympazdyq pen paraqorlyq keŋ etek jaiyp rumyndar ūlt retınde ras tozyp kettı. "Karpat ǧūlamasy", "myŋjyldyqta bırtuar kösem", "qaitalanbas danagöi köşbasşy".....
mıne sızderge nadan Chauşeskudyŋ būryŋǧy ataularynyŋ basty tızımı jäne Chauşeskudyŋ tuǧandary men tuystary ülken jauapty qyzmetterde otyrdy, būnyŋ jobasy şamamen osyndai. Jalpy, būl rumyn diktatorynyŋ halqyna ziiany köp boldy.
Būlar üşın, özderınıŋ ozbyrlyǧyna qarsy, iaǧni ädıletsızdıkke qarsy bas kötergen er azamattardyŋ soŋyna tüsıp, olardy quǧyndau, türmege qamau, tyŋ - tyŋdau, aŋdu, atu, asu degen närse qalypty qūbylys. Onyŋ bärı būl jüiede boldy, älı de bar.
Jalpy, būryn sosialistık jüiede bolǧan Şyǧys Europa elderınıŋ taǧdyrlary öte ūqsas boldy - Iýgoslaviia, Polşa taǧy basqa sol siiaqty elder egızdei ūqsas elder edı..
Tıptı Soltüstık Koreia men Kuba da sondai edı, būl elderdıŋ halyqtarynyŋ soryna qarai būlar ıs jüzınde bır - bır kommunistık dymbılmes ūranşy basqarǧan elder - bolatyn.
Dian Siaopinge deiıngı Qytai da sol.
Al ana Sovet ökımetı tıptı özınıŋ oraşolaq "josparly besjyldyq ekonomikasyn" jalǧan sipyrlarmen boiap, "kommunizmge äne mıne jetemız" dep ūrandap, aqyry tyrapai asty, mıne sızderge taǧy bır körsetkış ..
Jalpy, bügınde sovoktyŋ feodaldary bilegen baiaǧy sosialisttık elder aumaǧynda būndai mysaldar öte köp, äsırese būndai mysaldar TMD aumaǧynda jetedı.
Menıŋ taǧy bır baiqaǧanym, eger būndai sauatsyz basşylar barşa jaqsylyqty keleşekke qaldyryp, "aldymen ekonomika"... dep aldausyrata bastasa, oǧan mülde senbeu kerek eken, būndai basşylar ekonomikany da, saiasatty da, ekeuın de qaryq qylmaidy eken, oǧan köz jettı.
Oljas Äbıl
