Asqar Jūmadıldaev: "Dınnıŋ bärı bırdei"

Belgılı matematik Asqar Jūmadıldaevpen oida joqta Almatydaǧy sauda ortalyqtarynyŋ bırınde jolyǧyp qaldym. Azamattyq bolmysymen, jeke ūstanymdarymen daralanyp jüretın akademik äldebır satuşy qyzǧa bır sandardy eseptep, däleldep tūr eken. Amandyq bılısıp bolǧan soŋ, jaqyn maŋdaǧy meiramhanalardyŋ bırıne kırudı ūiǧardyq. Mınezı qyzyq. Naqty äŋgıme qozǧamasaŋ, ünsız otyra beredı, bırde jyldam söilep ketedı. Köbıne qysqa söileidı. Kısınıŋ betıne köp qaramaidy. Bırde ataqty matematik Djon Neşke ūqsaityndai körınse, endı bırde kelbetı Oralhan Bökeige köbırek keletın sekıldı. Qimyly tym sergek. Köp ūzamai ekeuara erkın äŋgıme bastalyp jüre berdı. MEDİSİNA – «İBN SİNANYŊ MEDETI» DEGEN SÖZ – «Poeziia – intimdık» dünie deisız be? – Būl äldeqaşan aitylǧan söz bolu kerek . – Taǧy bır sözıŋızde matematikalyq oilarymnyŋ negızın Şyǧystan aldym degen edıŋız... – Jalpy, matematika degen ne? Poeziia degen ne? Ekeuınıŋ aiyrmaşylyǧy men ūqsastyǧy qandai? Oilap qarasaq, ekeuınıŋ ūqsas tūstary öte köp. Algebra Şyǧystan şyqty, iaǧni būl – Äl-Horezmidıŋ ǧylymy. Araldyŋ boiynda tuǧan Äl-Horezmi – bızdıŋ atamyz. Men formulaǧa barsam da, özgesıne barsam da, obrazben oilaimyn. Ärbır närsenı obrazben köremın jäne solai oilasam, maǧan barlyǧy ūǧynyqty bolady. – «Bükıl ǧylymnyŋ bastauy – Şyǧys» desek bola ma? – Grekiiaǧa da Şyǧys dep qarauǧa bolady. – Qazır jüielı ızdenıp jürsız be? – Qazırgı ızdenısım jiyrma bes jasymmen salystyrǧanda on ese artyq. Eşqaşan uaqytym bolmaidy. Köptegen maqalalarym aiaqtalmaǧan küiı jatyr. – Bala künde öleŋ jazdym dedıŋız… – İä, jazǧanmyn. Şielı audandyq «Ösken örken» gazetıne ekı öleŋım şyqqan. Bırde maqala jazyp, äldebır saiysta jeŋımpaz atanǧan edım. Pesa, maqala, öleŋ – bärın de jazdym. Men jazbaǧan närse joq. – Ūiqyǧa qanşa uaqyt bölesız? – Ūiqy sergek qoi qazır. Saǧat on bır­de ūiyqtaimyn da, beste tūryp ketemın. Abai jaryqtyqtyŋ «Qar­taidyq, qaiǧy oiladyq, ūiqy sergek» dep aitqany bar emes pe?! Ras eken. – Jalpy adamǧa alty saǧat ūiqy jete me? – İä, jetedı. – Soŋǧy kezde bır sūraq oilandyryp jür. Öner tüisıkke bailanysty ma, älde bılımge me? – «Oqy, oqy jäne oqy» deidı. Oljas bolsa, «qazırgı kezde aqymaq köbeidı, aqyl­dylar azaidy» deidı. Menıŋşe, kerısınşe. Jastardyŋ arasynda köp jüremın. Aqyldy balalar öte köp. Kem degende, 100 adamǧa sabaq beremın. Sonyŋ ony qu bolsa, ony – jalqau, bıraq jüzdıŋ ışınen mındettı türde bır-ekı myqty bala şyǧady. Soǧan riza bolamyn. Menıŋşe, qazır aqyldy adamdar azaiǧan joq, kerısınşe, aqyldy jastardy ūǧatyn şaldar azaiyp kettı. Öitkenı bızdıŋ kezımızdegınıŋ bärı qūrydy ǧoi. Keide şaldardy aiap ketemın. Özınıŋ balalary tüsınbeidı, keibır aqyndardy öz balalary oqymaidy. Kei şaldar otyryp alyp, «Mūndai öleŋ bola ma, mūndai än bola ma?» – dep jastardy synai beredı. Mysaly, men «Ninety one» degen toptan eş jaman närse körmeimın. Olar eşkımge zaual töndırıp otyrǧan joq. Änderınıŋ mänın asa tüsınbeimın, bıraq jaqsy köremın. – Iаǧni ǧasyr saiyn öner jaŋaruy kerek qoi? – Ärine. Öner de, adam da, bärı de jaŋa­ruy kerek. Jalpy, ömır degen ne? Qozǧalys. Qozǧalys neden şyǧady? Şyǧarma­şy­lyqtan şyǧady. Osyndai «jyndylar», «qisyqbastar» jasaidy bärın. Jaŋa bärı Şyǧystan şyqty dedık. Bıraq qazır Şyǧys toqyrauda tūr. Būl da – ülken mäsele. Algebrany oilap tapqan – mūsylmandar, medisinany oilap tapqan – mūsylmandar. Medisina – «İbn Sinanyŋ medetı» degen söz. Bıraq mūnyŋ bärı myŋ jyl būryn boldy ǧoi. Qazır qaida sol ǧūlamalardyŋ ūrpaqtary? – Ol kezde Qūrandy tereŋ zertteu jäne ǧylym men dındı egız dep qabyldau ūǧymy boldy emes pe? – Dın jaǧyna köp barǧym kelmeidı. Öitkenı qazır onymen köbıne halturşikter ainalysyp kettı. Saiasatqa ainaldyryp jıberdı. Oramal taǧa ma, taqpai ma, balaǧyn ūzarta ma, ūzartpai ma, onda tūrǧan ne bar? Qalasa – taqsyn, qalamasa – taqpasyn. Sol da talasatyn närse me?! Kompiuterdı oilap tapqan – evreiler, maşinany oilap tap­qan – aǧylşyndar, taǧy basqa tehnika türlerın oi­lap tapqan – nemıster, nege solardyŋ arasy­nan bır jaŋalyq oilap tabatyn mūsylman şyq­paidy? Talassa, osy sūraqtarmen talassyn! – Bızde bolaşaq Einşteinder bar ma? – Ärine, bar. Mūny jiı baiqap jür­mın. Osydan keiın ǧoi, Oljastyŋ sözın tüsınbeitınım. – Einşteinnıŋ kvanttyq fizikasyn tereŋ tüsıngım keledı. Bıraq oŋailyqpen boilatar emes… – Şynymdy aitsam, men de mūny tereŋ tüsınbeimın. Onyŋ tüpkı ideiasyna nazar audaru kerek. Ölşemnıŋ üş türı bar: ülken ölşem, ortaşa ölşem, kışkentai ölşem. Mysaly, atomnyŋ ışıne kırıp, ülken salmaq ölşeimın deseŋ, ölşei almaisyŋ. Nege? Öitkenı atom jarylyp ketuı mümkın. Al kädımgı sannyŋ ölşemı bolady. Mäselen, ūlt, tıl, dıl degen närselerge arifmetika jürmeidı. Mūny sen dauysqa salyp şeşe almaisyŋ. Būl – kvanttyq obekt. Kvanttyq obekt – kışkentai obekt degen söz. Onyŋ ölşemı de basqa. ŞARŞAǦANDA ÖLEŊ OQİMYN – Jas kezıŋızden belgılı bır rejimmen ömır sürdıŋız be? – Joq. Özımdı eşteŋege mäjbürlegen joqpyn. Köŋılıme jaqqan närselerdı ǧana jasadym. Bala künımde öleŋdı köp oqydym. Poeziia ūnaidy. Qazır de şarşaǧanda öleŋ oqimyn. Keide jalyǧyp ketemın de, matematikaǧa bet būramyn. Kırıp ketsem, basqanyŋ bärın ūmytamyn. Äbdıldä Täjıbaevtyŋ «Mınsız öleŋ jazady mūŋsyz aqyn» degen öleŋı bar. Student kezde osyny «Jūldyzdan» ne «Jalynnan» oqyǧanmyn. Mäselen, Tūmekeŋ kez kelgen tuyndysyn bırden otyryp jaza salatyn. Ony şimailap, özgertıp jatpaityn. Demek, öleŋ tuady, qalai keledı – solai tögılıp tüsedı. Jūlmalaǧannan ne şyǧady?! – Qai aqyndar ūnaidy? – Maŋǧystauda Sabyr Adai degen aqyn bar. Myqty aqyn. – Älem ädebietınen şe? – Bairondy, Getenı nemısşe oqyǧanmyn. – Nemısşe bılesız be? – Bılemın, ärine. Aǧylşynşadan görı nemısşe jaqsy söileimın. Germaniia­da ekı jyl tūrdym, sol jaqta jūmys ıste­dım. Jalpy, on jyl Europada jürdım. Toq­san besınşı jyldary Europaǧa kettım. Germa­niia­nyŋ Prezidentı maǧan «Gumbold» deitın syilyq ta berdı. Otbasymmen sonda bıraz aialdadym. Qyzym nemıstıŋ mektebınde oqydy. Şvesiiaǧa da bardym, qyzym sol eldıŋ de mektebınde bılım aldy. Nemıster äielıme, ekı qyzyma, qysqasy, bärımızge aqşa töledı. Erkın ǧūmyr keştık. – Bır sözıŋızde «Bır tıldı meŋgeru üşın sol tıldıŋ 80 sözın bılseŋ jetedı» deisız. Sonda qalai? – Mysaly, bır tılde qoldanysta üş jüz söz bar. Nan, şai, tamaq degen sekıldı tūrmysqa qajettı sözder. Solardy bılıp alsaŋ, qalǧany sözdık qorda özdıgınen qalyptasa beredı. Al, endı, poeziia oqu üşın, älbette, köp bılu kerek. Qazaq aqyndary ışınen aǧylşyn tılın Esenǧali ǧana bıledı ǧoi deimın. – Nobel syilyǧy jaily ne aitasyz? – Sol syilyqty tüsınbeimın. Otyrǧan on adam özderı oqyǧan dünielerın ǧana baǧalaidy da, sol boiynşa nätijesın şyǧarady. – Şyŋǧys Aitmatovty jaqsy köresız be? – Keremet qoi. Şyŋǧys ekeumız äue­jaida kezdeskenbız. Europada jürgen jyldarymda Stambul äuejaiynda körısıp qaldyq. «Ne ıstep jürsıŋ?» – dep sūrady ol menen. Germaniiada jūmys ısteitınımdı aittym. Sonda «Būryn nemıster bızge aqyl üiretuşı edı, nemısterge aqyl üiretetın qazaqty alǧaş ret körıp tūrmyn», – degen edı. – Kıtap oquda qandai da bır ädıs qoldanasyz ba? – Eşqandai ädısım joq, qazır köp te oqymaimyn. Oqitynym sol – Abai ǧana. Öitkenı qysqa, mazmūndy jazady. Abaidyŋ ūlylyǧy – barlyq öleŋınıŋ basyŋnan ıstıkpen ūrǧandai äser etuınde. Logikasy küştı. Sosyn būl kısı öleŋdı bıreuge ūnaiyn, oqyrmanǧa ūnaiyn, patşaǧa ūnaiyn dep jazbaǧan. Qazırgı aqyndardyŋ köbı ūsaq oilaidy. «Bylai jazsam, oqyrman qalai qabyldaidy eken?» degen oi tūrady kökeilerınde. Bır jaŋa baǧyt ökılderı şyǧa qalsa, synşylar şulap şyǧa keledı. Tap bır baiaǧy, jüz jyl būrynǧy ädıspen jazu kerek sekıldı. Būlai bolmauy tiıs. Bızdıŋ aqyndar oqyrmanǧa köp jaltaqtaidy. Būl ne özı? «Köpte aqyl joq, ebın tap ta jönge sal» dep Abaidyŋ özı aitpaityn ba edı?! «Jūrttyŋ bärıne ūnaimyn» deu – bos söz. Qaita olardy üiretu kerek. Mysaly, Pikasso şyqqanda bärı «jyndy» degen. Bıraq ol – klassik. Sondyqtan bärıne ūnaimyn degen maqsattan aulaq bolǧan jön. «Oqyrman qalai qabyldaidy?» degen tüsınık – mülde bos sözdıŋ kvadraty. Onda tūrǧan ne bar? «Tuyndylarymdy jaqsy körıp oqityn on oqyrman bolsa, jetedı» dep oilau kerek. Sonda bırdeŋe şyǧady. BOS MAQTANǦA ŪRYNǦANŞA, ADAMZATQA KEREK BIRNÄRSE JASALYQ – Bıraz uaqyt būryn «aqyndardan görı tehnokrattar kerek» degen qyzyq pıkır aityp qaldyŋyz. – Bızde, şynynda, tehnokrat joq. Bill Geits kompiuter oilap tapty. Universitettı tastap, özınıŋ baǧytyn tapty. Mıne, şyn öner tudyratyn qisyqtar degenımız – osy. Stiv Djobs ta oqudy bıtırmegen. «Facebook» jelısın oilap tapqan Sukerberg tıptı bakalavrdy da bıtırmegen. Bız qalai dombyramen bärın baǧyndyramyz dep oilaimyz? Dombyra qazaqqa ǧana kerek, basqa eşkımge kerek emes! Bärıne realizm tūrǧysynan qaraǧan jön. Bos maqtanǧa ūrynǧanşa, adamzatqa kerek bırnärse jasalyq. Ne bäteŋke, ne bolt, ne basqa dünieler. Mysaly, aǧylşyn tılın nege bärı üirenedı? Öitkenı Amerikanyŋ tehnologiiasy, ǧylymy myqty. Sondyqtan üirenemız, mūqtajbyz. Ötkenge qarai beruge, ötkenmen maqtana beruge bolmaidy. Bügıngı ürdıs qandai, erteŋgı ürdıs qandai?! Tarazylaǧan läzım. – Dosyŋyz bar ma? – Tūmanbai aqynnyŋ «Dos kerek» degen öleŋı bar. Al dos ne üşın kerek? Menıŋ teoriiam boiynşa, dos degen qaryzǧa aqşa alyp qaitarmai qoiu üşın ǧana kerek. Mysaly, menen qaryzǧa aqşa alǧandardyŋ bıreuı qaitarǧan joq. Nege adamdarmen kezdesuden qaşa beremın? Toqsan toǧyz paiyzy zaŋdy būzuǧa itermeleidı. Aqymaq bıreudı «jūmysqa tūrǧyzşy» degendei sözderdı jiı estimın. Nemese aqşa sūraidy. Aqşany ne ısteidı? Toi jasaidy. Būl – maqtanatyn närse emes. Abai «ıstıŋ nemen bıterı bastalǧanynan bılınedı» deidı. Qazaqtyŋ köbı bırnärsege aşulanyp, doldanyp jüredı. Al nege olai jüredı? Özderı de bılmeidı. – Iаǧni, dos degen, sızdıŋşe, şartty ūǧym. – Dos tügılı, mahabbat degennıŋ özın tüsınbeimın. Mysaly, qaraŋyz, mahabbat dep üilenedı, ol mahabbaty jarty jylǧa şydamaidy. Puşkin «Vechnaia liubov jiviot edva li tri nedeli» deidı. Osy sözdı Kernnıŋ kündelıgıne jazyp ketedı. Menıŋşe, mahabbat degen sözden görı jauapkerşılık, eŋbekqorlyq, adaldyq degen sözder maŋyzdy. – Aqyldy ne aqylsyz bolu tüisıkke bailanysty ma? – Men mūny qabyldauǧa bailanysty dep ūǧamyn. – Dınge senesız be? – Dınnıŋ bärı bırdei, anau jaqsy, mynau jaqsy degennıŋ bärı – bos söz. Qazırgı zamanǧa keletın bolsaq, dındar bolǧannan görı ateist bolǧan tiımdırek. Saiat Ybyraev degen myqty ǧalym bar. Dınge şyrmaldy da, aqyr soŋynda mūny it qyldy. On ekı jylǧa sottaldy. Ol eşkımnıŋ közın şyǧarǧan joq, jolyn kesken joq, sondaǧy aiyby – salafitterge qarsy bolǧany. Mysaly, Rim papasyn Mehmet Agdja degen kısı atqan bolatyn. Sosyn, keiın Rim papasy sol Mehmettıŋ basynan sipap, keşırım jasady. Al Saiat eşkımdı öltırgen joq qoi. Nege bızdıŋ Bas müfti «Mümkın adasqan şyǧar, osyny şyǧaraiyq» dep aitpady?! – Saiat Ybyraev qamaudan şyqty emes pe? – Şyqqanda, on jyl otyryp şyqty ǧoi. Ol az uaqyt emes. Sonda oilaimyn, nege müftiiat bar, basqa bar, bıreuı ony qorǧap jaqsy söz aitpady? Taŋ qaldym. Dındarlar «bır-bırıŋdı syilaŋdar, jaqsy körıŋder», – dep aitady, ıs jüzınde bärı bır-bırıne qarsy. Jep qoiuǧa daiyn. Sonda türmeden şyq­qanda Saiat Ybyraevqa äzıl-şyny aralas «qanşa ömırıŋdı qūrttyŋ, odan da saǧan ateist bolǧan tiımdırek edı ǧoi» dep aitqanym bar. Keide oilaimyn, dıni ürdısterdıŋ bärı bır-bırıne ūqsas keledı. Mysaly, mūsylmandar jūma künın qasiettı sanaidy, evreiler üşın senbı qasiettı kün, hristiandar jeksenbını qasiettı deidı. Bıreuınde baskiım kiiu kerek, bırınde kimeu kerek. Ainaldyrǧan bes-alty parametr, basqa eşteŋe joq. Eger dın jasap ber dese, men soŋymnan milliondap adam ertetın dın jasap berer edım. Al men özımdı mūsylmanmyn dep esepteimın. – Şarttaryn oryndaisyz ba? – Joq, bıraq sadaqa, pıtırın beremın. Sosyn esep şyǧarǧan studentterge jüz dollardan ūsynyp yntalandyryp tūramyn. Jaqsy şyǧarǧanyna ǧana. Ūmtylysy men, talaby üşın. – Bügıngı auyl men qala balalarynyŋ aiyrmasy bar ma? – Qazır qarasaq, eş aiyrma joq sekıldı körınedı. Auyldyŋ balalary da, qala balalary da bärın bılıp otyr. Öitkenı bärınde internet bar. – Ökpeşılsız be? – Joq, men – eşkımge ökpelemeitın adammyn. Ol üşın de uaqyt kerek. Al menıŋ bos qaiǧyruǧa uaqytym joq. Eşkımge ökpeleuge bolmaidy. Ne bolsa da, «Allanyŋ jazǧany» dep ūq. Ary qarai jüru maŋyzdy. Abai «Qaiǧy kelse qarsy tūr, qūlai berme» deidı. Sondyqtan Abaidy jaqsy körmegende, kımdı jaqsy köresıŋ?! – Sızde köptıŋ pıkırı degen ūǧym joq sekıldı… – Eger köpke jaltaqtaityn bolsaŋ, olarǧa ūnauǧa tyrysasyŋ. Onyŋ saǧan ne keregı bar?! Jūrt ne aitpaidy, aita bersın, odan bırdeŋeŋ ketpeidı. – Maŋyzdy dep tapqan bes avtoryŋyzdy atasaŋyz… – Abai, Mūqaǧali, Tolstoi, Landau Levtıŋ teoriialyq fizikasy, Donald Knuttyŋ «İskusstvo programmirovaniia»-sy. – Äŋgımeŋızge köp raqmet!

Sūhbattasqan

Batyrhan Särsenhan