Aqyndar men jyraulardyŋ bır-bırınen aiyrmaşylyǧy keide olardyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy körkemdık bolsa, keide olardyŋ tuyndylaryndaǧy oi ūşqyrlyǧy men oi tereŋdıgınde jatady. Al, körkemdık pen oidy ūştastyra bılgen aqyn, oişyl aqyn märtebege qol jetkızedı. Halyqtyŋ jüregı men sanasynda ūzaǧyraq ömır süru dıŋgegı aqyn ne jyraudyŋ oi-örısınde jatatyny da adamzat tarihynan mälım.
Oǧan şetten mysal ızdemei qazaq ädebietı tarihynan: Asan qaiǧy, Būhar jyrau, Dulat Babataiūly, Maǧambet Ötemısūly, Abai, Şahkärım, Mäşhür Jüsıp, Tūrmaǧambet syndy aqyn-jyraulardy tılge tiek ete alamyz. Qaşaǧan jyrau da oişyldyq qasietımen halqynyŋ sanasynda ūzaq uaqyt ömır sürıp kele jatyr. Süitıp qazaqtyŋ ruhani keŋıstıgın baiytyp keledı. Qaşaǧan qazaqtyŋ ūlttyq psihologiiasyn tereŋ bılgendıgınen halqynyŋ «jetım» degen üǧymyn qoǧamdyq qatynastaǧy barlyq bolymsyz jaiyttarǧa mäiık retınde paidalanady. Öitkenı özge elderge «jetımdık» qasıret bolmasa da qazaq üşın «jetımdık» asqan qasırettı ūǧym. Sebebı köşpendı qazaq halqyna ūjymdasa ömır süru tabiǧatyna sai qoǧamdyq ortada bolu psihologiiasy qalyptasqan erekşelık. Jyrau osyndai ūlttyq tereŋ bılımımen «Būl düniede ne jetım?» atty öleŋınde qoǧamdyq psihologiianyŋ bolymsyz qatynastardan tuyndaǧan qaiǧy-qasırettı däl de aiqyn bere bılgen. Qaşaǧan qazaq psihologiiasyn däl bere bılu üşın onyŋ kıltı «jetım» sözın sanaly türde qoldanǧan. Sebebı köptegen halyqtardyŋ jalpy mädenietınde «jetım» sözı ana men äkeden aiyrylǧan säbige tän ūǧym bolsa, qazaqta bır qazaq bır qazaqqa meiır-şapaǧat körsete almasa jany jüdep jetımsırei bastaidy.
Sol üşın qazaqta «ainalaiyn» men «bauyrym» degen sözderınıŋ orny airyqşa. Qazaq köppen bırge bola almasa jetısıreidı. Sol sebeptı qazaq «qonaqjai» halyq retınde bükıl älemge tanymal bolǧan. Qazaq özınıŋ köpşıldık psihologiiasyna orai «jalǧyz jol tapqanşa, köppen bırge adas» dep te beker aitpaǧan. Qaşaǧan qazaqtyŋ qoǧamdyq psihologiiasyna baǧyt-baǧdar beru üşın, qazaqty psihologiialyq jetımdıkten saqtandyru üşın «jetım» sözın öleŋıne ūiytqy etken. Būl söz onyŋ qazaq mädenietın jaqsy da tereŋ bılgenı üşın paidalanǧany anyq. Öitkenı qazaq tılınde «jetım» sözı maǧynalyq auqymy keŋ ūǧym. Ony ūǧa bılu üşın adam men adam psihologiiasynyŋ baǧyna toqtala keteiık.
Adam jaratylys tabiǧatynda qoǧammen ömır süru erekşelıgıne ie. Sol sebeptı adam balasy qoǧamnan, toptan bölınıp ömır süre almaidy. Adam qoǧamdyq erekşelıgıne bailanysty qoǧamdyq ortasynda öz boiyndaǧy ǧajaiyp darynyn da jantürşıger qylyqtaryn da älsız tūstaryn da körsetedı. Bır köŋıl böletın jaiyt būndai erekşılık özge ūlttardan köre qazaq halqyna köbırek tän deuge bolady. Sebebı qazaqtarǧa būndai psihologiialyq erekşılık onyŋ tarihi jolymen ūştasyp jatyr. Qazaq halqynyŋ būndai qoǧamdyq psihologiiasynyŋ erekşelıgıne säikes qoǧamdyq ortaǧa mūqtaj, ärı sol qoǧamǧa kerektıgın sezdıruge mūqtaj. Mıne osydan qazaqtyŋ qoǧamǧa mūqtajdyǧy men qajettıgı Qaşaǧan jyraudyŋ:
«Būl düniede ne jetım?
Kım qajetsız bolsa sol jetım», degen öleŋ joldarynyŋ mänın aşa tüsedı. Öitkenı qazaqtyŋ kündelık tırşılıgındegı barlyq jaǧymdy da jaǧymsyz, nätijelı de nätijesız, paidaly da ziiandy ıs-äreketı, qimyl-qozǧalysy, aila-täsılı qoǧamdaǧy öz ornyn. Sol üşın Abai da:
«Sen de – bır kırpış, düniege
ketıgın tap ta, bar qalan» dep qazaqtyŋ sondai talpynysyn meŋzeidı. Būl da bolsa Abai men Qaşaǧan jyraudyŋ oi ündestıgı, oi sabaqtastyǧy.
Kedeilık, taǧy basqa sebeptermen öz ornyn qoǧamdyq ortasynan taba almaǧandar özderın qoǧamǧa qajetsız sezedı. Adamdar mūqtajdyq pen kereksınu sezımderın qalai, qandai jolmen qanaǧattandyrady degen sūraqqa jauap beru asa kürdelı taqyryp bolǧandyqtan būl maqalanyŋ maqsaty emes. Bıraqta materiialdyq kedeilıktı ruhani bailyq pen adami sana arqyly baqylauǧa ala bılse, ol adam qoǧamdaǧy öz ketıgın taba alady. Al, kerısınşe jüielı joldar arqyly dūrys baǧytyn tauyp qoǧamdyq ornyna ornyǧa almaǧan adam adasu jolyna tüsıp kete beredı. Ekınşı jaǧynan qazaq balasy bilık pen bailyqqa täueldı bolyp pendelık täkapparlyq tabiǧatyna sai qanşama qoǧamǧa mūqtaj adam ekendıgın seze almasa qazaq ūǧymyna sai «jetım» küiın keşedı. Ol halqynyŋ qalaulysy da eleulısı de bola almaidy. Ondai biler men bailar ädılsız qoǧamdyq qarym-qatynastar arqyly qoǧamnyŋ sory bolyp, eldı de jetım küige tüsıredı. Qaşaǧan jyrau ondai jaǧdaidy:
«Hakımı ädıl bolmasa,
Būqara baitaq el jetım», dep jyryna özek etedı. Jalpy alǧanda adam qoǧamǧa mūqtaj. Qoǧam da adamǧa mūqtaj. Adam öz qabıletınıŋ şekteulı ekenın ūmytpau üşın ūdaiy Alla taǧalany esten şyǧarmau kerek. Öitkenı tek qana Alla taǧala eşkımge, eş närsege mūqtaj emes. Al, barlyq jaratylys Alla taǧalaǧa mūqtaj. Sebebı Alla taǧala bügıl älemnıŋ jaratuşysy. Qūran kärımnıŋ Yqylas süresınde būl jaiyt Alla tarapynan anyq ta aiqyn aitylǧan.
Osy tūsta jyrau adam men tabiǧattyŋ da özara bailanysyn ūmyt qaldyrmaidy. Jyrau:
«Qaptaǧan elı qonbasa,
Jaiylǧan maly bolmasa,
Kökorai şyqqan balqaşy
Jeusyz tūryp sorlasa,
El qonbaǧan jer jetım.
Işseŋ suy qūrsaǧyŋa jaqpasa,
Adam menen mal tügıl,
Qaŋǧyrǧan qarsaq tatpasa,
Aşy dariia köl jetım», degen joldary adam men tabiǧattyŋ bolmysy bır-bırımen toqailasyp jatqanyn nūsqaidy. Qaşaǧan jyrau «būl düniede ne jetım?» öleŋınde äuelı tırşılıktıŋ üş tıregın qatarynan anyqtaidy. Olar: adam, qoǧam, tabiǧat.
Odan keiın qazaq qoǧamynyŋ öz zamanyna sai salt-dästürıne orailastyryp qoǧamnyŋ köŋılın ardager qariialarǧa audarady. Qariialardyŋ qoǧamnan oqşaulanyp, keiıngı ūrpaqqa qajetsız bolyp qalǧan jaǧdaiyn qazaqtyŋ psihologiialyq ūǧymyna säikes jetımderge balaidy. Jyryu:
«Jetpısten jasy asqanda,
Seksenge aiaq basqanda,
Jastar elep kelmese,
Kelıp sälem bermese,
Qaiǧysy kelıp köŋrengen,
Künınde asyl deseŋ de,
Qartaiǧan künde er jetım», dep tüiındegenı de adam ömırınıŋ bır kezeŋınde körınıs tabatyny da şyndyq. Sol sebepten qazaq psihologiiasynyŋ özgere qoimaityn būl tüisıgıne orai är kezeŋnıŋ qoǧamy qariialar üşın dūrys közqaraspen qabyldaǧan şeşımderı olardy jetımsıretpeidı. Ömır jolyn aldyŋǧy ūrpaqqa eren eŋbek etıp ötkızgen qarttar eger de jaŋa ūrpaqtyŋ jadynda qūrmetke bölenıp jürse, aldaǧy qysqa ömırın jetımsıremei ötkızer degen ümıtpen qarttardyŋ psihologiialyq ahualy jyraudyŋ öleŋ joldaryna özek bolyp otyr. Öitkenı adamzat ömırınıŋ soŋǧy kezeŋınde eleusız qalsa, tiıstı syi-siiapat köre almasa ötken ömırınen män-maǧna taba almai adamdyq bolmysy taba bolǧandai küi keşedı. Eleusız qalǧan qazaqtyŋ kempır men şalyna odan artyq qasıret te bola qoimas. Qaşaǧan jyraudyŋ qarttar jönındegı oi sabaqtastyǧyn myna öleŋ joldarynda da baiqai alamyz:
«Qyrǧa şyqsa – belım dep,
Oiǧa tüsse – tızem dep,
Kelın menen balaǧa
Qonaq bolǧan uaqytta,
Basynan bilık ketken soŋ,
Kempır menen şal jetım».
Qaşaǧan jyrau adam men qoǧam, qaǧam men tabiǧat arasyndaǧy psihologiialyq bailanystardy tereŋdete kele, el basşyǧa mūqtaj, basşy taqqa mūqtaj ekenın jyr etken. Ol:
«Taqtan tüsken han jetım,
Basşysyz qalǧan şär jetım»,deidı.(şär: şahar- qala, el, memleket) Būl öleŋ joldarynda jyrau han men memlekettıŋ bır-bırıne qajet ekendıgın naqtylaidy. Öitkenı han taǧynda halqymen, elımen qauyşa ala alady. Taqtan airylǧany hannyŋ elden qol üzgenı bolyp tabylady. Sondai-aq taǧy joq el, basşysy joq el. Basşysy joq el jetım qalǧan el demek. Qazaq tärbie körmegen adamdy «bibastaq» deuı de osyndai tüsınıkten şyǧady. Basy joq el bibastaq elge ainalady.
Qoryta aitqanda Qaşaǧan jyrau öz zamanynyŋ qoǧamdyq psihologiiasyna tereŋ üŋıle otyryp, qazaq halqy öz keŋıstıgınde adam bolyp ömır süruge tiıs ekenın, naqtylap beredı. Adam balasynyŋ tabiǧatyndaǧy psihologiialyq erekşelıgı onyŋ qoǧamǧa mūqtajdyǧy, ärı onyŋ qoǧamǧa kerektıgı. Al, adamdar osy ekı baǧytta eleusız qalsa, onyŋ saldarynan jetımsırei jürıp baqytsyzdyqqa tap bolady. Sondai-aq jyrau adam, qoǧam men tabiǧttyŋ taǧdyry bırı-bırınen ajyramas taǧdyr ekenın aiqyndaidy.
Söz soŋynda aitarymyz: Qaşaǧan jyraudyŋ şyǧarmalary psihologiialyq, qoǧamdyq, saiasi, pedagogikalyq, tıldık, körkemdık tūrǧydan qazaq mädenietı men ädebietıne qosqan ülesı üşın älı bolsa jan-jaqty tereŋdete zertteluge tiıs demekpız.
İslam JEMENEI,
şyǧystanuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
