Eldık belesterı

BŪRYNǦY BIR «ERTEGI» – BÜGINGI KÜNNIŊ ERMEGI

Zaman da, adam da özgeredı. Uaqyt öte kele tarihi şyndyqqa negızdelmegen, üstırtın oi-pıkırler yǧysyp, däiektı jaŋa tūjyrymdarǧa oryn berılıp jatady. Sebebı būl – ömır zaŋy, onsyz qoǧam damuy jönınde söz boluy mümkın emes. «Jeŋıske jetkenderdıŋ» «oi quatymen» jazylǧan qazaq halqy tarihynyŋ paiymdaluy da soŋǧy uaqytta özgerıske ūşyrauda. Qaita qarastyrlyp otyrǧan problemalardyŋ ışınde köşpelı sosiumdardyŋ örkeniettıŋ qūramdy jäne integraldy bölıgı ekendıgı, köşpelı qoǧamdy otyryqşy jäne qalalyq damu joly täjıribelerıne negızdelgen tūjyrymdamalar men shemalar arqyly tüsındıruge bolmaityndyǧy däleldenıp otyr. Osyǧan qaramastan qazaqtardyŋ öz damuynda «şaruaşylyq qauymnan», ne bolmasa «äskeri odaqtan» joǧary köterılmegendıgı turaly «uäjder» älı de keibır saiasatkerler men ǧalymdar tarapynan san-saqqa jügırtılude. Qazaq halqynyŋ tarihyn būrmalap, ol jönınde älem jūrtşylyǧyna terıs tüsınık beruge tyrysuşylyqtyŋ maqsaty – halqymyzdyŋ ötkenın tarihi qūjattar negızınde saralap, özınıŋ oi-pıkırın bıldıru emes, elımızdıŋ egemendıgıne, ışkı, syrtqy saiasatyna küie jaǧu ekendıgı qūpiia emes. Osyǧan orai 1996 jyldyŋ säuırınde QR Prezidentı N.Ä. Nazarbaevtyŋ: «Būdan būrynǧy kezde qazaqtardyŋ memlekettılıgı bolmaǧandyǧy turaly türlı sypsyŋ pıkırlerge tosqauyl qoiu qajet», «tarih ǧylymynyŋ kezek küttırmes mındetınıŋ bırı» osy dep aitqan ūlaǧatty sözderınıŋ män-maǧynasy men özektılıgı kün sanap artyp keledı (Egemen Qazaqstan. 1996. 30 säuır).

Qazaq halqyna aqyl aituǧa, onyŋ älemdık örkeniettegı ornyn özı belgıleuge beiım avtorlardyŋ mälımdemelerı, mümkın, onyŋ Resei qūramynda bolǧan kezın meŋzeitın şyǧar. Mūndai jaǧdaida olarmen kelısuge de bolady. Resei imperiiasynyŋ qūramyna engennen keiın qazaqtardyŋ öz memlekettılıgınen aiyrylǧany ras. Patşa ökımetı HVIII ǧasyrdyŋ ortasynan bastap qazaq memlekettılıgın joiuǧa, Orta jüz ben Kışı jüz handaryn sailausyz, özı taǧaiyndauǧa tyrysty. Al, HIH ǧasyrdyŋ 20-jyldary handyq bilıktı bırjolata joiu şaralary jüzege asyryldy.

Keŋes zamanynda da, söz jüzınde bolmasa, qazaq ūlttyq memlekettılıgı qalpyna keltırıle qoiǧan joq. Qaita jartysy qyrǧynǧa ūşyrap, qazaq halqy tarih sahnasynan öşıp ketuge az-aq qaldy. Osylaişa qazaqtar ekı jarym ǧasyrdan astam uaqyt boiy otarlyqtyŋ qūrbanyna ainalyp, özınıŋ äleumettık-ekonomikalyq jäne mädeni damuy tūrǧysynan kenjelep qaldy, ūlttyq sanasy ulandy, san aluan täjıribe nysanyna ainaldy…

Alaida ötkenge – salauat deiık. Dünie jüzınde otarlanǧan el – bız ǧana emespız. Reseidıŋ özı de ekı jarym ǧasyr boiyna Altyn Ordanyŋ qūramynda kün keşken joq pa edı?!

Talas tudyryp kele jatqan mäsele – bılımdılıgınen görı menmendıgı basym, eurosentristık közqarasty tarihi şyndyqqa jetudıŋ bırden-bır metodologiiasy retınde qarastyratyn avtorlardyŋ mūnan būryn da, iaǧni Reseimen betpe-bet kelgenge deiın «qazaqtardyŋ memlekettılıktı bastarynan keşpegendıgı» jönındegı pıkırlerı.

Qazaqtardyŋ öz damuynda memlekettılık därejege qoldary jetpedı deuşıler sol baiaǧy, HVIII ǧasyrdan bergı köşpelılık pen memlekettılık bırın-bırı joqqa şyǧarady-mys sekıldı boljamdarǧa süienedı. Olar qazaqtardy saiyn saharada tabiǧat mausymdaryna orai köşıp-qonyp jürgen, ūşaryn jel, qonaryn sai bıletın adamdar tobyry retınde ǧana qabyldaidy. Mūndai pıkır Gegel jäne basqa da batyseuropalyq filosoftardan keiın patşalyq Resei zamanyndaǧy A.İ. Levşinnıŋ eŋbegınen bastau aldy. Reseidıŋ Ortalyq Aziiadaǧy «aǧartuşylyq missiiasy» degen tūjyrymdama osyny talap ettı.

Keŋes zamanynda da qazaq memlekettılıgıne közqaras tübırlı özgere qoimady. Ol uaqytta «qazaqtarda memleket boldy» degen söz üşın ǧana onyŋ avtoryna «ūltşyldyq» aiyp taǧyla salatyn. Osylaişa 1945 jyly «Bolşevik» jurnalynda jaryq körgen M.A. Morozovtyŋ maqalasynda Qazaqstan tarihyna arnalǧan eŋbek avtorlary «ūltşyldar» bolyp şyǧa keldı.

Materialistık ädısnamany ūstanǧan ǧalymdar memlekettıŋ paida boluy men damuyn taptyq qatynastardyŋ jemısı retınde qarastyrdy da, Euraziia köşpelı sosiumy tarihynyŋ kürdelı betterınıŋ bırı bolyp tabylatyn būl mäsele jönındegı pıkırtalastar negızınen «köşpelı feodalizm» şeŋberınde örbıdı. Öz kezegınde būl tūjyrymdama orta ǧasyrlar men jaŋa zamannyŋ bas kezındegı köşpelılerdıŋ memlekettıgın feodaldyq qoǧamdyq qatynastardyŋ damuy tūrǧysynan zertteuge ǧana mümkındık berdı.

Zertteuşıler negızgı öndırgış küş retındegı jerge qalyptasqan feodaldyq jeke menşıktıŋ bolmauyna bailanysty qazaqtarda memleket qūrylmady jäne oǧan tiıstı jaǧdai tumady, tek memlekettılıktıŋ keibır nyşandary ǧana baiqaldy dep tüiındedı.

L.V. Diukov, A.M. Davidovich degen avtorlar qoǧamnyŋ rulyq-taipalyq negızde ūiymdasuynyŋ saqtalyp kelgendıgıne bailanysty qazaqtarda 1917 jylǧa deiın eşqandai memlekettılık bolǧan emes, qazaq qoǧamy HV – HVIII ǧasyrlarda äskeri demokratiia jaǧdaiynda ömır sürdı degen qasaŋ qaǧidany däleldeuge tyrysty. Ondaǧy apriori aitatyndary taptar, taipalar odaǧy jäne memlekettıŋ qalyptasu prosesı bır uaqytta, qatarlasa jürmeidı-mys. Būl avtorlar jeke menşık, taptar jäne taptyq küres qana qoǧamynyŋ rulyq-taipalyq ūiymdasuyn öşırıp, ony memleketpen auystyrady dep esepteidı.

Memlekettıŋ paida boluyna qajettı alǧy şarttardy jerge jeke menşıkten, taptar men taptyq küresten ızdeuşılık, ony bır taptyŋ ekınşı tapty baǧynyştylyqta ūstau qūraly retınde esepteu san aluan sūraqtar tudyryp, zertteuşını tyǧyryqqa tıreidı.

Materialistık ädısnama köşpelı qoǧamda tuystyq jäne genealogiialyq bailanystar negızınde memlekettıŋ paida boluy jönındegı köpşılık tanyǧan ideiany müldem qostamaidy.

Būl sekıldı filosofiialyq-äleumettanuşylyq aǧymnyŋ kezınde europalyq elderdıŋ tarihi damuynyŋ täjıribesıne negızdelgen oi-pıkırdıŋ jemısı ekendıgı, köşpelı qoǧamdy onyŋ tar şeŋberınde ūǧynudyŋ mümkın emestıgı ǧylymi ädebiette moiyndalǧan. Köşpelı sosiumdardaǧy bilıktık qatynastardyŋ mänı men erekşelıkterın otyryqşy-egınşılıktı memleketterdegı bilıktık qatynastar modelı tūrǧysynan tüsındıru mümkın emes.

Tarih ǧylymynda köşpelılerdıŋ, olardyŋ ışınde qazaqtardyŋ orta ǧasyrlarda saiasi jäne äleumettık damuy jönınde jaŋa közqarastyŋ oryn alyp otyrǧandyǧyna, ǧylymi ainalymǧa qytai, arab, parsy, türık derekközderınıŋ enuıne bailanysty köptegen taqyryptarǧa basqaşa baǧa berılude ekendıgın estımeitın «saiasi saŋyraulyq» bügın de barşylyq.

Dünie jüzınıŋ köptegen ǧalymdarynyŋ euraziia tūrǧyndarynyŋ älemdık örkenietke sübelı üles qosqandyǧyn jazyp jürgenı bügın ǧana emes. Nemıs ǧalymy G.Şvars: «Sonau köne zamannan qazırgı uaqytqa deiın Ortalyq Aziia men onyŋ tūrǧyndary bükıl adamzat balasyna zor yqpal jasap keledı. Ortalyq Aziiasyz körşıles jatqan elderdıŋ tarihy qanşalyqty tüsınıksız bolsa, şyǧystaǧy Qytai, batystaǧy Jerorta teŋızı maŋaiyndaǧy memleketter men oŋtüstıgındegı Ündıstansyz ortaaziialyq elderdıŋ tarihy sonşalyqty būldyr körıner edı», – deidı (Gelmgolt G. İstoriia chelovechestva. Vsemirnaia istoriia. T. II. SPb, 1902. S. 112, 115).

Ǧalymnyŋ būl sözderı köşpelılerdıŋ tomaǧa-tūiyq, Daniel Defonyŋ HVII ǧasyrdaǧy beimälım aralynda ömır sürmegendıgın, olardyŋ orasan zor aimaqta otyryqşy memlekettermen tyǧyz qarym-qatynasta bolǧandyǧyn körsetedı.

Mūndai pıkırdegı G. Şvars – jalǧyz emes. Professor İ.S. Braginskii de: «Orta Aziia – adamzat örkenietınıŋ alǧaşqy oşaǧynyŋ bırı retınde esepteledı», – dep jazady.

Köşpelıler jönındegı pozitivtı oi-pıkırlerdıŋ, jazba jäne arheologiialyq jädıgerlerdıŋ molaiuy bıraz ǧalymdardy eskı qisyndar men paiymdaulardan bas tartuǧa mäjbürledı. Olar endı köşpelılerdıŋ uaqytşa memlekettık bırlestıkterge qol jetkızuı mümkın, alaida būl qūrylymdar otyryqşy halyqtardyŋ yqpalymen düniege keldı degenge köştı. Basqaşa sözben aitqanda, köşpelıler jasampazdyq äleuetı tömen, elıkteuge ǧana qabıletı  jeterlık halyq bolyp şyǧady. Mūndai tūjyrym 1996 jyldyŋ 3-5 säuırınde Almaty qalasynda ötken «Qazaqstannyŋ memlekettılık evoliusiiasy» degen halyqaralyq konferensiiada jasalǧan bır baiandamada körınıs berdı. Onda Ūly daladaǧy köşpelıler memlekettılıgınıŋ şaruaşylyq qyzmettıŋ ūiymdasuyn qamtamasyz ete almaǧandyǧy, sonymen bırge köp jaǧdaida genosidpen aiaqtalatyn üzdıksız soǧystarǧa äkelıp otyrǧandyǧy, öte tūraqsyzdyǧy, qaişylyqtardy şeşu qabıletınıŋ tömendıgı, öz üstemdıgı arqyly Reseidıŋ Ūly dalada, keiın Türkıstanda tynyştyq ornatyp, Euraziianyŋ geosaiasi bırtūtastyǧyn qamtamasyz etkendıgı turaly pıkır alǧa tartyldy (Vestnik KazGU. Ser. istorii: 1996. №3. S. 192).

Būl sözderdı aityp tūrǧan bügıngı küngı qūrmettı professor emes, Reseidıŋ «kulturtregerlık missiiasyn» uaǧyzdaǧan HIH ǧasyr avtory ma dep qalasyŋ!

«Memleket» degenımız ne? Ädebiette onyŋ jüzden astam anyqtamasy bar. «Qazaqtarda būryn memleket bolmady» dep jürgen avtorlar onyŋ batystyq modelın ǧana moiyndaidy jäne ol «klassikalyq anyqtama» dep atalady. Oǧan säikes kelmeitın memlekettık qūrylymdar «erte feodaldyq», «memlekettık funksiialary şekteulı» saiasi ūiymdasu formasyna jatqyzylady.

Euraziia köşpelılerınde soŋǧylar generatorlyq sipattaǧy ışkı küşterdıŋ emes, syrtqy faktorlardyŋ yqpalymen paida boldy, olar «klassikalyq definisiia» tūrǧysynan şynaiy memleketke jatpaidy delınedı.

Būl aǧym ökılderı memlekettılıktıŋ oryn aluyn köşpelılerdıŋ otyryqşy öŋırlermen qarym-qatynasqa tüsuımen bailanystyrady. Olardyŋ bır ökılı – T. Barfild (AQŞ) «dalalyq imperiialardyŋ» (saiasi ortalyǧy Monǧol üstırtınde ornalasqan memleketterdı aitady. – K.E.) paida boluy jäne ömır süruı men Qytai memleketınıŋ saiasi jäne ekonomikalyq küş-quatynyŋ artuy arasynda kauzaldy bailanys bolǧandyǧyn däleldeuge tyrysady. Qytai bır ortalyqqa  baǧynǧan jäne quatty memleketke ainalǧan kezde köşpelıler de sondai deŋgeige köterıldı, Qytai saiasi anarhiia men ekonomikalyq depressiiaǧa ūşyrap qūldyraǧan şaqta, dalalyq memleketter de sondai küige tüstı deidı ol.

Professor Piter Golden (AQŞ) Euraziianyŋ köşpelı türkı taipalary «alǧaşqy qauymdyq», iaǧni memleketsız qoǧam men «damyǧan kürdelı qoǧam» satylary arasynda ömır sürdı, sol sebeptı äŋgıme memlekettıŋ paida boluy emes, köşpelılerdıŋ memlekettılıktı syrttan äkeluı, nemese ömır sürıp jatqan memlekettı köşpelılerdıŋ jaulap aluy jönınde ǧana boluy kerek degendı aitady.

Mūnan P. Golden tūjyrymdarynyŋ T. Barfild teoriiasynyŋ köşırmesı ekendıgın köremız.

Professor A.M. Hazanovtyŋ «Köşpelıler jäne syrtqy dünie» atty kıtabynyŋ kvintessensiiasy da «köşpelıler öz aldyna, syrtqy dünienıŋ tıkelei yqpalynsyz ömır süre almaidy» degenge saiady.

Dalalyq imperiialardyŋ quatty Qytai imperiiasynyŋ «köleŋkesı» retınde paida boluy jönındegı teoriianyŋ tarihi faktılerge säikes kelmeitındıgı köptegen ǧalymdar tarapynan däleldenıp otyr. Professor Maikl Dromp (AQŞ) «Işkı Aziiada imperiialyq memlekettıŋ qūraluy» degen maqalasynda VI – IX ǧasyrlar arasyndaǧy türkı memleketterı tarihyn zertteu jūmystary nätijesınde T.Barfild teoriiasynyŋ būl memleketterdıŋ paida boluy men ydyrauyn tüsındıre almaityndyǧyn, sol sebeptı onyŋ negızsızdıgın körsetıp berdı.

Nikola Di Kosmo (İtaliia) T.Barfildtıŋ bilık sikldary problemalary men bipoliarlyq ekonomikalyq modelge negızdelgen tūjyrymdamasynyŋ şekteulılıgıne naqtyly dälelder keltırıp, onyŋ ornyna köpfaktorly ädısnamanyŋ maŋyzdylyǧyna toqtalady.

«Memleket» degenımız, qūrylymdyq funksionaldyq taldau tūrǧysynan alǧanda, qoǧamdy ūiymdastyruşy – retteuşı jüie, sonymen bırge qoǧamnyŋ resmi bilık organdarynyŋ jäne atributtarynyŋ tūtas jiyntyǧy bolyp tabylady. Köşpelı qoǧamda memlekettılıktıŋ obektivtı jäne subektivtı alǧy şarttary qandai jaǧdaida qalyptasyp, qoǧamdy ūiymdastyru jäne retteu qajettılıgı tuyndaidy? A.M. Hazanov, N.N. Kradin, T.D. Skrynnikova jäne basqa da ǧalymdardyŋ euraziialyq köşpelıler qoǧamynda basqaru sūranysyna äkeletın katalizatorlyq sipatqa ie ışkı küşter bolmady degen pıkırlerınde negız bar ma?

Köşpelı ekonomikanyŋ tūraqty damuy jäne qosymşa önımnıŋ, keibır jaǧdaida otyryqşy – egınşılıktı audandardan da, köp öndırıluı euraziialyq türkılerde basqaru apparatyn qūruǧa jetelegendıgı tarihi derekközderımen däleldenedı.

Materialdyq jäne adam resurstarynyŋ jinaqtalu jäne şoǧyrlanu prosesterın bylai qoiǧannyŋ özınde, köşpelıler qoǧamynda bır saiasi qūrylymǧa bırıgudıŋ ekonomikadan tys jatqan, müddelılık pen qajettılıkten tuyndaityn faktorlar barşylyq. Olarǧa: qauymdar arasynda jerdı paidalanu jönındegı özara qatynastardy retteu, köşu baǧyttaryn anyqtau, jaiylymdyqtardy bölısu, ruaralyq mäselelerdı şeşu, ekologiialyq, odan tuyndaityn äleumettık jäne ekonomikalyq apattardy boldyrmau, körşı otyryqşy jäne köşpelı öŋırlermen sauda-ekonomikalyq jäne saiasi qarym-qatynastardy ūiymdastyru, syrtqy jaulardan qorǧanu jatty.

Osy qajettılıkter taipalardyŋ, taipalyq odaqtardyŋ, olardan da joǧary tūrǧan bırlestıkterdıŋ, jüzderdıŋ jäne t.b. ırı bırlestıkterdıŋ (mysaly, alşyn, «alaş myŋy») qalyptasuyna äkeledı. Saiasi evoliusiia barysynda būl äleumettık organizmder arasyndaǧy qatynastardy rettep otyruǧa qajettı tetık retınde ierarhiialyq sipattaǧy potestarlyq-saiasi ūiym paida bolady. Ol genealogiialyq tuystyq prinsipıne negızdeledı. Äskeri-potestarlyq bırlestıkter basqa rular men taipalar esebınen ūlǧaiyp, osy negızde memlekettık bırlestık – handyq qūrylady.

Sonymen köşpelı mal şaruaşylyǧy öndırıske qatysuşylardyŋ barlyǧynan joǧary deŋgeide ūiymdasudy, qoǧamnyŋ ışkı ömırın de rettep otyrudy talap etetındıgın köremız.

Basqaşa sözben aitqanda, köşpelılerdıŋ özınıŋ saiasi damuynda tek taipalyq konfederasiia därejesıne jetkendıgı, memlekettılıktıŋ qarsaŋynda ǧana tūrǧandyǧy jönındegı pıkırlerdıŋ negızsızdıgı aiqyndala tüsedı. Köşpelılık memlekettılıktı joqqa şyǧarmaidy, köşpelı sosiumnyŋ damu zaŋdylyqtaryda tırşılık imperativterıne baǧynady. Alaida köşpelı ömır süru salty jönınde qanşalyqty terıs közqarasta bolǧanymen, köşpelılerdıŋ barlyǧyn bırdei «nomadtar» dep jalpylama qarastyruǧa bolmaidy. Zertteulerde köşpelıler qoǧamyna qatysty terminologiialardyŋ da türlışe qoldanylatyndyǧy eskerıle bermeidı jäne olardyŋ semantikasy türlışe ūǧynylady. İndiana universitetınıŋ professory Lourens Krader (keiın Germaniiaǧa qonys audardy) qazaqtar tarihyna arnalǧan eŋbekterınde mal şaruaşylyǧynan täueldı adamdar qoǧamyna «pastoralizm» (baqtaşylyq) terminın qoldanady.

Bıraq ädebiette «baqtaşylyq» pen köşpelılık terminderınıŋ qoldanyluy da bır jüiege tüspegen. Professor A. Hazanov «baqtaşylyqtan» görı «köşpelıler» terminıne den qoisa, T. Barfild «köşpelı baqtaşylyq» terminıne yqylas tanytady. Onyŋ (iaǧni T. Barfildtıŋ) jerlesı D. Sinor nomadtardyŋ barlyǧy bırdei baqtaşy bolǧan emes jäne baqtaşylardyŋ bärı bırdei nomadtar bolǧan joq dep dūrys eskertedı (Sinor D. Reflections on the history and historiography of the nomad empires of Central Asia // Acta Academiae Hung. Vol. 58 (1). 2005. P. 7). Şynynda da «nomadtardyŋ» barlyǧy bırdei köşpelıler bolǧan emes, sol sebeptı būl ekı termindı sinonimder retınde aluǧa negız joq (mysaly, taiga terımşılerı nemese aŋşylar, mūhit üstındegı köşpelıler, būǧy ösıruşıler t.b.). D. Sinor saiasi ortalyǧy Euraziianyŋ aşyq öŋırınde ornalasqan tūrǧyndardy «attyly nomadtar» dep ataǧandy jön köredı.

Qalai bolǧanda da Euraziia halyqtarynyŋ tarihyn, äsırese, olarda memlekettılıktıŋ paida boluy tetıkterın zertteu üşın barlyǧyna bırdei «jalpy zaŋdylyqtardy» taŋbai, ärqaisysyn naqtyly türde, bıraq körşıles eldermen bailanystar kontekstınde qarastyru qajet. Sebebı memleketterdıŋ qūrylu prosesterı men formalary türlı halyqtarda bırkelkı bola bermeidı. Köşpelı tūrmysta ömır sürgen halyqtarda da memleket genezisınıŋ özındık erekşelıkterı bar.

Ortalyq Euraziia tarihynyŋ negızgı konsepsiiasyna tän jalpy qatelık būl öŋır tūrǧyndarynyŋ üzdıksız migrasiialyq qozǧalysta bolǧandyǧy jönındegı közqaras bolyp tabylady. Batys tarihşylarynyŋ pıkırınşe, «attyly köşpelıler – jaulauşylar» Qytaidan Europaǧa ünemı joryqtar ūiymdastyryp otyrady. Işkı Aziia arqyly Qytaidan Europaǧa jalpy migrasiianyŋ jasaluy jönındegı ideia Jozef de Ginnıŋ «Hundardyŋ, türıkterdıŋ, monǧoldardyŋ jäne şyǧys tatarlarynyŋ jalpy tarihy» degen eŋbegınen bastau alady. Batys avtorlarynyŋ euraziialyq köşpelılerdıŋ ünemı ūlaspaly reaksiialyq sipattaǧy migrasiia qūşaǧynda bolǧandyǧy jäne migrasiialyq qozǧalystyŋ tek Şyǧystan Batysqa qarai baǧyttalyp otyrǧandyǧy jönındegı pıkırlerı de tarihi şyndyqqa säikes kelmeidı jäne memlekettılık tarihyn zertteuge kömek bermeidı.

Ortalyq Euraziia tarihnamasy, dep jazady D. Sinor, kıtaptan kıtapqa, maqaladan maqalaǧa auysyp otyratyn negızsız klişeler, jalǧan tüsınıkter men boljamdarǧa toly.

Qazaq memlekettılıgın joqqa şyǧaruǧa tyrysuşylyqtyŋ astarynda geosaiasi müddelerden tuyndap jatqan mäselelerdı bylai qoiǧanda, ǧylymi zertteulerdegı kedergılerde barşylyq.

Sonymen bırge köptegen ızdenısterdıŋ ädısnamalyq tūrǧydan älsızdıgı – olarda euraziialyq keŋıstık tūrǧyndarynyŋ ekonomikasyn «taza köşpelılık» sipatta ǧana tanyp, basqa şaruaşylyq ukladtaryn joqqa şyǧaruynda; köşpelılık pen otyryqşylyq arasyndaǧy qarym-qatynastardy antagonistık sipatta emes, ekı öndırıs täsılınıŋ yqpaldasuy, simbiozy retınde qarastyrylmauynda, äsırese, qazırgı Qazaqstan aumaǧynda erte jäne orta ǧasyrlarda paida bolyp, bırın-bırı auystyryp otyrǧan (saqtar, sianbi, ǧūndar zamanynan bastap) memleketterdıŋ qoǧamdyq qūrylysy, bilık instituttary t.b. belgılerınıŋ bır-bırımen salystyrmaly zerttelmeuınde.

Alaida qazaq memlekettılıgı jönınde türlı qaŋqu sözderdıŋ taraluynyŋ basty sebebı özımızde köne däuırden Qazaq handyǧyna deiıngı kezeŋ jönınde etnogenetikalyq, memlekettılık, dıldık, tıldık, dıni, ädet-ǧūryptyq, antropologiialyq dästür sabaqtastyǧyna negızdelgen keşendı de ırgelı eŋbektıŋ joqtyǧyna bailanysty. Būl oraida otandyq ǧalymdardyŋ san aluan obektivtık qiynşylyqtarmen ūşyrasyp otyrǧandyǧyda jasyryn emes.

Osylardyŋ keibırıne toqtalatyn bolsaq, köne jäne ortaǧasyrlyq derekközderınde etnonimder men äkımşılık terminderdıŋ zerttelıp otyrǧan halyqtyŋ tılıne säikes kele bermeitındıgı jäne bır halyqtyŋ bırneşe ataumen ūşyrasatyndyǧy. Mysaly, hundar vizantiialyq derekközderınde toǧyz, vengrlerde on toǧyz türlı attarymen belgılı. Vengrler özderın türkı tektes majarlar dep sanaidy, fin-ugor tılınde söileidı jäne äkımşılık teminderı slavian tılınde qalyptasqan. Basqaşa sözben aitqanda, äkımşılık termnologiiaǧa da, etnonimderge de ülken saqtyqpen qarau kerek. Mysaly IH ǧasyrda Rus halqynyŋ jetekşısı qaǧan lauazymyn alyp jürdı, bıraq būl onyŋ türık ekendıgın bıldırmeidı.

Osy mäselege bailanysty R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerlerı Näpıl Bazylhan men Janymhan Oşannyŋ ǧylymi ızdenısterı jaŋa nätijelerge qol jetkızedı dep oilaimyn.

Bıraq qazırgı kezde mūndai mamandar älı de sausaqpen sanarlyq. Äsırese, keŋes zamanynan berı kele jatqan auyr «mūranyŋ» bırı – tarihşylardyŋ lingvistikalyq daiyndyǧynyŋ tömendıgı, olardyŋ basym köpşılıgınıŋ qazaq, orys tılderımen ǧana şekteletındıgı. Şet tılderınde jazylǧan zertteulerdı audarmaşylar arqyly paidalanudyŋ sürındırer tūstary az bolmaidy.

Erte jäne orta ǧasyrlardaǧy Qazaqstan tarihyn şeteldık derekközderınsız zertteu mümkın emes. Sebebı ol kezeŋge qatysty jergılıktı halyqtyŋ tılınde jazylǧan derekközderı öte sirek, al syrtqy derekközderı bırneşe tılderde jazylǧan. Tüpnūsqalyq materialdy paidalanu üşın tarihşy orta ǧasyr kezındegı, eŋ kemınde, ekı-üş tıldı bıluı tiıs. Būl talap oryndalmaǧan jaǧdaidyŋ özınde şet elderde ülken män berılıp otyrǧan etnolingvistikalyq jäne basqa da eŋbekterdıŋ ǧylymi jetıstıkterın bılu qajet.

İndiana universitetınıŋ professory D. Sinordyŋ pıkırınşe, qazırgı zamanǧy tılderge keletın bolsaq, batys elderınde HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap tarihşylardyŋ jas buyny arasynda fransuz jäne nemıs tılderın igeru älsırep, onyŋ ornyna qytai jäne japon tılderıne köbırek nazar audaryla bastaǧan. Bırınşı ürdıs ökınıştı bolsa, ekınşı ürdıs – qajettı de qūptarlyq qūbylys, sebebı köptegen taqyryptar qytai jäne japon ǧalymdarynyŋ eŋbekterımen tanysudy talap etedı deidı ataqty şyǧystanuşy.

Soŋǧy on jyl şamasynda bızde de tarihşylardyŋ şet tılderın igeruı jönınde oŋ qadamdar jasaluda, bıraq olardy jetkılıktı dei almaimyn. Tarihşylardyŋ lingvistikalyq daiyndyǧyn arttyru üşın yntalandyruǧa jäne mäjbürlı oquǧa negızdelgen qosymşa jaŋa şaralar qajet sekıldı.

Keşegı «keŋes şinelınen» şyqqan tarihşylar şetel tılderındegı derekközderın paidalanuǧa yqylasynyŋ joqtyǧyn olardyŋ «eurosentristık» közqaras tūrǧysynan jazylǧandyǧymen bürkemeleuge tyrysady. Ärine, europalyq derekközderınıŋ bırazy Işkı Aziia tūrǧyndary jönınde negativtı pıkır auanynda qūrastyrylǧany mälım. Bıraq būl erekşelık olardan müldem terıs ainaluǧa negız bermeidı. Ǧalymdarymyzdyŋ tıldık daiyndyǧyn jaŋa deŋgeige kötermei, etnolingvistikalyq zertteulerge den qoimai, salystyrmaly-funksionaldyq, örkeniettık taldaulardy meŋgermei otandyq tarihymyzdyŋ – älemdık tarihtyŋ qūramdy bölıgıne ainaluy qiyn, «qazaq memlekettılıgı» taqyryby da Raşd-ad din men Mūhammed Haidar Dulatidıŋ töŋıregınen alysqa bara almaidy.

MEMLEKETTILIK DÄSTÜR SABAQTASTYǦY

Ortalyq Aziiany mekendegen köşpelı tūrǧyn­dardyŋ erte zamannan memlekettık tüzımde ömır sürgendıgı arheologiialyq, antropologiialyq, lingvistikalyq, tarihi jäne basqa da material­darmen anyqtalyp otyr. Akademik K.M.Baipaqov qazaq memlekettılıgın Köne türık jäne Batys türık qaǧandyǧynan bastap kelsek, endı Esık qor­ǧanyndaǧy jaŋalyqtan keiın b.d.d. IV-III ǧasyr­lardaǧy Jetısu saqtary memleketı jönınde aita bastadyq deidı. Jergılıktı saq taipalarynyŋ memlekettık deŋgeide ömır sürgendıgıne dälel retınde ǧalym S.Joldasbaiūly «Altyn kiımdı» adamǧa Jetısu jerındegı «Besşatyr» obasynan alynǧan materialdardy qosady. Al akademik B.E.Kömekov Qazaqstan jerınde memlekettılıktıŋ qalyp­tasuyn mūnan da ärıden, b.d.d. VII-II ǧasyr­lar şamasyndaǧy saq qauymdastyǧymen bailanystyrady.

Qalai desek te, Qazaqstan jerınen tabylǧan tört bırdei «altyn adamnyŋ» ūşyrasuy ejelgı saq, sarmat taipalary özderınıŋ damu därejesı tūrǧysynan köptegen halyqtardan köş ılgerı bolǧandyǧyn körsetedı. Mūny grek avtorlarynyŋ eŋbekterı, parsylyq, assiriialyq derekközderı, Qytaidyŋ «Hanşu» jylnamasy rastaidy. Olardan Aral, Kaspii öŋırlerınde, Syrdariia özenınıŋ basseinınde, Talasta jäne Qaratau maŋynda, bügıngı Qazaqstannyŋ oŋtüstık-şyǧy­synda ömır sürgen memleketter söz bolady. Soŋǧylary qytai derekközderınde «Şin-Go» («Köşpelı memleket») dep ataldy.

Saq memleketınıŋ öz patşasy, bırtūtas äskerı, memlekettık rämızderı, qoǧamdyq jüienı ret­teitın zaŋdary bolǧan. Saq patşasyn är taipanyŋ töbebasylary men basqaqtary, aqylgöi qariialary (aqsaqaldar) sailaǧan.

Soǧys jariialau, bıtımge kelu mäselelerı saqtardyŋ jalpy jinalysynda talqylanyp, tiıstı şeşımder alynyp otyrǧan. Saq patşasynyŋ Aleksandr Makedonskiimen jürgızgen kelıssöz kezındegı eskertuı halyq jinalysynyŋ erekşe röl atqarǧandyǧyn körsetedı. Būl qūrylym qazaqtarda öz täuelsızdıgınen aiyrylǧanǧa deiın ömır sürdı.

Saqtardy ariilyqtardyŋ (irandyq) ürım-būtaǧy deu tarihi şyndyqqa säikes kelmeidı. Olar şyǧysqa, oŋtüstık öŋırlerge, bügıngı Orta Aziianyŋ, Päkıstannyŋ, Auǧanstannyŋ, soltüstık Ündıstannyŋ jerındegı b.d.d I ǧasyrdyŋ ortasyna deiın jergılıktı halyqtarmen sıŋısıp kettı. Bıraq būl saqtar Qazaqstan jerınen tūtastai auyp kettı degendı bıldırmeidı, olardyŋ qalǧan bölıgı jergılıktı basqa taipalar arasynda qalyp, assimiliasiiaǧa tüstı. Mūnyŋ özı Qytai professory Su Beihaidyŋ «Bügınde qazaq halqynyŋ qūramynda baiyrǧy saqtardan qalǧan näsıldık tek bar» degen sözderınıŋ negızsız emestıgın bıldıredı.

Batys elderınıŋ bıraz ǧalymdary Ortalyq Aziiada tūŋǧyş memlekettık qūrylymǧa siunnular (hsiung-nu) qol jetkızdı dep esepteidı. Belgılı nemıs şyǧystanuşysy Otto Prisaktyŋ pıkırınşe, quatty siunnular imperiiasynyŋ yqpaly tūtas Euraziia keŋıstıgıne tarap, materialdyq mädeniet pen qoǧamdyq normalardyŋ jaŋa formalarynyŋ qalyptasuyna äkeledı. T. Barfild ortaaziialyq siunnular memleketın «samoderjaviialyq», «ışkı ısterınde memleketke ūqsas imperiialyq konfederasiia» dep esepteidı (Barfield T. The Hsuing-nu Imperial confederation: origins and foreign policy // Journal of Asian Studies. 1981. No 31/1. P. 47).

Siunnular Ortalyq Aziiada ǧūndar (hunnular) atauymen (hunnular men ǧūndar – etnikalyq divergensiianyŋ ülgısı) belgılı bolady.

Ǧūn problemasynyŋ filologiialyq qyryn zerttegen aǧylşyn ǧalymy E. Dj. Pulliblenk «Siunnu tılı» maqalasynda b.d.d. I ǧasyrdan jaŋa däuırdıŋ I ǧasyryna deiıngı qytai derekközderınde saqtalǧan ǧūn glosstaryn rekonstruksiialau negızınde ǧūn etnonimı qytai transkripsiiasynda «siunnu» bolyp estıledı dep jazady. Batysqa qarai jyljyǧan olardyŋ ūrpaqtary b.d.d. II ǧasyrda Tarbaǧatai taulary men Kaspii jaǧalauy aralyǧynda qytai derekterınde Iýeban degen atpen belgılı ǧūn imperiiasyn qūrady. Al, Devid Kristian ony «siunnu imperiiasy» dep ataidy (Christian D. State formation in the Eurasian Steppes // Silk Rood Studies. II. Worlds of the Silk Roads: ancient and modern / Ed. by David Christian and Craig-Benjamin. Proceding from the Second Conference of the Australasian Society for Inner Asian Studies. Brepols, 2000).

Elbasymyzdyŋ: «Bızdıŋ eldıgımız, qazaq jūr­ty­nyŋ arǧy tübı ǧūndardan bastalady. Ǧūndar­dan keiın köktürıkterge jalǧasady. Odan keiın Altyn Orda ornyǧady. Söitıp, handyq däuırge ūlasyp, keiın bırtındep täuelsızdıkke tıreledı», degen Ūlytauda aitylǧan sözderınde memlekettılık dästür sabaqtastyǧynyŋ negızgı kezeŋderı anyq körsetılgen («Egemen Qazaqstan», 2014, 26 tamyz).

Türkı halyqtarynyŋ tegı – ǧūndardan bastala­tyndyǧyn Qaraqorymnan jiyrma tört şaqyrym jerdegı (Noian daŋǧylynda) 1924 jyly P.K.Kozlov jürgızgen arheologiialyq qazba kezınde tabylǧan materialdar däleldeidı.

Nemıs ǧalymy Frans Althaimnyŋ Rim, Vizan­tiia, Taiau Şyǧys, ejelgı slavian jäne ejel­gı german derekterı negızınde qūrastyrylyp, 1959 – 1972 jyldary jaryq körgen «Ǧūndar tarihy» degen bes tomdyq eŋbegınde de ǧūndardyŋ basym köpşılıgınıŋ türkı tıldes bolǧany jönınde qorytyndy jasalady. Orys ǧalymy A.N. Bernş­tam da osyndai pıkırge keldı (Bernştam A.N. Ocherk istorii gunnov. Leningrad, 1951. S. 166). V.V. Bartold ǧūn tılınıŋ – eskı türkı tılı ekendıgın moiyndaidy.

Ǧūn memleketınıŋ basqaru jüiesı, memlekettık keŋesınıŋ sandyq jäne sapalyq qūramy, qūryly­my, negızgı funksiialary J. De Grot jäne basqa da ǧalymdar tarapynan zertteldı.

II ǧasyrdyŋ 50-jyldary ǧūndardyŋ bır bölıgı Aral jaǧalauyna, Elek özenı maŋyna baryp, sarmattarmen aralasyp ketedı.

Ǧūndarmen qatar şyǧystan batysqa qarai Ile özenınen Talas özenıne deiıngı, soltüstıkten oŋtüstıkke qarai Balqaş kölınen Esık kölıne deiıngı jerlerde köne Üisın memleketı ömır sürdı. Su Beihai ejelgı üisınder ūly ioziler jäne saqtardyŋ bır bölıgımen qosylyp, «Batys öŋırındegı eŋ quatty memleketke ainaldy» dep jazady.

Üisınderdıŋ türkı tegıne jatatyndyǧyn Ä.Mar­ǧūlan, K.Aqyşev, K.Baipaqov, A.Zuev, S.Sūŋ­ǧatai, N.Myŋjan, Z.Qinaiatūly, orys ǧalym­dary N.Aristov, N.Iа.Bichurin (İakiif), qytai ǧal­ymdary Jan Chiian, Uan Bin Hua, moŋǧol tarihşysy A.Amar naqtylap jazdy. Olardyŋ köpşılıgı Üisın memleketınıŋ körşıles Qytaimen terezesı teŋ, diplomatiialyq qarym-qatynasta bolǧandyǧyn moiyndaidy. N.Myŋjannyŋ eŋbegınde üisınderdıŋ patşasy künbiden (kunmo, kunmi) bastap memlekettı basqaruşy toǧyz lauazym atalsa, Ürımşıde jaryq körgen «Ejelgı Üisın elı» kıtabynda jüz alpysqa tarta lauazym qytai transkripsiiasymen körsetılgen. Olardyŋ arasynda qazaqtarǧa ejelden tanys: abyz, sardar, atalyq, uäzır, duanbasy, qaǧan, myŋbasy, nöker, patşa, patşaiym, sūltan, töreşı, tūtqauyl, han, hanşa, şabandoz sekıldı lauazym ataulary ūşyrasady.

Üisınder memleketınıŋ qūrylymy ǧūndardyŋ tüzımımen ūqsas bolyp keledı.

Zertteuşıler ejelgı Üisın ūlysyn qazaq mem­le­kettılıgınıŋ bastauy dep bıledı (Sungatai S. Ulus drevşih usunei – istoki kazah­skoi gosudarstvennosti // Evoliusiia gosu­dar­­stven­nosti Kazahstana. Materialy mej­dunarodnoi konferensii. g.Almaty. 3-5 aprelia, 1996. A., 1996.). Sonymen bırge, olar üisınderdıŋ – saqtar­dyŋ mūragerı ekendıgın jäne köne türkı tılınde söilegendıgın moiyndaidy (K. Aqyşev, Siratori Kurakiti, t.b.).

Üisın ūlysy b.d.d. II ǧasyrdan b.d. V ǧasyry­na deiın ömır sürıp, Euraziia keŋıstıgındegı memlekettılık dästür sabaqtastyǧyn jalǧastyrdy.

«Memlekettılık dästür» degenımız, V.V.Trepav­lov­tyŋ aituynşa, bır memleketten ekınşılerıne auysyp otyratyn memlekettık qūrylymnyŋ qaǧidattary men komponentterınıŋ, jalpy jäne maŋyzdy belgılerınıŋ tarihi-genetikalyq sabaqtastyǧy bolyp tabylady (Trepavlov V.V. Gosudarstvennyi stroi Mongolskoi imperii HIII v. (Problemy istoricheskoi preemstvennosti). M., 1993. S. 12). Al, «memlekettılık» («gosudarstvennost») terminıne: «Gosudarstvennost – osobyi priznak, kotorym otmecheno istoricheskoe razvitie stran (nasii, grupp nasionalnostei, soiuza plemen i t.p. obrazovanii), sumevşih sozdat sobstvennoe gosudarstvo ili vosstanovşih utrachennoe v silu razlichnyh prichin (utrata nezavisimosti, obedinenie s drugoi stranoi) svoe gosudarstvo» degen anyqtama berılıptı (Politologiia. Ensiklopedicheskii slovar / Obş. red. i sost.: Iý.İ. Averianov. M., 1993. S. 64).

Maqalanyŋ būl bölımınde negızınen Qazaqstan aumaǧynda oryn alǧan memleketterdıŋ bır-bırımen bilık instituttary men atributtarynyŋ tıldık, etnikalyq sabaqtastyǧyna män berıldı. Üisındermen qatar, ne olardan keiın ömır sür­gen memlekettık bırlestıkter de osy tūrǧydan qaras­tyryldy. Olardyŋ bırı üisınderdıŋ oŋtüs­tık-şyǧystaǧy – jerı Ertısten Şu men Sarysu özenderıne deiın sozylǧan Qaŋly memle­ketı. Qytai tarihşysy He Siutao 1851 jyly jariialaǧan eŋbegınde Qaŋly memleketınıŋ (Kansiuidıŋ) şyǧys şekarasy qazırgı qazaq jerınde ornalasty dep jazady.

Qaŋlylar – qytai tarihnamasynda köp zerttelgen etnostardyŋ bırı bolyp tabylady. Tarihşy Un Nuan: «Üş ordaǧa bölıngen qazaqtar – ejelgı qaŋlylar» dese, japon ǧalymy K. Siratori: «Qazaqtar – tūrmysy, ädet-ǧūryp jäne tıl jaǧynan ejelgı qaŋlylardyŋ jalǧasy», – dep jazady (Qinaiatūly Z. Tarihi şyndyq nege būrmalandy? // «Egemen Qazaqstan». 2001. 25 şılde).

Qytai derekközderınde Qaŋly memleketınde Vaŋ (patşa) fu van (orynbasar patşa), güi ryn (memleket keŋesşısı), ünhu – iabǧu (ūlys bileuşılerı), vanhu (äskeri jäne äkımşılık bastyqtar), şao vaŋ (kışı patşa), t.b. lauazymdar körsetıledı.

Euraziia keŋıstıgınde ömır sürgen ǧūndar men basqa da halyqtardyŋ şyǧystan batysqa qarai qozǧalysy Qazaqstan aumaǧyndaǧy saq, üisın, qaŋly taipalarynyŋ antropologiialyq tür-sipatyna, sonymen bırge türkı tılı arealynyŋ keŋeiuıne äser etedı.

Ǧūn imperiiasy ydyraǧannan keiın qazırgı Qazaqstan aumaǧyndaǧy memlekettılıktıŋ damuy Türık qaǧanatymen bailanysty (552-744). Qytaidyŋ «Jounama» atty jylnamasynda «türıkter – ǧūndardyŋ bır tarmaǧy, ata-babasy – Aşina, olardyŋ arǧy atalary ǧūndardyŋ terıstıgındegı saq (se) jūrtynan şyqty» delınedı.

Türık jazuşysy Ahmet Taşaǧyl da köktürık­terdıŋ (Türık qaǧanaty kezındegı türkı halyqtarynyŋ jiyntyq atauy) ǧūndardan şyqqandyǧyn qoldaidy (Derektanu. Almaty, 2002. 148-b.).

E.Dj.Pulliblenk türık atauly halyq VI ǧasyrdyŋ orta kezınde Moŋǧoliiadan jujandardy yǧystyryp, Euraziia keŋıstıgınde öz imperiia­syn qūrǧan kezden belgılı boldy, bıraq olardyŋ şyqqan tegı jūmbaq küiınde qalyp otyr, bır qytai qūjatynda olar siunnulardyŋ bır tarmaǧy dep jazylady deidı (Pulleyblank E.G. Central Asia and Non-Chinese people of Ancient China. Brookfield, 2002. P. 21).

Ǧylymda türkı halyqtarynyŋ şyqqan tegı bırşama zerttelgen. Köktürıkterdıŋ tarih sahnasyna şyǧuyn körsetetın naqty dälel retınde olardyŋ 542 jylǧa deiın Altai taularynyŋ oŋtüstık bauraiynda ömır sürgendıkterın jäne ǧūndardyŋ soltüstıgınde ornalasqandyqtaryn aituǧa bolady. Arheologiialyq zertteuler nätijesınde tabylǧan eskertkışter Altai taularynyŋ oŋtüstık betı b.d. 450 jyldarynan bastap köktürıkterdıŋ mekenı bolǧandyǧyn rastaidy, dep jazady A. Taşaǧyl.

552 j. köktürıkter qūrǧan Türık qaǧanaty, ışkı, syrt­qy şielenısterge bailanysty, ekı bölık­ke: Şyǧys Türık qaǧanaty (681-744) men Orta Aziia jäne Qazaqstan aumaǧyndaǧy Batys Türık qa­ǧanatyna (603-704 jj.) bölınıp ketkenı belgılı.

Batys Türık qaǧanaty – qazaq memlekettılıgınıŋ bastauy deuge tolyq negız bar, sebebı ol keiın qazaq halqynyŋ qūramyna engen köptegen taipa­lardyŋ basyn bırıktırdı. N.Iа. Bichurin Batys Türık qaǧanatynyŋ ömır sürgen uaqytyn Üisın ūlysyn jalǧastyrǧan memlekettılık damu sabaq­tastyǧynyŋ kelesı kezeŋın qūrady degen qory­tyndy jasaidy (Bichurin N.Iа. Sobranie svedenii o narodah, obitavşih v Srednei Azii v drevnie vremena. M.-L., 1950. T. 1. S. 279).

O.Prisak, M.Dromp, V.Rybatskii jäne bas­qa da avtorlardyŋ eŋbekterındegı türık qaǧa­nattaryndaǧy memlekettık basqaru jüiesı, ondaǧy dualdyq bilık, Kök pen Jerdıŋ araly­ǧyn­daǧy mäŋgılık odaq turaly ideologiialyq tūjy­rymdamanyŋ zertteluı memlekettılık dästür sabaqtastyǧynyŋ üzılmei kele jatqanyna köz jetkızedı. R. Grussenıŋ zertteu qorytyndylary boiynşa Türık qaǧanatynda biurokratiialyq basqaru apparaty 28 bilık satysynan tūrǧan. Dj.Klosonnyŋ «Etimologiialyq sözdıgınde» jabǧu, şad, tegın, ilteber, tudun jäne t.b. lauazymdar körsetıledı. Iugruş degen lauazym Qarahan däuırı kezeŋındegı qūjattarda ırı chinovnikterdıŋ bırın bıldırdı (Clauson G. An Ethymological dictionary of the pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford, 1972. PP. 134, 453, 488, 866, 457, 905-906).

Olardyŋ ışındegı şad, alypbi, küşlıkbi, börıbi sekıldı lauazymdar üisın ūlysynda da bolǧan.

Ekınşı Türık qaǧanaty kezınde qaǧanattyŋ şekarasyna jıberılgen äskerdıŋ basşylary «tutun» (nemese «tutuk») atalǧan. Al, «tutun budun» ūǧymy şekaraǧa şyǧyp ketken, söitıp ülken ordaǧa oppozisiiada bolǧan kışı handardyŋ, tegınderdıŋ käduılgı ısı bolǧan. Osy «tutun budundy» keiın, IH-HII ǧasyrlar şamasynda, «qadaq budun» degen äskeri termin auystyrady (Q. Ömıräliev).

P. Goldennıŋ jazuynşa, Türık qaǧanatynda ışkı ıster ministrı bolǧan. Ol jaulanyp alynǧan jerlerden salyq jinaumen ainalysqan. Äskeri mındet atqaru («maidan şebınıŋ aldynda jüru») «qanmen töleu» salyǧy dep atalǧan.

Osyǧan qaraǧanda keibır avtorlardyŋ köşpelıler qūrǧan saiasi ūiymdastyrularynda mäjbürleu apparaty men salyq jüiesı bolmady, sol sebeptı olar tolyqqandy memleket emes degen pıkırlerınıŋ negızsız ekendıgın köremız. Türkı köşpelılerınde memlekettık atributtar tügelge juyq oryn aldy.

Jalpy alǧanda, Türık qaǧanattary basqarudyŋ özıne tän ierarhiialyq lauazymdarymen, qoǧamdyq tūrmysynyŋ jäne äleumettık instituttarynyŋ kürdelı formalarymen, äskeri tärtıbımen, diplo­matiialyq praktikasymen, körşıles elder­dıŋ ideologiialyq jüielerıne qarsy qoiylǧan dünie­tanymymen Qazaqstandy mekendegen etnos­tyq qauymdastyqtardyŋ memlekettık dästürın baiy­typ, jaŋa beleske köterdı.

Türık qaǧanatynyŋ parsy, qytai, batys mem­leketterımen deŋgeiles, özınıŋ damuy tūrǧy­synan biık tūrmasa da, tömen bolmaǧandyǧy onyŋ diplomatiialyq qyzmetı men hattama norma­larynan da aiqyn körınedı. Qaǧanattyŋ halyqaralyq saiasi qatynastardyŋ belsendı müşesı bolǧandyǧy turaly Menandr, Dinaveri, Simokatta, keiıngı E.Şavan, İ.Markvart, G.Moravchik, t.b. ǧalymdar jazyp qaldyrdy.

Bır derekterde İstemi qaǧannyŋ VI ǧasyrdyŋ 60-jyldary Orta Aziiadaǧy eftalitter memleke­tıne qarsy jüz myŋ qol bastaǧany jäne onyŋ qol astynda on taipanyŋ qolbasşylary («on oq budun») bolǧandyǧy aitylady. Osy «on oq budun» kelesı türkı memleketterınıŋ etnostyq negızın qalaidy.

Batys Türık qaǧanatyn auystyrǧan Türkeş qaǧanaty (699-766) özınen būrynǧy saiasi qūrylym­dardyŋ memlekettık-äkımşılık, äskeri-äleumettık dästürın jalǧastyrdy.

Türkeşterdı, tarihşy Ä. Däulethan, Jetısu men Erenqabyrǧany mekendegen ejelgı üisın, dulat taipalary men basqa da türkı taipalarynyŋ basyn bırıktırgen bes dulattyŋ beldı taipasy dep esepteidı. Dala imperiiasy qoǧamdyq-saiasi qūrylymnyŋ saqtalyp, jalǧasyn tauyp otyruyn türkılerdıŋ bırtektılık tuystyǧy men sol kezdegı olardyŋ tarihi jäne bırtūtastyǧy qamtamasyz etıp otyrdy.

Türkeş qaǧanaty Batys Türık memleketınıŋ tıkelei mūragerı boldy jäne būrynǧyşa «on oq budun» («on taipaly halyq») dep ataldy. Fransuz tarihşysy E. Şavan ony «on oq elı» dep ataidy.

Türkeş qaǧanatynyŋ qarlūq­tardan jeŋılısı jaŋa türkı mem­leketınıŋ ornyǧuyna jol aşady. Endı būrynǧy Batys Türık qaǧa­natynyŋ ornynda bır­neşe memleket paida bolady: Soltüs­tık Tian-Şan men Jetısuda Qarlūq­tar memleketı (766-940 j.j.), Syrdariianyŋ tömengı saǧasynda, Aral jaǧa­lauynda – Oǧyzdar memleketı, Ertıs jaǧa­lauyn­da, qazırgı Soltüstık jäne Ortalyq Qazaq­s­tan dalalarynda – Qimaqtar (keiın qypşaq­tar) mem­leketı (H ǧ-dyŋ basy – HI ǧ.) jäne Edıldıŋ tömen­gı saǧasy men Soltüstık Kavkazda – Hazarlar memleketı.

Qazaqstan aumaǧynda ömır sürgen Qarlūq qaǧanaty (766-940 j.j.) Batys Türık qaǧan­dyǧy men Türkeş qaǧanatyndaǧy bilık jüiesı men lauazymdar ierarhiiasyn qaitalady.

Qarlūqtardyŋ jabǧuy dala ämırşı­lerı­nıŋ zaŋdy mūragerı retınde eseptelıp, qaǧan lauazymyn alady. Arab tılındegı derekterdı taldau nätijesınde O.Prisak alǧaşqy qarahan qaǧany da, özın qaǧan jariialaǧan qarlyq jabǧuy da – bır adam, iaǧni Bılge Kül Qadyrhan ekendıgı, qarahan äuletınıŋ arǧy tegı qarlyqtardan şyqqandyǧy jönınde qorytyndy jasady. Avtordyŋ pıkırınşe, Qarahan memleketı köşpelılerdıŋ memlekettık qūrylymy jäne köşpelıler men otyryqşy halyqtyŋ özara qatynastary sekıldı özındık qūbylystardy tanyp-bılu üşın asa maŋyzdy röl atqarady.

Qarahan memleketı – türkı halyqtarynyŋ tarihynda 940-1212 jyldary mūsylman äuletı bilık jürgızgen alǧaşqy memleket. Batys ädebietınde «qarahandar bır ortalyqqa baǧynǧan memleket qūrdy» dep körsetıledı (World of the Silk Roads: ancient and modern. Turnhout, 1998. P. 250). «Qarahandyqtar özderın türık jäne Afrasiab (Alyp Er Toŋǧa) şaŋyraǧy dep sanaǧan», – deidı V.V. Bartold.

HII ǧasyrdyŋ ekınşı şiregınde qaraqy­tailar (qidandar) Jetısudy Balasaǧūn qalasymen qosa jaulap aldy. Bıraq Qara­han memleketınıŋ qūlauymen türkılık memlekettılık dästür sabaqtastyǧy üzıl­medı. Onyŋ üstıne qidandar qūra­mynda manchjurlar, tūŋǧys, moŋǧol taipa­laryna qosa ūiǧyrlar, qyrǧyzdar jäne basqa da türkı ūlystary bolady. 1211 jyly Jetısuǧa kelgen naiman taipalarynyŋ üstemdıgın tanyǧan qidandar jergılıktı türkı taipalaryna sıŋısıp ketedı.

Qazaqstan jerınde IH ǧasyrdyŋ aiaǧy men H ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen Oǧyz memleketı de qoǧamdyq qūrylysy, basqaru jüiesı tūrǧysynan ejelden kele jatqan türkıler dästürı aiasynda qalyptasty. Memlekettı iabǧu (jabǧu) basqarǧan, onyŋ mūragerlerı inal, orynbasarlary kül-er­kın­der atanǧan. Memlekette tūraqty salyq jüiesı qol­danyldy. Memleket äskeri demokratiiaǧa negızdeledı.

Oǧyzdarda «halyq jinalysynyŋ» saqtaluy sol baiaǧy saqtar zamanynan kele jatqan memle­kettılık dästür sabaqtastyǧynyŋ bırı körınısı edı. Keiın ol el basqarudyŋ eŋ joǧarǧy organy bolyp esepteletın ūly jäne kışı qūryltai jinalysyna ainalady.

«Oǧyznamedegı» Oǧyz qaǧan «Ūly qūryltai şa­qyrdy» degen jol osy instituttan habar beredı.

Oǧyzdar qazaqtardyŋ etnikalyq tarihynda eleulı oryn alady. Tarihi aŋyzdarda olar qazaq halqynyŋ arǧy atalarynyŋ bırı retınde atalady. Sonymen bırge, olar özbekterdıŋ, türıkmenderdıŋ, qaraqalpaqtardyŋ, äzerbaijan, tatar, başqūrt, türık halyqtarynyŋ qalyptasuyna üles qosty.

M. Qaşqari oǧyzdar bastapqyda 24 ruly el boldy dep körsetedı.

Qypşaqtardan yǧysqan oǧyzdardyŋ bır bölıgı Şyǧys Europa men Kışı Aziiaǧa ötıp ketedı de, qalǧandary HI ǧasyrdyŋ ortasynda Deştı Qypşaq taipalarynyŋ arasyna tarady. Oǧyz rularynyŋ ataulary qazaqtardyŋ Kışı jüz, Orta jüz taipalary ataularynda saqtalyp qaldy.

Türkı taipalarymen Batys Türık qaǧanaty kezınen berı qarai etene aralasyp kele jatqan etnostardyŋ bırı – qimaqtar bolatyn. IH ǧasyrdyŋ aiaǧy-HI ǧasyrdyŋ basynda Şyǧys jäne Ortalyq Qazaqstanda qimaqtardyŋ öz memleketın qūryp, köşpelılıkpen qatar, otyryqşy ömır sürgendıgı jönınde arab derekterı negızınde B.E.Kömekov däleldep şyqty. Ǧalym eŋbekterı älem zertteuşılerı tarapynan tanyldy (qaraŋyz: Acta Orientalia Hungaricae. Budapest, 1976. T. XXX. Fasc. 2. P. 260 – 261; Al–fursan al-fikri va-s-siiasi. Damask, 1976. № 3. 114-115-b.).

Köne türkılerdıŋ memlekettık qūrylymyndaǧy qanat jüiesı Qimaq memleketınıŋ qūrylymynan da körınıs tapty.

Qimaqtarda köne türkılerden qabyldaǧan qaǧan, jabǧu, şad, tūtyq sekıldı joǧary lauazym­dary boldy. Qaǧan (nemese hakan) iabǧu ataǧynan ekı däreje joǧary tūrdy.

HI ǧasyrdyŋ basynda Qimaq qaǧanaty qūlaǧan­nan keiın būryn qimaq, qypşaq jäne kuman tai­palary mekendegen aumaqta äskeri-saiasi basym­dyq qypşaqtarǧa auysady. Qypşaq memle­kettık bırlestıgınıŋ halqy bırtektı bolmady. «Qyp­şaq­tar» degen jalpy ataumen atalǧanymen, būl qauym­dastyqqa, qypşaqtardyŋ özderınen basqa, türkı­tıldes qimaqtar, kumandar, oǧyz taipalary, köne başqūrttar, qaŋlylar, türgeşter, iran etnikalyq tobynyŋ türıktendırılgen elementterı kırdı.

P.B. Goldennıŋ özı de qypşaqtar taipalyq konfederasiiaǧa ǧana bırıktı dep jürgenımen, «Kodeks Kumannikus» eskertkışın zertteuge arnal­­ǧan eŋbegınde qypşaq qoǧamynda memleket­tık ins­tituttardyŋ bolǧandyǧyn joqqa şyǧara almaidy.

Qypşaq däuırı kezeŋınıŋ eŋ maŋyzdy erekşelıgı «qypşaq tıldes türkıler» degen jalpy ataumen etnikalyq şoǧyrlanu prosesı oryn alady.

Qazaq halqynyŋ qūramyna engen kereilerdıŋ, naimandar, qoŋyrattar, jalaiyrlar, merkıtter, dulattar jäne t.b. taipalardyŋ da ūzaq merzımdı memlekettık dästürı bolǧandyǧyn tarihi qūjat­tar rastaidy.

Raşid ad-din: «Naimandar men kereilerdıŋ ärqaisysynyŋ öz memleketı boldy», – dep jazady (Raşid ad-din. Sbornik letopisei. T. 1. Kn. 1. S. 75). Onyŋ pıkırı boiynşa, kereiler – oǧyzdarmen tuystas halyqtardyŋ bırı bolǧan.

Kereiler, basqalary sekıldı, salt-sana, memle­kettı basqaru, qoǧamdyq qūrylys salalarynda türkı däuırınıŋ ülgılerın saqtady. Derekterde qūn töleu, ämeŋgerlık, ru ışınde qyz alyspau turaly mälımetter ūşyrasady. Osy ädet-ǧūryp normalary qazaq halqyna da jetıp, qataŋ saqtaldy. Sebebı, kereilerdıŋ denı qazaq jerınde qalyp, Orta jüzdıŋ bır taipasyn qūrady.

Kereiler eldıŋ joǧarǧy bileuşısın äuelde «buiuruk» dep ataǧan, keiın ol han, gurhan atauymen auysady. G. Diorfer «buiuruk» dep jalpy memlekettık bilıktıŋ eŋ joǧary satysynda tūrǧan adamdy aitady, ol premer-ministr, ūly uäzır, reihskansler degen ūǧymdy bıldıredı deidı.

Bahadür, tegın – kori degen lauazymdar boldy. Bıtıkşı han jarlyqtaryn jazu jäne jariia­lau­men, qazynalyq kırıs-şyǧystar men salyq jinau siiaqty äkımşılık qyzmettermen ainalysty.

Handyq äskeri-äkımşılık jüiesı oŋ qanat, sol qanat jäne hannyŋ öz qosyndary bolyp üş topqa bölındı. Qaru asynǧan jauynger qaptauyl dep ataldy. Tūtqauyl qala qaqpasyn, jol toraptaryn, şekaralyq beketterdı, ötkelderdı küzetıp, baqylau mındetın atqardy.

Ūly türkı qaǧanattarynyŋ mūrasy Naiman handyǧynda da saqtaldy. Onyŋ bileuşılerı de: buiuruk-qaǧan, küşılık-qaǧan, inanch bılge buku qaǧan atandy.

Sonymen, Euraziia köşpelılerınde memleket­tılıktıŋ bolmaǧandyǧy turaly tūjyrymdar ǧalym­dardyŋ tarihi sabaqtastyq mäselesın jete zerdelemeuınde deuge tolyq negız bar.

Qazırgı Qazaqstan aumaǧynda ömır sürgen bır memlekettıŋ joiylyp, ekınşısınıŋ paida bolyp otyruy olardyŋ qūramyna engen etnostardyŋ bırınıŋ qūryp, ekınşısınıŋ paida boluyn bıldırmeidı. Olai bolsa, būrynǧy kezdegı memlekettılık jönınde jinaqtalǧan tarihi täjıribe de ūrpaqtan ūrpaqqa auysyp, jaŋaryp, tolyǧyp otyrady.

San aluan memlekettık qūrylymdardyŋ auy­suy­na qaramastan, Euraziia dalasy tūrǧyn­dary­nyŋ etnikalyq, lingvistikalyq, antropologiialyq, ädet-ǧūrpy men ömır saltynyŋ bıregeilıgı, olar­dyŋ köpşılıgıne köşpelılık pen otyryqşylyq simbiozynyŋ tändıgı tarihi sabaqtastyqtyŋ üzdık­sız­dıgın qamtamasyz etedı.

Äsırese, būl qūbylystyŋ berık ornyǧuynda bırneşe memlekettık qūrylymdar men ūlystar qūramynda ömır sürıp kele jatqan türkı taipa­lary­nyŋ Şyŋǧyshan imperiiasy qūramynda bırıktırıluın maŋyzdy oqiǧa retınde atauymyz kerek. D. Kristian «moŋǧol imperiiasy – eŋ quatty köşpelı memleket boldy» dep jazady.

Moŋǧol imperiiasynyŋ qūryluy Ūly Türık qaǧanatynyŋ jalǧasy retınde qabyldandy, osy arqyly moŋǧoldar öz bilıgınıŋ zaŋdylyǧyn dälel­deuge ūmtyldy.

Moŋǧol imperiiasyndaǧy joǧarǧy bilık doktri­nasy negızınen könetürık tūjyrymdamasy negızınde qūryldy. Bırınşıden, «qaǧan» lauazymy jäne Kökpen (Täŋırmen) qasiettı bailanysyn bıldıretın qaǧandyq lauazymnyŋ tolyq formulasy qalpyna keltırıldı. Ekınşıden, qaǧannyŋ memlekettegı jäne düniedegı rölı, orny jäne funksiialary jönındegı dünietanymy türık imperiiasyn qūryluşylardyŋ dünietanymyn qaitalady. Üşınşıden, būl sekıl­dı ideo­logiialyq dästürler könetürıkterdıŋ salt-jora­lǧylaryna ūqsas maŋyzdy sarai salt-joral­ǧylarymen tolyqtyryldy.

Tarihnamada Moŋǧol imperiiasyndaǧy joǧarǧy bi­lık jüiesı HIII-HIV ǧasyrlardyŋ özınde jan-jaq­ty zerttelındı. Qūryltaidyŋ şeşımınsız özın han jariialaǧan adamnyŋ ölım jazasyna kesı­letın­dıgı turaly P.Karpini: «Aldyn ala kniaz­dar, han­dar, myrzalar jäne moŋǧoldyŋ äigılı adam­dary­nyŋ jalpy jinalysynda sailanbai, imperator jariialauǧa ölım jazasymen tyiym salynady», – deidı.

İmperiianyŋ äskeri qūramy da türkılerdıŋ dästürı boiynşa qūryldy. Armiia oŋ qanat (barun-gar) jäne sol qanat (uzun-gar) bolyp ekıge bölınıp, olarǧa baǧynatyn tümender ondyq jüiege negızdeldı.

Memlekettılık dästür sabaqtastyǧy Moŋǧol imperiiasynyŋ (äsırese, Joşy Ūlysynyŋ) aumaq­tyq-äkımşılık qūrylymynan jäne türkı taipalary ökılderınıŋ maŋyzdy röl atqaruynan aiqyn körındı. Eŋ soŋynda, tarihi sabaqtastyq taq mūragerlıgı tärtıbınde saqtaldy. Şyŋǧys han tuysqandarynyŋ taqqa otyru qūqyǧynyŋ kezektılık retı jönınde monarhiialyq bilıktı mūra retınde ielenu könetürık jüiesıne tolyq säikes keldı.

Memlekettılık dästür sabaqtastyǧy moŋǧol däuırı kezınde qabyldanǧan «Ūly Jasaq» atty köşpelıler kodeksınde körınıs tapty. Ol köşpelı halyqtardyŋ saiasi jüienı qalyptastyrudyŋ san ǧasyrlar boiǧy täjıribesın ırıktep, ekşep, dausyz dästürge ainalǧan elementterın resmi türde jinaqtap berdı.

«Ūly Jasaqta» han, qaǧandardyŋ qūryltai jinalysynda mūragerlık jolmen sailanuy, er adamnyŋ elın qorǧauǧa ärqaşan da daiyn tūruy sekıldı ǧūn-türkı zamanynan kele jatqan qaǧidattar sol küiınde qabyldandy. Türkılerden auysqan qylmystyq zaŋnyŋ keibır baptary da «Ūly Jasaqqa» endı.

Türkılık basqaru jüiesınıŋ jalǧasuy, äsırese, batys elderınde Qypşaq handyǧy atalǧan Joşy Ūlysy (Altyn Orda) memleketınde oryn aldy. Mūndaǧy moŋǧoldardyŋ üstemdıgı sonau saq zamanynan bastau alatyn türkı taipalary men ūlystarynyŋ etnogenezdık prosesın özgerte almady, qaita özderı sany jaǧynan basym türkılık ortada assimiliasiiaǧa ūşyrap, jergılıktı halyqqa sıŋısıp kettı. Arab jazuşysy äl-Omari, fransuz ǧalymy R.Grusse, orys ǧalymy V.V.Bartold Al­tyn Orda halqynyŋ «qypşaqtanuy» jönınde ja­zyp ketken. Ädebiette aitylatyn «qypşaqtanu» pro­sesın «türkılenu» prosesı retınde qabyldaǧan jön sekıldı.

Altyn Orda äulettık tūrǧydan ǧana moŋǧol mem­leketı delındı, al özınıŋ etnikalyq negızı, şarua­­şylyǧy, mädenietı tūrǧysynan şyn mänın­de türkı elı boldy.

Jalpy alǧanda būl kezeŋdegı «qypşaq» termi­nınıŋ etnografiialyq emes, tarihi maǧynada qol­danylatyndyǧy jönındegı pıkır tarihi şyn­dyqqa säikes keledı. Sebebı, «qypşaqtar» (keŋ maǧy­nasynda) ondaǧan basqa türkı taipalarynyŋ basyn bırıktıredı.

Ejelgı bırtūtas ataqonys, bırneşe ǧasyr boiǧy bırımen-bırı aralasyp kele jatuy, ortaq tıl men dın, barlyǧyna tän köşpelı, jartylai köşpelı, otyryqşylyq tūrmys salty, bıregei mädeni-ruhani közqaras, tamyry tereŋ ädet-ǧūryp, äskeri demokratiia normalary «qypşaqtar» degen ataumen bölek etnikalyq qauymdastyqtyŋ qalyptasuyna, onyŋ bolaşaq qazaq halqynyŋ iadrosyn qūruǧa negız qalaidy. Öz kezegınde Altyn Orda qūramyndaǧy Aq Orda memleketınde qazaq halqynyŋ qalyptasuy men Qazaq elınıŋ qūrylu prosesterı bır-bırımen qabysa, özara bailanysta jürıp jatty.

Qazaqstan tarihnamasyndaǧy moŋǧol üstemdıgı jönındegı taqyrypqa tek negativtı közqaras qazaq memlekettılık dästür sabaqtastyǧy taqyry­byn zertteudı oŋdy jolǧa baǧyttamaidy. Moŋǧol­dar­dyŋ qazaq jerın «jaulap alǧandyǧy» jäne būrynǧy örkeniet oşaqtaryn talqandap, öndırgış küşterdıŋ damuyna kedergı jasauy sekıldı pıkırler keŋes tarihnamasy yqpaly negızınde ornyqqan. Şyndyǧyna kelgende Joşy Ūlysy (Altyn Orda) qazaq memlekettılıgınıŋ qūryluy tarihynyŋ maŋyzdy kezeŋderınıŋ bırı bolyp tabylady.

Moŋǧol jäne türkı taipalarynyŋ şaruaşylyq ukladtarynyŋ bıregeilıgı, ädet-ǧūryp, salt-sana dästürlerınıŋ jaqyndyǧy, ejelden körşıles, aralas-qūralas ömır süruı Joşy Ūlysynda türkı taipalarynyŋ äkımşılık, äskeri-şaruaşylyq, mädeni salalarda lauazymdy oryndarǧa otyruyna mümkındık berdı.

Joşy Ūlysynda oryn alǧan äkımşılık, qūqyq­tyq jüie Aq Orda memleketınde jalǧasyn tapty.

Handyq bilıktıŋ nyǧaiuy şaruaşylyqtyŋ, egınşılık pen qolönerdıŋ, sauda-sattyqtyŋ, mädeniettıŋ damuyn, qiraǧan qalalardyŋ qalpyna keltırıluın tezdettı. Poşta jüiesı engızıldı, aqşa ainalymy reformasy jüzege asyryldy.

Köşpelılerde salyq jüiesınıŋ bolmauy tolyqqandy memleket qūruǧa mümkındık bermedı deitın pıkır ūşyrasady. Mūnyŋ negızsızdıgın Altyn Orda memleketınde halyqtyŋ ärtürlı tobynan jiyrmadan astam alym-salyq türı alynǧandyǧynan köruge bolady. Egınşıler men malşylardan alynatyn qalaŋ men qapşauyr salyǧy, qalalyq saudagerler men qolönerşılerdıŋ – baj salyǧy, al būqara halyqtyŋ bärı bırdei – äskeri salyq töleuı jäne t.b. kürdelı salyq jüiesınıŋ bolǧandyǧyn bıldıredı.

Jalpy, Joşy Ūlysy ömır sürgen kezeŋdı moŋǧol-türkı däuırı dep ataǧan jön. Būl däuırdegı qolaily jaǧdai qazaq etnosy men onyŋ etnikalyq aumaǧynyŋ qalyptasuyn qamtamasyz ettı. Ūlys halqynyŋ ärtektılıgıne qaramastan, sol kezdıŋ özınde onyŋ basym köpşılıgın arǧyndar, qypşaqtar, naimandar, kereiler, qoŋyrattar, uaqtar, maŋǧyttar jäne basqa da, keiın qazaq halqynyŋ qūramyna engen taipalar qūrady.

Etnikalyq şoǧyrlanu prosesı, äsırese, Aq Orda memleketınde intensivtı jürdı. Būl prosestıŋ negızgı baǧytyn, ädet-ǧūryp, tūrmys-salty men mäde­nietınıŋ, antropologiialyq, geografiialyq fak­torlardyŋ bıregeilıgın bylai qoiǧanda, bar­ly­ǧy­na tän ortaq tıl – qypşaq tılınıŋ şyǧys tarma­ǧynda söileuı anyqtady. Sebebı, ekono­mika­lyq, äleu­mettık, saiasi jäne mädeni tūrǧydan özın-özı retteu erekşelıkterı tıl arqyly ǧana jüzege asyryldy.

Osy sebeptı Aq Orda – Qazaqstan aumaǧynda jergılıktı taipalar negızınde qūrylǧan tūŋǧyş qazaq memlekettılıgı deuge tolyq negız bar.

Būl pıkır Aq Ordanyŋ edäuır tūraqty aumaq­tyq tū­tastyǧymen, etnikalyq qūramynyŋ bırtek­tılı­gımen, el bilegen handardyŋ (Orys hannyŋ äu­letı) äulettık jalǧastyǧynyŋ saqtaluymen tüsın­dırıledı (Qinaiatūly Z. Qazaq memleketı jäne Joşy han (Tarihi-saraptamalyq zertteu). Astana, 2004).

Orys han men Baraq hannyŋ ūrpaqtary kezınde Aq Orda aumaǧynyŋ oŋtüstıgındegı ielıkterge (Aral maŋy, Syrdariianyŋ tömengı aǧysy,
Qa­ra­­tau bök­terı) jäne Äbılhaiyr hannyŋ tūsynda Şy­­ǧys Deştı-Qypşaqtyŋ basym bölıgıne bilık jürgızdı.

Ortaǧasyrlyq «Umdat at-tauarh» şyǧarma­synyŋ avtory Äl-qajy Abdi Äl-Gafari qazaq han­dary jönınde aita kelıp, Baraq hannyŋ tūraǧy «Qazaq iailaǧy degen jerde» dep jazady (Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan: Leto­pis treh tysiacheletii. Almaty, 1992. S. 219).

Aq Orda men Moǧolstan aumaqtaryn mekendegen ru-taipa, taipa bırlestıkterı men etnosaiasi bölımderdıŋ bır ūlt retınde şoǧyrlanyp, ūlttyq qūramynyŋ tūraqtaluy mūnan da erterek kezeŋde oryn alǧandyǧyn meŋzeitın derekközderı de joq emes. Solardyŋ bırı 1922-1923 jyldary Qazaqstanda bolyp, qazaq tarihyna bailanysty zertteu jürgızgen aǧylşyndyq Ralf Foks «qazaqtar – moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın-aq ūlt bolyp qalyptasqan halyq» deidı. (Fox R. PeopIes of the Steppes. London, 1925. P.139).

«Qazaq» atauynyŋ HV ǧasyrdyŋ ortasyna deiın-aq etnikalyq mazmūnǧa ie bolǧandyǧyn derekközderı de terıske şyǧarmaidy. 1330-1405 jyldary aralyǧyndaǧy Orta Aziiada bolǧan tarihi oqiǧalardy baiandaityn «Zafarname» kıtabynda qazaq elı, qazaq jerı degen ataulardyŋ ūşyrasuy qazırgı resmi tarihnamadaǧy pıkırdıŋ tüpkılıktı emestıgın körsetedı.

Ötemıs qajynyŋ «Şyǧysnamada» qazaq handary äuletınıŋ negızın qalauşy Joşynyŋ ūrpaǧy Orys han (1369-1376 j.j.) dep esepteuı de belgılı bır kezeŋderde türkı taipalary tobynyŋ bırde «alaş myŋy», bırde «alşyn», keiın «qazaq» atanǧany jönındegı pıkırımızdı tolyqtyrady.

Qalai bolǧanda da HV ǧasyrdyŋ orta kezınde Şu men Qozybasy öŋırınde qūrylǧan memleket pen onyŋ halqyna «qazaq» atauynyŋ berıluı Kerei men Jänıbektıŋ öz jaqtastarymen bırge Aq Orda jerınen Jetısuǧa qonys audaruyna bailanysty aitylady.

QAZAQ HANDYǦY

Qazaq handyǧynyŋ qūrylu uaqyty Mūhammed Haidar Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi» eŋbegınde Orys han men Baraq han ūrpaqtary Kerei men Jänıbek sūltandardyŋ Aq Orda halqynyŋ bır bölıgı­men Jetısudyŋ batys öŋırıne (Şu men Qozy­basy) qonys audaruy oqiǧasynan, iaǧni hidjra­nyŋ 870 (1465-1466) jyldarynan bastalady dep kör­setıledı. Ädebiette mūny äulettık talas-tartysqa saiyp, tıptı Kerei men Jänıbektıŋ būl qadamy Aq Orda memleketındegı bilık üşın küres­tı jalǧastyru maqsatynda Jetısudaǧy türkı taipalarymen qosyludy, iaǧni küş jinastyrudy közdedı dep baǧalaǧannyŋ özınde täuelsız ömır süruge ūmtylǧan Aq Orda halqynyŋ tarihi proses­tegı rölı kömes­kılenıp qalady. Äuelı memleket (handyq) qūryldy, sosyn qazaq halqy qalyptasty degen pıkırdıŋ özı de tarihi şyndyqqa säikes kelmeidı.

HV ǧasyrdyŋ 60-jyldary «qazaq» etnonimıne ie bolǧanmen, halyq basqa ataularmen oǧan deiın qalyp­tasyp ülgergen. Qazaq handyǧy qūrylǧannan keiın onyŋ nyǧaiuy men halyqtyŋ qalyptasu tın­derınıŋ jetıluı özara yqpaldastyqta oryn alady.

Qazaq halqynyŋ qalyptasuy Qazaq handyǧynyŋ qūryluyna jäne tūŋǧyş qazaq handarynyŋ ıs-äreketıne bailanysty boluy degen pıkır V.V.Velia­minov-Zernovtyŋ «Qasym handary men hanzadalary turaly zertteuler» degen eŋbegınen bastau aldy da, orys jäne keŋes tarihnamasynda qazaq memlekettılıgı ırgesınıŋ qalanuyn da, qazaq etnogenezın de HV ǧasyrdyŋ ekınşı jartysymen bailanystyratyn tūjyrym oryn aldy.

Degenmen, keibır keŋes avtorlarynyŋ Qazaq handyǧynyŋ qūryluy kezdeisoq oqiǧalardyŋ jiyntyǧy retınde düniege kelgen qūbylys emes, ortaǧasyrlyq Qazaqstannyŋ bükıl şaruaşylyq, äleumettık, saiasi damuy jäne qazaqtardyŋ etni­kalyq tarihynyŋ erekşelıkterımen bailanys­tyrǧanyn jasyruǧa bolmaidy.

Jänıbek pen Kereidıŋ Moǧolstanǧa köşıp kelu sebebın T.İ. Sūltanovtyŋ feodaldyq ezgınıŋ küşeiuı, osy negızde äleumettık narazylyqtyŋ ösuı, han saiasatyna narazy sūltandardyŋ osy jaǧdaidy öz müddesıne paidalanudy közdedı sekıldı tūjyrymy derekközderımen däleldenbeidı. (Sultanov T.İ. Nekotorye zamechaniia o nachale kazahskoi gosudarstvennosti // İzv. AN Kazahskoi SSR. 1971. №1. S. 56.).

Qazaq handyǧynyŋ qūryluy Qazaqstan aumaǧyn­daǧy äleumettık-ekonomikalyq jäne etnosaia­si damudyŋ zaŋdy nätijesı bolyp tabylady.

Qazaq handyǧynyŋ tez aiaǧyna tūryp, Euraziia keŋıstıgındegı eleulı faktorǧa ainaluynyŋ as­taryn­da ǧasyrlar boiǧy memlekettılık dästür men tür­kılık negızdegı qazaq halqynyŋ etnogenezı pro­se­sındegı sabaqtastyqtardyŋ qabattasa, bırın-bırı alǧa süiregen küşter jatty. Qysqaşa sözben ait­qanda, qazaqtarda äuelı memleket, sosyn qazaq hal­qy qalyptasty degen tūjyrymdama negızsız körınedı.

Körnektı orys tarihşysy V.V.Trepavlov Qazaq handyǧyn köne däuırden berı kele jatqan memlekettık dästürdıŋ zaŋdy jalǧasy dep esepteidı.

Qazaq handyǧynyŋ qūryluy jönındegı basty derekközı Myrza Mūhammed Haidar Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi» atty eŋbegı ekendıgı älem jūrt­şylyǧyna mälım. Mūny moiyndamai, «qazaqtarda bū­ryn memleket bolmady» dep söileu – «körmes tü­ienı de körmes» degen qazaq maqalyn eske tüsıredı.

Qazaq handyǧynyŋ qūryluy tarihy K.A.Pişu­lina, T.Sūltanov, N.Myŋjan, S.Joldas­baiūly, M.Äbuseiıtova, Z.Qinaiatūly, T.Omarbekov jäne basqa da ǧalymdar tarapynan är qyrynan zerttelıp keledı. Ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldary Qazaqstanda zertteu jūmystaryn jürgızgen Alfred Hadson (AQŞ) Qazaq handyǧynyŋ qūryluy jönındegı tūjyrymdarynda «Tarih-i Raşidi» eŋbegıne süiene otyryp, Kerei men Jänıbektıŋ, öz jaǧyna basqa taipalar men rulardy tartu üşın, küş-quaty jetkılıktı bolǧanǧa ūqsaidy dep jazady. Äŋgıme būl ekı sūltannyŋ bedelı men küş-quaty emes, oǧan eretın, bölınuge daiyn halyqtyŋ bırşama ekendıgı jönınde bolsa kerek.

Kelesı amerikalyq avtor Marta Olkott Qazaq handyǧy Qasym hannyŋ tūsynda (1512-1518) bır ortalyqqa baǧynǧan memleketke ainaldy deidı. Onyŋ sözımen aitqanda: «Qasym Noǧai tobynan» (Noǧai Ordasyn aitady. – K.E.) şyq­qan qypşaqtardyŋ, şaǧatailyqtardyŋ şyǧys būtaq­tarynan taraǧan naimandar men arǧyndardy qosqanda, basqa da türkı taipalarynyŋ bırıguıne basty nazar audardy. Būl jaǧdai qazaqtardy halyq dep sanauǧa mümkındık berdı. Olar negızınen tūtastai türkı tılınde söileitın, bıryŋǧai mal ösırumen ainalysqan, ortaq mädenietı bar bır milliondai adamnan tūratyn myqty ha­lyq­ty qūrady. Qa­sym­nyŋ tūsynda saia­si jaǧynan bırıgu ornyqty, sebebı qazaq­tar aumaǧynda tūryp jatqan sūltandar han bilıgın moiyndap, oǧan bas idı».

Olkottyŋ baian­dauy boiynşa, Qasym hannyŋ tūsynda han­dyqtyŋ qūramyna Syrdariia boiyndaǧy qalalardyŋ, oŋtüs­tıktegı köşpelı jäne otyryqşy öŋır­­ler­degı eldı meken­der­dıŋ enuıözın-özı qam­tamasyz etken (astyn syzǧan bız. – K.E.) eko­nomika qūruǧa müm­kındık berdı.

Handyqtyŋ ny­ǧa­iuyna bırneşe faktorlar äser ettı. HV ǧasyrdyŋ 60-jyldarynyŋ aiaǧy men 70-jyldarynyŋ basynda handyqqa Ortalyq jäne Oŋtüstık Qazaqstannan bıraz köşpe­lıler qonys audardy. Osy ǧasyrdyŋ aiaǧynda Türkıs­tan aumaǧynyŋ ortalyǧy Syǧanaqta, Sauran men onyŋ töŋıregınde, Qarataudyŋ Sozaqpen qos alǧanda japsarlas audany jäne onyŋ terıskeiı men küngeiındegı, Syrdariianyŋ tömengı aǧysyndaǧy basqa da qonystarda, Aral öŋırınde qazaq han­darynyŋ bilıgı ornady (Pişulina K.A. Iýgo-Vostochnyi Kazahstan v seredine HV – nachale HVI vekov. Alma-Ata, 1977). Noǧai Ordasy halqynyŋ, äsırese, alşyndardyŋ bıraz bölıgı Qasym han tūsynda Qazaq handyǧyna kelıp qosylady.

Qazaq handyǧynyŋ ejelden türkı taipalary meken­degen Jetısu jerınde qūryluy tez arada nyǧa­iyp, halqynyŋ sany ösıp, etnikalyq aumaǧy­nyŋ keŋeiuıne jaǧdai jasady.

Moǧolstandaǧy kerei, qaŋly, dulat, qarlyq, merkıt, choras, barlas jäne t.b. tügelge derlık türık tılı­nıŋ qypşaq tarmaǧyna jatatyn qazaq jäne qyr­­ǧyz tılderıne jaqyn tılde söiledı (Iýdin V.P. Sentralnaia Aziia v HIV-HVIII vekah glazami vosto­koveda. Almaty, 2001. S.84).

Qasym han tūsynda handyqtyŋ şekarasy oŋtüstıgınde Syrdariianyŋ oŋ jaǧalauymen şek­tesıp, Türkıstan qalalarynyŋ bırazyn, oŋtüs­tık-şyǧysynda Jetısudyŋ tau etekterı men jazyq­tarynyŋ bır bölıgın qamtidy, soltüstık-şyǧy­syn­da Ūlytau jäne Balqaş kölı öŋırı arqyly ötıp, Qarqaraly taularynyŋ sılemderıne deiın, soltüstık-batysynda Jaiyq özenıne deiın jetedı. Batysta qazaqtardyŋ etnikalyq aumaǧynyŋ Jaiyq özenımen şektesıp jatqandyǧy jönınde 1517, 1526 jyldary Mäskeude diplomatiialyq tapsyrmamen bolǧan avstriialyq diplomat S.Gerberştein de rastaidy.

Qazaq handyǧynyŋ şekarasy turaly maǧlūmat­tar orys patşasy IV İvannyŋ 1552 jylǧy jarlyǧy boiynşa öz memleketınıŋ şekarasyn anyqtaudy közdegen materialdar jinastyrylyp, 1599 jyl şamasynda Fedor İvanovichtıŋ tūsynda jaryq körgen «Bolşoi chertej» kıtabynda keltırılgen. Mūny qūrastyruşylar «Qazaq Ordasynyŋ» «Hvalynsk» (iaǧni Kaspii) teŋızınen Qaraqūmǧa deiıngı jerı men geografiialyq nysandaryna sipat­tama beredı (Ensiklopedicheskii slovar Brokgauza i Efron. T. HV. Kn.29. SPb, 1895. S. 455).

HVI ǧasyrda qazaqtar Tobyl özenınıŋ joǧarǧy jaǧy men Esıl jäne Ertıs özenderınıŋ basseiınınde köşıp-qonyp jüredı (Tomilov N.A. Kazahi Zapadnoi Sibiri v konse HVI – pervoi polovine HIH v. // Etnogenez i etnicheskaia istoriia tiurkskih narodov Sibiri i sopredelnyh territorii. Omsk, 1983. S. 70).

Qazaqtardyŋ Batys Sıbır jerıne ornalasuy G.E.Katanaev, M.S.Mūqanov jäne basqa da avtor­lardyŋ eŋbekterınde qarastyryldy (Katanaev G.E. O postupatelnom dvijenii kirgizov Srednei Ordy k granisam Zapadnoi Sibiri // Zap. Zapadno-Sibirskogo otdeleniia RGO. 1886. Kn. 8. Vyp. I; Mu­kanov M.S. Etnicheskii sostav i rasselenie kazahov Srednego juza. Alma-Ata, 1974). HVI ǧa­syr­dyŋ bas kezınde Qazaq jerlerı Permmen şekara­lasyp jatady (Tomilov N.A. Ukaz. soch. S. 69).

XVII ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınde handyq qazırgı qazaq aumaǧynyŋ basym bölıgıne baqylau jürgızedı. (OIcott M.B. The Kazakhs. Stanford, CaIifornia, 1987. PP. 3,4,9).

Qazaq handyǧynyŋ üş jüzge bölınuı negızınde ony «federasiia» nemese «konfederasiia» bolǧan­dyǧynyŋ belgısı dep esepteudıŋ negızı joq. Qazaq­tyŋ üş jüzı – bır memlekettıŋ üş bölıgı ǧana. Būl jönınde M.Olkott bylaişa tüsındırme beredı. Keibır taipalardyŋ halqynyŋ sany men ielı­gınıŋ ūlǧaiuy äleumettık ūiymdasu men bas­qaru­ǧa qatysty problemalar tuǧyzdy. Mıne, osy jaǧ­daiǧa jäne genealogiialyq faktorlarǧa (basqa jaǧ­dailarǧa emes) bailanysty HVI ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda handyq aumaǧy üş jüzge bölındı (köpşılık avtorda basqa kezeŋ atalady. – K.E.). Bıraq osyǧan qaramastan, dep jazady M.Ol­kott, qazaqtar bır tılde söileitın, jalpyǧa tän mä­de­nietı men ekonomikasy bar bırtūtas halyq bolyp qaldy.

Nemıs ǧalymy E.Sarkisians «1917 jylǧa deiıngı Reseidıŋ şyǧys halyqtarynyŋ tarihy» degen zertteuınde Qazaq handyǧynyŋ qūrylu tari­hyn, onyŋ Qasym, Tahir (1523/24-1531/32), Haqnazar (1537/38-1580) handar tūsynda körşıles halyqtarmen qarym-qatynastaryn, taipalyq qūramy men etnikalyq aumaǧynyŋ qalyptasuyn egjei-tegjeilı baiandaidy. Äsırese, ol Täuke han tūsyndaǧy (1651-1718) bır ortalyqqa baǧynǧan Qazaq memleketıne erekşe toqtalady (Şarkısyanz E. Geschichte der OrientaIischen VöIker RussIands bis 1917. München, 1961. S. 310-322).

Qazan töŋkerısıne deiıngı keibır orys ǧalymdary da Qazaq handyǧy jönınde obektivtı pıkır bıldırdı. «Dalalyq oblystardyŋ qyrǧyzdary turaly zaŋdar jinaǧy» degen eŋbekte: qyrǧyz-qaisaq hany Täuke taipalar arasynda tynyştyq, rular arasynda jerdı ädıl bölıp berıp, ony paidalanu tärtıbın ornatty, jalpy ol zaŋdylyq negızde äreket ettı; bärın de aqylmen ıstep, täjıribe men şeberlıgıne süiengen Täuke üş qyrǧyz-qazaq ordasyna bilık jürgızdı; ärbır ordaǧa öz ökılderın: Ūly jüzge Tölenı, Orta jüzge Qazybektı, Kışı jüzge Äitekenı taǧaiyndady delınedı (Sbornik uzakonenii o kirgizah stepnyh oblastei / Sost. İ.İ. Kraft. Orenburg, 1898. S. 12).

İ.İ.Kraft HVIII ǧasyrdyŋ bas kezınde «jüz» bölek handyq maǧynasyndaǧy qūrylymdy emes, kö­bı­ne-köp bır memleket qūramyndaǧy general-gu­ber­natorlyqty bıldırdı dep körsetıptı (Sonda. S. 14).

HIH ǧasyrdyŋ orta kezındegı A. Tereşenko degen avtordyŋ «Deştı Qypşaq ızderı jäne Işkı Qyrǧyz-qaisaq ordasy» degen maqalasynda da osy sekıldı mälımetter keltırıledı.

HVII ǧasyrdyŋ bas kezınen Türkıstan qalasy qazaqtardyŋ astanasyna ainaldy. Esım hannyŋ (1598-1613/14) ūly Jäŋgır (1627-1628) men nemeresı Täuke osy qalada tūryp, barlyq qazaqtarǧa ämırın jürgızdı dep jazady ol (Moskvitianin. 1853. T. 6. № 22. Kn.2. S. 77).

Qazaqtardyŋ atameken jerlerınıŋ etnikalyq qalyptasuy HVI-HVII ǧasyrlar barysynda aiaq­taldy. Resei Ortalyq memlekettık tarihi mūra­ǧaty, Resei Ortalyq memlekettık äskeri-tarihi mūraǧaty, Resei Syrtqy saiasaty mūraǧaty, Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memleketı mūraǧaty negızınde zertteu jürgızgen M.S.Mūqanov HVIII ǧasyrdyŋ bas kezınde qazaqtardyŋ qazırgı Qazaqstan aumaǧyn tūtastai alyp jatqandyǧyn naqtylap berdı (M. Mūqanov. Qazaq jerlerınıŋ tarihy. Almaty, 1994. 4-5-better).

Ǧalymdardyŋ soŋǧy jyldary jürgızgen arheo­logiialyq qazba jūmystary nätijesınde Qazaqstannyŋ soltüstık öŋırınde qimaq däuırıne, al Jaiyq özenınıŋ batys jaǧalauynda Altyn Orda däuırıne jatatyn qalalar oryndary tabyldy.

HVIII ǧasyrdaǧy qazaqtardyŋ etnikalyq aumaǧy tarihi qūjattar negızınde V.Vostrov, N.Bek­mahanova jäne basqa da ǧalymdar tarapynan zerttelıp, negızdeldı.

Memlekettılıktıŋ basty atributtarynyŋ bırı – şekara ekendıgı belgılı. «Qazaqtarda şekara bolmady» dep aua jaiyluşylar üşın qazaq ta, aǧylşyn da, basqa da emes, qazaqqa büi­regı būra qoimaityn Resei Bas Ştabynyŋ kapi­tany L.Kostenkonyŋ myna kuälıgın keltıre keteiık: «Severnuiu granisu kirgizkih kochevok opredelit legche, chem iujnuiu, potomu chto zdes eşe s proşlogo veka russkoe pravitelstvo stremilos oboznachit predely nabegam stepniakov ustroistvom ukreplennyh linii. Takim obrazom severnaia granisa kirgizskih kochevok oboznachilas: chastiu Altaiskih gor, rekoiu İrtyşem, potom tak nazyvaemoiu Gorkoiu Sibirskoiu linieiu ot İrtyşa do Tobola, ili do Zverinogolovskoi kreposti, zatem ot etoi poslednei do ustia reki Uia rekoiu Tobolom; dalee r. Uem i potom Uralom, nachinaia ot Spasskago forposta (bliz Verhneuralska) pochti do Orenburga, ili tochnee do Nijniago forposta, zatem dalee rekami Berdiankoiu, Uralom i İlekom do ustia poslednego i potom opiat Uralom. Nesmotria, odnakoj, na eti predely, znachitelnaia chast kirgizov Maloi ordy, v chisle 7000 kibikov, pereşla v 1812 godu cherez Ural i s razreşeniia pravitelstva poselilas v Astrahanskoi gubernii (Vnutreniaia ili Bukeevskaia orda); drugaia chast, v chisle 3200 kibitok, neskolko ranee pereşla İrtyş i kochuet vnutri linii Sibirskogo kazachiago voiska. Na zapade granisei kirgizskih kochevev schitaetsia r. Ural i severovostochnyi bereg Kaspiiskogo moria. Na iuge kirgizy primykaiut svoimi kocheviami do Ust-Urta, zatem do Hivy, do Zaravşana, hrebta Kaşgar-Davanskogo, gor Urtak-tau, hrebta Aleksandrovskogo i gor Kirgizyn-ala-tau. Na vostoke kirgizskaia kochevia dohodiat do hrebta Ala-tau, ozera Alakul, gor Tarbagataiskih, ozer Nor-Zaisana i hrebta Tian-şanskogo». (Sredniaia Aziia i vodvorenie v nei russkoi grajdanstvennosti / Sost. L. Kostenko. SPb, 1870. S. 30-31).

Būl oraida orys bekınısterı men äskeri jüielerınıŋ, onyŋ ışınde «Aşy özek» atalǧan «Sıbır şebınıŋ» özı qazaq jerı arqyly ötkenın eskeru qajet. 1910 jyly jaryq körgen «Aqmola oblysyndaǧy qyrǧyz şaruaşylyǧy» degen zertteudıŋ avtory V. Kuznesov: «Qazırgı qyrǧyz­dar­dyŋ (qazaqtardyŋ. – K.E.) ata-babalary Petropavl dalasyna är uaqytta qonys audardy. Uezde özderı­nıŋ tūryp jatqanyna bes jüz jyl bolǧan bır auyl tabyl­dy. Ol – Poludensk bolysyndaǧy Jakei Oraz­bai tūratyn 9-auyl. Osy bolystaǧy №7, 10, 13, 16 – auyldardyŋ, Taiynşy bolysyndaǧy on bır auyl­dyŋ mūnda tört jüz jyldan berı ömır sü­rıp jatqany körınedı» (Kuznesov V. Kirgizskoe hoziaistvo v Akmolinskoi oblasti. T. III. SPb, 1910. S. 31-33).

Basqaşa sözben aitqanda, orys mūjyqtaryna jer ızdegen ekspedisiia basşysynyŋ özı qazaqtardyŋ qazırgı Soltüstık Qazaqstan oblysynda HV ǧasyrdan berı tūryp jatqanyn moiyndaidy.

Qazaq handyǧy öz zamanynda Şyǧysta da, Ba­tys­t­a da belgılı boldy. Şyǧys avtorlarynyŋ şyǧar­malarynda Qazaq handyǧy «Mamlakat-i kazah», «Doulat-i kazah», «Ulus-i kazah» dep ataldy.

Parsy jazuşysy Hasan bek Rumludyŋ 1931, 1934 jyldary aǧylşyn tılıne audarylyp jaryq körgen «Ahsan at-tavarih» atty eŋbegınıŋ 12-tomynda 1494-1578 jyldardaǧy Qazaq han­dyǧy, onyŋ handary Qasymnyŋ, Būryndyq pen Haqnazardyŋ ıs-äreketterı, olardyŋ ışınde 1578 jyly Pul-i Hatun tübınde qazaqtardyŋ türıkmendermen ūrysy jönınde baiandalady.

Qazaq handyǧy turaly europa saiahatşylary, saudagerlerı men diplomattarynyŋ kündelıkterı de mol maǧlūmat beredı. HVI ǧasyrdyŋ 50-jyldary Reseiden İranǧa qazaq jerı arqyly ekı ret ötken aǧylşyn köpesı Entoni Djenkinson (1538-1580 j.j.) qazaqtardy öz atymen atap («Cassacks»), olar­dyŋ sol kezeŋde (iaǧni Haqnazar han tūsynda) Taşkentpen soǧysyp jatqandyǧy, quatty halyq eken­dıgı jönınde Angliiaǧa mälımet jetkızedı. Özı qūrastyrǧan kartada Edıl men Jaiyq arasynda no­ǧailardy ornalastyryp, olardan şyǧysqa qarai­ǧy jerlerdı «Kazahiia» («Cassackia») dep körsetedı

Avstriialyq diplomat Sigizmund Gerberştein (1486-1566) Qasym bilegen Qazaq handyǧy turaly jazyp, onyŋ tūrǧyndaryn «qazaq tatarlar» («Cosatski») dep tanidy.

1518 jyldyŋ mausym aiynan 1519 jyldyŋ qaŋ­tar aiyna deiın Mäskeude elşılık saparmen bolǧan italiialyq Franchesko Da-Kollo men An­toni De-Konti öz elıne qazaq jerlerı jönınde mälı­­metter alyp qaitty. İranǧa, Qytaiǧa jäne basqa da şyǧys elderıne sauda-sattyq jäne diplomatiialyq jūmystarymen baryp qaitqan nemıs ǧalymy jäne jazuşysy Adam Oleariidıŋ (1635 j.), gollandiialyq Iаn Streistıŋ (HVII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy), fransuz ükımetınıŋ diplomatiialyq agentı De-la-Nevilldıŋ (1689 j.), fransuz köpesı Jan Batist Tavernenıŋ (HVII ǧasyrdyŋ 30-jyldary), şved elşılıgınıŋ hatşysy Engelbert Kempferdıŋ (1683 j.), golland suret­şısı Kornelii de Bruinnıŋ joljazbalarynda qazaq­tar jäne olardyŋ qonystary turaly san aluan tarihi jäne etnografiialyq materialdar toptastyrylǧan.

Äsırese, 1664-1665 jyldary golland elşılıgı qūramynda Mäskeuge kelıp, onyŋ şyǧystaǧy aimaqtary jönınde materialdar jinastyrǧan geograf N.K. Vitsennıŋ 1692 jyly Amsterdamda jaryq körgen «Soltüstık jäne Şyǧys Tatariia turaly» degen eŋbegın erekşe atau kerek. Kıtapta Esım hannyŋ, Täuke hannyŋ, Tūrsyn men Bolat sūltandardyŋ, Sairam, Türkıstan, Sozaq, Aqqorǧan, İkan, Sauran, Otyrar sekıldı qalalardyŋ attary atalady. Türkıstan qalasynda ūzyndyǧy jiyr­ma bes sajyn ǧimarat bar, ol «Astana» dep ata­la­dy; Astananyŋ ışınde jüzden astam baspana orna­lasqan; olardyŋ bıreuınde adam boiyndai qazan tūr; Astanada Äzıret-qoja degen qasiettı adamnyŋ beiıtı bar dep jazady avtor (Oqyrman ne turaly, kım turaly aitylyp otyrǧanyn bıletın şyǧar).

Gollandiialyq jazuşynyŋ mälımetterı boiyn­şa Qazaq handyǧy Täuke han tūsynda bır ortalyqqa baǧynǧan, saiasi jaǧynan nyǧaiǧan memleket bolǧan, handyqtyŋ tek Syr boiyndaǧy qalalarynyŋ sany otyz ekıge juyqtaǧan. Qazaqtar turaly syŋarjaq pıkırler taratuşylarǧa şved avtory İogann Tabbert fon Stralenbergtıŋ 1738 jyly Londonda jaryq körgen «Europa men Aziianyŋ soltüstık jäne şyǧys bölıkterınıŋ tarihi-geografiialyq sipattamasy» atty kıtabyn paraqtap şyqsa, bıraz paidasy tier edı.

F. Stralenberg Qazaq handyǧyn Qazaq Ordasy («Kosachi Hordae») dep atap, qazaqtardyŋ köne mädenietı bar halyq ekendıgıne derekter keltıredı. Olardyŋ ışınen avtor «jūmbaq jazulardy» (Orhon-Enisei jazularyn), Soltüstık jäne Oŋtüstık Qazaqstandaǧy eskertkışterdı, äsırese, Ūlytau şyŋdarynyŋ bırındegı petroglifterdı, Ertıs pen Esıl özenderı jazyǧyndaǧy köne mazarlar men qorǧandardy ataidy.

Qazaq memlekettılıgın zertteude būrmalau­şylyqtarǧa ūşyrap kele jatqan taqyryptardyŋ bırı – qazaq dästürlı qoǧamynyŋ saiasi jüiesı.

Qazaq qoǧamynda bilık jürgızu bırneşe deŋgeide jüzege asyryldy. Köşpelılerdıŋ sinkrettık dünietanymyna orai ornyqqan bilıktık jüie memlekettık atributtardyŋ bärın qamtydy. Eŋ joǧary bilık jürgızu qūqy Şyŋǧys han ūrpaqtarynyŋ äleumettık-korporativtık tobynan sailanatyn hanǧa tiesılı boldy.

Handyq bilıktıŋ negızgı funksiialaryna ekonomikadan tys qaişylyqtardy retteu, ru-tai­palar arasyndaǧy kelıspeuşılıkterdı şeşu, äskeri-saiasi jäne sot qyzmetterı jatty. Qazaq­tarda han bilıgınıŋ basty funksiiasy – halyqty syrtqy şapqynşylyqtardan qorǧau, el men jerdıŋ tūtastyǧyn saqtau boldy.

Qazaq qoǧamyndaǧy aǧa han institutyna qazaq jüzderı arasyndaǧy bırlıktı nyǧaitu, tūtas qazaq jūrtyna qatysty mäselelerdı rettep otyru mındetı jükteldı. Qaisybır derekterde Qazaq handyǧynyŋ Täuke hannan keiıngı bileuşısı Qaiyp Mūhambet bolǧan (Kazahsko-russkie otnoşeniia. Vyp. 1. Dok. 15. S. 18). 1718 jyldyŋ köktemınde Äbılqaiyr hannyŋ «Qaiyp hannyŋ tapsyrmasymen soǧysuǧa daiyn ekendıgı» (Pamiatnik Sibirskoi istorii HVIII veka. T. II. S. 160) jönındegı mälımdemesı de Qaiyp­tyŋ bas han bolǧandyǧyn rastaidy. Keiın būl därejege Äbılqaiyr, Abylai qol jet­kızedı. Han bilıgınıŋ diskrettık sipatta bol­ǧan­dyǧy, Qazaqstannyŋ saiasi jüiesındegı türlı bilık subektılerınıŋ arasynda qataŋ verti­kal­d­y täueldılıktıŋ oryn almaǧandyǧy jönındegı paiymdaular ortalyq bilıktıŋ älsızdıgı sekıldı, qysqaşa aitqanda, Qazaq handyǧynyŋ memlekettılık bolmysynyŋ pısıp-jetılmegendıgı turaly ideiaǧa qosymşa qoldau tabu nietınen, qazaq memlekettılıgınıŋ özındık erekşelıkterın eskermeuden, mäselenı otyryqşy-egınşılıktı memleketterge tän bilıktık jüie negızınde qarastyrudan tuyndaidy.

Qoǧamdyq sanada han bilıgı memlekettılıktıŋ, qoǧamdy ūiymdastyru ısındegı tarihi sabaqtas­tyq­tyŋ simvoly, qauıpsızdık pen igılıktıŋ nyşany retınde qabyldandy. Būl – sonau Türık qaǧanaty zamanynan berı kele jatqan han men halyq tūtastyǧynyŋ bır körınısı bolatyn.

Han bırden-bır bilık iesı bolǧan emes. Joǧarǧy siuzeren retındegı oǧan handyqta bilık jürgızudı qarauyndaǧy ūlystar men taipalyq bırlestıkterdı bileitın sūltandarmen jäne bilermen bölısuge tura keldı. Jalpy memlekettık sipattaǧy mäselelerdı şeşu üşın qūryltai (halyq jinalysy) şaqyryldy. Tarihta Qaraqūmdaǧy halyq qūryltaiy, Ordabasy qūryltaiy belgılı. Orys derekközderınde qūryltai «sezd» dep ataldy. HIH ǧasyrdyŋ orta kezınde qazaqtar ömırımen tanysqan bır orys köpesı: «Köne zamannan qyrǧyzdarda orys bodandyǧyna ötuıne deiın köp adamdar qatynasqan sezder boldy» dep jazdy (Zapiski saratovskogo kupsa Iа.P. Jarkova o kirgizah. 1852 g. / Putevye dnevniki rossiiskih chinovnikov i issledovatelei o kazahskoi stepi HVIII – serediny HIH veka. Sb.dok. i materialov / Sost. İ.V. Erofeeva i dr. Astana, 2012. S. 599).

Qūryltaida han sailau, jau şapqynşylyǧyna qar­sy küres, şet elmen bıtımge kelu, t.b. bükıl qa­zaq halqynyŋ taǧdyryna qatysty mäseleler talqylandy.

M.H. Dulati «Tarih-i Raşidide» Kültöbenı Moǧolstannyŋ äigılı aimaǧy dep jazady. Kültöbe basynda el bırlıgı men onyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge bailanysty qiyn-qystau kezeŋderde halyq jinalysy bırneşe ret ötkızılgenge ūqsaidy. Bıraq onda qabyldanǧan şeşımdı hannyŋ būljytpastan oryndau qajettılıgı qaǧidatty eşbır özgerıske ūşyramady.

Handyq bilık jäne onyŋ statusy men funk­siia­lary, sūltandar jäne bilermen qarym-qaty­na­sy, handyq bilıktıŋ pärmendılıgı men berık­tıgı sekıldı mäseleler şyǧys avtorlarynyŋ şyǧarmalarynda keŋınen zertteldı.

Dästürlı qazaq qoǧamynyŋ eŋ yqpaldy saiasi küşın, hannan keiın, sūltandar nemese töreler qūrady. Şyŋǧys han äuletınen taraǧandardyŋ barlyǧy sūltandar atalyp, olar, Şyŋǧys hannyŋ qai būtaǧyna jatsa da, han taǧynan ümıtker boldy.

Qazaqtar dalalyq memlekettılık dästürlerdı saqtai otyryp, sūltandardyŋ jeke ūlystardy basqaru qūqyn da qabyldady. Olardyŋ saiasi qūqyqtaryna jalpy memlekettık basqaruǧa, jergılıktı (iaǧni, ūlysty) basqaruǧa qatysu jatty. Ūlysty basqaru sūltandarǧa onyŋ halqynyŋ üstınen äskeri-saiasi bilık jürgızuge mümkındık tudyrdy. Ūlystyq sūltandarǧa soǧys kezınde jasaq qūryp, oǧan qolbasylyq etu qūqy berıldı.

Marta Olkott: «Qazaqtarda ekı satyly äkımşı­lık qūrylym boldy: handar men sūltandar aris­to­kratiiasy rulyq qaǧidatqa negızdelgen äkımşılık jüie­sınen biık tūrdy», – dep jazady. Alaida, ame­rikalyq professordyŋ pıkırı üstırtındeu sekıldı. Ol qazaq qoǧamyndaǧy biler institutynyŋ orny men rölın jetkılıktı tüsınbeuşılıkten tuyndaidy.

Dästürlı qazaq qoǧamynyŋ saiasi-äleumettık jüiesındegı demokratiialyq bilıktıŋ maŋyzdy buyny – bi halyq tüsınıgınde: sot, töreşı; bata­göi, şeşen; bıtıstıruşı diplomat, elşı retın­de ūǧynyldy. Bi, «Jetı Jarǧy» boiynşa, özıne baǧynyşty ru-taipa şegınde sot jäne äkım­şılık bilık (hanmen qatar) jürgızdı. Öz qauy­mynyŋ tūrmys-tırşılıgın qadaǧalap, tärtıp pen tynyştyqtyŋ būzylmauyna jauapty boldy. Osylaişa, biler bileuşı handardyŋ halyq arasyndaǧy senımdı tıregıne ainalyp, sūltandarmen teŋ qūqyly därejede memlekettık mäselelerdı talqylauǧa qatysty.

Qazaqtarda biler, atqaratyn jūmysyna, lauazymyna, bedelıne, adami qasietterıne orai, ata bi, töbe bi, qatar bi, jeke bi, töten bi, bala bi bolyp bölıngen.

Biler instituty memlekettıŋ saiasi jäne äleu­mettık qūrylymyn tek qana ǧūryptyq qūqyq emes, sol siiaqty ruhani-mädeni salt-dästür negı­zın­­de de ūştastyra ärı teŋdestıre otyryp qam­ta­­masyz etudı közdegen bırden-bır qūrylym bol­dy. Onyŋ üstıne ol memlekettık basqaru jüie­sımen tyǧyz astasa otyryp, halyq pen bileu­şı toptardyŋ belgılı bır äleumettık-saiasi qūndy­lyqtar töŋıregınde top­tasuy­na yqpal ettı (Oraz­baeva A. Qazaq han­dyǧyndaǧy biler institutynyŋ genezisı men tarihi evoliusiiasy / Saiasat. 1997. 107-b.).

Biler instituty köşpelıler qoǧamynda būrynnan da belgılı boldy. Qazaq qoǧamynda ejelgı qūqyqtyq retteu formalarynyŋ bırı retınde biler soty jūmys ıstedı. Ony köne zamandardaǧy handyq basqaru jüiesınıŋ taipa kösemderıne süienu arqyly memleket ışındegı tärtıp pen rettılıktı nyǧaituǧa baǧyttalǧan ūmtylysy nätijesınde ömırge kelgen dalalyq demokratiianyŋ klassikalyq ülgısı deuge bolady.

Qazaq qoǧamynda sot törelıgı memlekettık basqaru ierarhiiasyndaǧy joǧarǧy buyn-handyq bilıkpen teŋdes, keide odan biık deŋgeide tūrdy. Biler soty jergılıktı mändegı dau-damaidy, qylmystyq jäne azamattyq ısterdı qaraǧan. Biler sotynyŋ şeşımderıne köŋılı tolmaǧan, ädıldıgıne senbegen daulasuşy tarap özge bilerge nemese töbe bi törelıgıne jügınuge qūqyly bolǧan.

Al töbe bi dästürlı qazaq qoǧamynda arbitr qyz­­metın atqarǧan (Kenjaliev Z. Köşpelı qazaq qoǧa­­myndaǧy dästürlı qūqyqtyq mädeniet. A., 1997; Qazaqstan. Ūlttyq ensiklopediia. 2-tom. A., 1999).

Dästürlı qazaq qoǧamynda Europa elderınıŋ parlamentımen deŋgeiles institut – biler keŋesı boldy. Ol jyldyŋ bır mezgılınde, ädette el jailauǧa köşıp bolǧan soŋ (al keibır avtorlar küz ailarynyŋ bırınde deidı) ötkızılgen, oǧan han, sūltandar, üş jüzdıŋ elge syily, «qara qyl­dy qaq jaratyn» ädıldıgımen tanylǧan bilerı, batyrlar men qojalar qatysqan. Biler keŋe­sınde memlekettık maŋyzy bar mäseleler talqy­lanyp, tiıstı şeşımder alynǧan. Biler şeşım­derın eşkım būza almaǧan, han da, qara da ony oryndauǧa mındettı bolǧan. Täuke han qalyp­tas­t­yrǧan osy demokratiialyq-qūqyqtyq qaǧi­da­ny keiıngı qazaq handary qataŋ ūstanǧan. Al bi­ler keŋesınıŋ Reseimen tek beibıt kelısımge kelu jönındegı ūiǧarymyn būzyp, öz degenımen Resei bodandyǧyn (meilı, tıptı, protektorat-aq bol­syn) qabyldau jönındegı Äbılqaiyr hannyŋ qadamy halyq tarapynan qatty qarsylyqqa ūşy­rady. Qazaqtardyŋ Äbılqaiyrdan syrt ainal­ǧany sonşalyq, 1736 jyly onyŋ ordasyna kelgen aǧylşyn suretşısı Djon Kestl: «Han öz qol astyndaǧylarmen asa bır ülken saqtyqpen aralasuǧa mäjbür, sondyqtan jeke basyna körsetıp otyrǧan olardyŋ tūrpaiylyǧyn aityp, menıŋ söge jamandauymdy sūrady» dep jazady öz «Kündelıgınde» (Djon Kestl. 1736 jyly Kışı jüz hany Äbılqaiyrǧa baryp qaitqan sapar turaly. Almaty, 1996. 22-23-b.).

Biler keŋesınıŋ şeşımderı han bedelınen joǧary qoiylǧanymen, ortalyqtandyrylǧan bilık pen basqaru ısıne qaişy kelmedı (S. Özbekūly).

Sonau ǧūndar zamany, Türık qaǧanaty kezeŋderı­nen berı kele jatqan memlekettık atributtar men basqaru instituttary Qazaq handyǧynda sol küiınde, özgermesten qabyldandy deu qatelık bolar edı. Qazaq qoǧamy memlekettılık dästür sabaqtastyǧyn jalǧastyra otyryp, ony özınıŋ ömır süru jaǧdaiyna orai damytty. Äsırese, HVIII ǧasyrda syrtqy küşterdıŋ el egemendıgıne bailanysty jäne qoǧam ömırınde otyryqşylyqty – egınşılıktı öŋırler rölınıŋ artuyn eskere otyryp, aǧa handy saltanatty türde sailau tärtıbı jäne oǧan özgerıs engızu normalary qabyldanady. Ony Abylaidy sailauǧa üş jüzdıŋ handary, sūltandary, bilerı jäne basqa da yqpaldy adamdarymen bırge, tūŋǧyş ret Oŋtüstık Qazaqstan qalalarynyŋ ökılderı qatysuynan köremız.

Abylai (1771-1780) otyryqşy halyqtarǧa qosa, köşpelılerden de salyq jinai bastaidy. Mem­lekettılık bilıktı küşeitu şaralary qolǧa alyna­dy. Abylai töleŋgıtterden tıkelei özıne ǧana baǧy­natyn jeke gvardiia qūrady. Han ökılettılıgı keŋeitıledı.

Töreler ökılettıgın şekteu mäselesı de alǧa qoiyldy. Töle bi hanǧa, qandai qiynşylyq bolsa da, ony köteretın töreler emes, halyq ekendıgın aityp, «Qabyrǧadan qar jausa, atan menen narǧa küş; El şetıne jau kelse, batyrlar men bige küş», – deidı. Äiteke bidıŋ 1698-1699 jyldary Türkıstanda ötken jiynda Reseidıŋ, Qytaidyŋ, ne basqa elderdıŋ kömegı tübınde opa bermeitını, onyŋ ornyna äskeri daiyndyqtan ötken tūraqty jasaq ūstap, oǧan kerektı qarajatty töreler men auqatty adamdardan jinaudy ūsynady. Ūsynysty Töle bi men Qazybek bi de qoldaidy (Biler instituty jönınde: Orazbaeva A. Dästürlı qazaq qoǧamyna tän biler instituty. Almaty, 2004).

Mūnyŋ özı qazaq memlekettılıgınıŋ tübırlı saiasi-äkımşılık reformalardyŋ aldynda tūrǧanyn, onyŋ özgerıske, progressivtı damuǧa qabılettılıgın körsetedı.

«Qyrǧyz – qaisaqtardyŋ saiasi jäne äleumettık qatynastaryn» zerttegen nemıs ǧalymy Frans Şvars: «Qyrǧyz-qaisaqtarda, dvoriandarmen qatar, jai halyqtan şyqsa da, qūrmet tūtu jaǧynan ataqty aqsüiekterden joǧary tūrǧan adamdar bar. Olar – joryqtar kezınde erlıgımen jäne aila-täsılmen erekşe közge tüskender, iaǧni batyrlar», – deidı (Şvars F. Turkestan – vetka indogermanskih narodov / Nemeskie issledovateli v Kazahstane. Ch.I. Per.s nem. Almaty, 2006. S. 180).

Otandyq tarihnamada batyrlar instituty, onyŋ dästürlı qazaq qoǧamyndaǧy orny, batyrlardyŋ äleumettık kategoriia retınde qalyptasuy bırşama zerttelgen. Batyrlardyŋ dästürlı funksiiasy –  eldı syrtqy şapqynşylyqtan qorǧau. Amerikalyq diplomat Iý.Skailer: «Eren erlıktı, eldık pen täuel­sızdıktı joǧary ūstaǧan qyrǧyzdar qai kezeŋde de, Syrym, Arynǧazy nemese Kenesary siiaqty dala tösınde atqa qonǧan batyrlar tuy astynda ji­­na­luǧa daiyn tūratyn», – dep jazdy (SchuyIer E. Turki­stan. Notes of a journey in Russian Turkistan, Kho­kand, Buchara and KuIdja. VoI. I. Iondon, 1876. P. 34).

Batys avtorlary Qazaq handyǧyndaǧy bilık bölınısınıŋ dästürlı qazaq qoǧamynyŋ ömır süru jäne damu erekşelıkterıne bailanysty ekendıgın, qaita qoǧamdy tūraqtandyruǧa, nyǧaituǧa baǧyt­tal­ǧandyǧyn eskere bermeidı. Sebebı, san ǧasyrlar tarihy bar köşpelılık, özındık örkeniet retınde, absoliuttık jüienı, eşqandai şekteu qoiylmaǧan bilıkke ūmtyluşylyq ürdısın qabyldamady. Han men halyq arasyndaǧy bilık tepe-teŋdıgınıŋ saqtaluy köşpelı qoǧamnyŋ damuyna qolaily jaǧdailar tudyrdy.

Qazaq memlekettılıgı funksiialarynyŋ jüzege asyryluy negızınen ädettık ǧūryptar basym türlı qūqyqtyq normalar jüiesımen rettelıp otyryldy.

Türkı halyqtarynyŋ san ǧasyrlyq qūqyqtyq normalar jüiesı Täuke hannyŋ 1680-jyldary Kültöbede han keŋesın şaqyryp, jetı bi atsalysyp qūrastyrǧan qazaqtardyŋ «Jetı Jarǧy» atty ata zaŋynda jüielendı. A.İ.Levşin: «Bilerdıŋ erteden kele jatqan Qasym han men Esım han tūsyndaǧy ädettık-qūqyq jüielerı «Jetı Jarǧy» zaŋynda jinastyryldy», – dep jazady.

Qazaq qūqyǧy öz bastauyn HIII ǧasyrda ömır sürgen üisın Maiqy biden alady. «Jetı Jarǧy» erejeler jinaǧynda būrynnan basşylyqqa alynyp kele jatqan «Qasym hannyŋ qasqa jolyndaǧy», Haqnazardyŋ «Aq jolyndaǧy» «Esım hannyŋ eskı jolyndaǧy» josyqtar ǧana emes, «Ūly Jasaqtyŋ» da keibır baptary paidalanylady. Bıraq soŋǧylary qazaq halqynyŋ tūrmys-saltyna, äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiyna orai beiımdelıp alyndy.

«Jetı Jarǧy», Moŋǧol imperiiasy nemese Altyn Ordadaǧy sekıldı, joǧarydan tüsırılgen qūqyq emes, qūqyqtyq ädet-ǧūrypty jaŋa saiasi jaǧdaiǧa beiımdeudıŋ nätijesı boldy. Mūny nemıs ǧalymy G. Diorferdıŋ köşpelılerdegı moŋǧoldyq jäne türkılık elementterdı zertteuge arnalǧan eŋbegınen aiqyn köruge bolady (Doerfer G. Türkische and mongoIischen elements im neufersischen. Bd. I. Wiesbaden, 1963. S. 264-265).

Ǧūlama ǧalym S. Zimanovtyŋ sözımen aitqanda, qazaq qūqyǧynyŋ erekşelıgı – onyŋ köşpelı mäde­niet şeŋberınde tuyp, sol däuırdıŋ eŋ qūndy sipatyn ielenuınde.

«Jetı Jarǧyda» ädettık qūqyqtyŋ basymdy­ly­ǧy qazaq halqynyŋ basyn bırıktırıp, Qazaq han­dyǧynyŋ nyǧaiuyna jūmys ıstedı. Ä.Bökei­hanov­tyŋ: «Köşpelı jäne otyryqşy ömır sürgen qarǧatamyrly qazaqtardy «ädet zaŋy» ortaq tärtıpke şaqyrdy, öz taŋbasy, öz ūrandary bar taipalardy «alaş» ūrany el basyna kün tuǧanda bır tudyŋ astyna bırıktırdı» degen sözınde osy tarihi şyndyq jatyr (Tuzemes [Ä. Bökeihanov]. Jenşina po kirgizskoi byline Koblandy / Turkestanskie vedomosti. 1899. №35. S. 208-209).

«Jetı Jarǧy» – Täuke han tūsynda qoǧam ömırınıŋ san-salasyn qamtyǧan, Qazaq handyǧynyŋ, el-jūrtynyŋ tūtastyǧy men bırlıgın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan konstitusiialyq qūjat boldy.

Qazaq handyǧynyŋ etnostyq negızınıŋ ny­ǧaiuyn­da islam dını maŋyzdy röl atqardy. Syrt­qy küşterge qarsy küreste dıni ideologiia halyqty jūmyldyruşy, integrasiialyq prosestı jedeldetuşı küş boldy. Qazaq handarynyŋ bır dınge senuı jäne bärı bırdei islam dınınıŋ sopylyq baǧytyn ūstanyp, dalalyq islamnyŋ negızın qalauy qoǧam men memleketke erekşe yqpalyn tigızdı, ruhani jıkşıldıkke tosqauyl qoidy. Parsy ǧalymy Mehdi Sanai Qoja Ahmet Iаsauidıŋ qazaq halqynyŋ qalyptasuyndaǧy rölın joǧary baǧalap, ol «Qazaqstan üşın ūlttyq jäne islamdyq jaǧynan özın-özı tanu qūraly ärı halyq maqtanyşy boldy» dep körsetedı (Mehdi Canai. İassaui tariqaty – Qazaq ädebietı. 1998. 17 şılde).

İslam dını, Qazaq handyǧynyŋ memlekettık dını retınde, ışkı jäne syrtqy saiasatynyŋ doktrinasyna ainaldy. Qazaqtardyŋ bükıl qoǧamdyq-saiasi jäne mädeni ömırı Şariattyŋ basymdyq rölımen sipattaldy. Qazaq zaŋdarynyŋ qūqyqtyq derekközderınıŋ bırın islam dını qūrai bastaidy. Qoryta aitqanda, Qazaq handyǧy islamdyq memleket retınde qalyptasady.

Şariattyŋ memleket ömırınde berık oryn aluy­men halyqtyŋ ädet-ǧūrpynda, mädeni damuyn­da sony özgerıster, eleulı alǧa basuşylyq oryn alady (Nurtazina N. İslam i evoliusiia gosudar­stvennosti v Kazahstane / Otan tarihy. 2006. № 1.).

Qazaq handyǧynyŋ ekonomikasyn tek köşpelı mal şaruaşylyǧymen ǧana sipattap, osydan baryp «qazaqtarda memleket bolmady» deu eşqandai tarihi qūjattarmen rastalmaidy. Euraziia keŋıstıgınıŋ tūrǧyndary, olardyŋ ışınde Qazaq handyǧy halqyn qūraǧandar ejelden, mal şaruaşylyǧyna qosa, egınşılıkpen şūǧyldanyp, ken qorytqan, qolöner käsıbımen ainalysqan. Mūny Edıldıŋ tömengı jaǧy men Jaiyq boiynda, Syrdariia, Talas, Jetısu öŋırınde, Ortalyq Qazaqstanda, Altai tauynyŋ qoinaularynda jiı kezdesetın tarihi eskertkışter aiqyn däleldeidı.

Qazaq memlekettılıgınıŋ qalyptasuy men genezisınde otyryqşylyq mädeniet pen ejelgı jäne orta ǧasyrlar kezındegı qalalardyŋ rölı erekşe boldy. Osy oraida A.İ.Levşinnıŋ myna sözderı oiǧa oralady: «Odin buhares, chasto poseşavşii Orenburg i slyvşii chelovekom uchenym, rasskazyval nam, budto by v drevnie vremena berega Syra i Aralskogo moria byli stol naseleny, «chto koşka mogla priiti iz Turke­stana v Hivu, perebegaia s odnoi kryşi na druguiu» (Levşin A.İ. Opisanie kirgiz-kazachih ili kir­giz-kaisaskih ord i stepei. Almaty, 1996. S. 111).

Bügıngı Qazaqstan aumaǧyn mekendegen memleketterdegı köşpelılık jäne otyryqşylyq simbiozy äsırese, qarahandar tūsynda airyqşa körındı (Qaraŋyz: Prisak O. Karahanidy / İslam. HHHI. 1951. S. 21-23; Baipakov K.M. Srednevekovaia gorodskaia kultura Iýjnogo Kazahstana i Semirechia. A.꞊A., 1986; Pişulina K.A. Prisyrdarinskie goroda i ih znachenie v istorii Kazahskih hanstv v HV-HVII vv. / Kazahstan v HV-HVIII vekah. A.-A., 1969).

H ǧasyrdaǧy ǧalym-geograf äl-Makdisi özınıŋ «Kitab äl-bäd va-tarih» («Dünienıŋ bastaluy men tarihy jönındegı kıtap») atty ensiklopediialyq şyǧarmasynda qazırgı Qazaqstan aumaǧynda ornalasqan ondaǧan qala tızımın keltıredı. Olar qolöner öndırısı men zat aiyrbasyna, saudanyŋ damuyna bailanysty paida bolyp qalyptasady.

Sozaq, Syǧanaq, Otyrar, Türkıstan, Sauran, Qoilyq, Talǧar (Talhiz), Taraz, Arkuk jäne t.b. ortaǧasyrlyq qalalardyŋ ırı sauda, qolöner jäne saiasi, mädeni ortalyqtar bolǧandyǧy şyǧys derekközderınde aitylyp, arheologiialyq jädıgerlermen naqtylanyp otyr.

Bır ǧana Altyn Ordada 110 qala bolǧandyǧy, onyŋ 21-ınde aqşa soǧylǧandyǧy anyqtaldy. Būlardyŋ sany jyl sanap artyp keledı. 2001 jyly Oral qalasynyŋ tübınen, Şaǧannyŋ Jaiyqqa qūiar saǧasyndaǧy qyrqasynyŋ müiısınen HIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy men HIV ǧasyr kezeŋınde ömır sürgen qalanyŋ orny tabyldy.

Otyryqşy öŋırlerdı, qala tūrǧyndaryn bylai qoiǧanda, köşpelılerdıŋ özderı de keibır dändı daqyldar ösırumen şūǧyldanǧan. Batys diplomaty İosofat Barbaro Deştı-Qypşaq tūrǧyndarynyŋ egın şaruaşylyǧymen ainalysatynyn öz közımen köredı (Barbaro i Kontarini o Rossii. K istorii italo-russkih sviazei v HV v. Leningrad, 1971).

Syrdariia öŋırı damyǧan egınşılık pen saudanyŋ, qolöner men mädeniet ortalyǧy boldy. Syrdariia boiyndaǧy qalalardyŋ äleumettık-ekonomikalyq jäne saiasi maŋyzy, Qazaq handyǧynyŋ tarihyndaǧy rölı V.V.Bartold, A.N.Bernştam, A.H.Marǧūlan, K.A.Pişulina tarapynan jan-jaqty zertteldı. Tobyldyq boiarin S.Saltykovpen bırge Täuke hanǧa baryp qaitqan orys elşısı V.Kobiakov Sıbır prikazyna bylai dep habarlaidy: «A goroda u nih, Tevkehana, vse sdelany iz syrogo kirpicha… A vsego ih, voinskih liudei, budet s 20 000 chelovek, kotorye kochuiut po Syru reke… A hleb u Tevkihana roditsa mnogoe chislo, pşenisa i iachmen i prosa…» (Rassprosnye rechi v Sibirskom prikaze kazaka Vasiliia Kobiakova o prebyvanii ego v Turkestane / Dopolneniia k aktam istoricheskim. T. H. 1867. Dok. № 80, HIV. S. 389-390).

HVI-HVII ǧasyrlarda Iаsy (Türkıstan) qalasy ülken egınşılıktı aumaqtyŋ ortalyǧyna ainalady. İbn Ruzbihan Iаsyny «Türkıstan bileuşılerınıŋ astanasy» dep ataidy. Būl öŋır dändı daqyldarmen jäne basqa da azyq-tülıkpen öz halqyn ǧana emes, basqalardy da qamtamasyz etedı. Türkıstanda Deştı Qypşaqtyŋ, Mäurennahr jäne Qytaidan keletın sauda joldary toǧysady.

Şyǧys derekközderınde Iаsy qalasynyŋ töŋıregınde ornalasqan İkan, Karnak, Karachuk jäne t.b. eldı mekender atalady.

Qazaq handyǧynyŋ tüpkılıktı astanasy boluy­nan bastap Türkıstan Syrdariia öŋırınıŋ saiasi, mä­de­ni ǧana emes, mūsylmandyq ortalyǧyna ainaldy.

Otyryqşylyq Jetısu öŋırınıŋ bıraz aumaǧyn qamtidy. Qazaqtardyŋ mūnda moǧol handyǧynyŋ tūsynda tūraqty jailau, qystaulary bolǧan. Qazaq qystaulary bükıl Syrdariia özenınıŋ boiyn alyp jatady (Fazlallah ibn Ruzbihan İsfahani. Mihman name ii Buhara (Zapiski Buharskogo gostia. Perevod, predislovie i primechanie R.P. Djalilovoi, M. 1976. S. 94, 31).

Qazaqtardyŋ köşpelılıkten görı, jartylai otyryqşy bolǧandyǧyn Qasym hannyŋ (HVI ǧ.) moǧol hany Seid hanǧa aitqan myna sözderınen-aq baiqauǧa bolady: «Qys bolsa jaqyndap keledı, bız, dala öŋırınıŋ tūrǧyndary, būl kezde qystau mäselesınıŋ qamyn oilastyruymyz kerek» (Materialy po istorii kazahskih hanstv HV-HVIII vekov. A.-A., 1969. S. 227).

Mūnyŋ barlyǧy N.M.Karamzinnen bastalǧan orys avtorlarynyŋ, orys ädebietıne negızdelgen keibır batys zertteuşılerınıŋ qazaqtardyŋ «taza köşpelılıgı» turaly paiymdaularynyŋ jalǧan­dyǧyn, olardyŋ bıraz bölıgınıŋ otyryqşy, jarty­lai otyryqşy retınde ömır sürgendıgın körsetedı.

Tıptı, qazaqtardyŋ ata-babalary da saqtar zama­nynan berı tūraqty ömır keşkendıgın, egın şarua­şylyǧymen ainalysqandyǧyn arheologiialyq materialdar däleldep otyr (Qaraŋyz: Joldasbaev S.J. Qystaular – tūraqty ǧūmyrdyŋ belgısı / QazMU habarşysy. Tarih seriiasy. 2008. №7. 81-85-bb.).

Qazaq handyǧynyŋ memlekettık atributtarynyŋ bırı diplomatiia salasy bolyp tabylady. Otandyq tarihnamada qazaq memleketınıŋ syrtqy saiasat müddelerı, memleketaralyq mäselelerdı şeşu ädısterı men strategiialyq maqsattary bırşama zertteldı. Bıraq būl mäsele jönınde qaişylyqty pıkırler joq emes. Keibır avtorlardyŋ köşpelı­ler soǧys arqyly qoǧamdaǧy äleumettık qaişy­lyqtardy älsıretuge tyrysty degen sonau Attila men Şyŋǧys han zamanynan berı kele jatqan pıkırdı Qazaq handyǧyna da taŋuǧa tyrysuy şyndyqqa säikes kelmeidı. HV-HVIII ǧasyrlar kezınde Qazaq handyǧynyŋ ışkı ömırınde syrtqy saiasatynyŋ sipatyn aiqyndaityn äleumettık teketırestıŋ oryn alǧandyǧy jönınde qandai da bır mälımetter ūşyraspaidy. Qaita Qazaq handyǧy körşıles memlekettermen beibıt tiımdı qarym-qatynastar ornatuǧa ūmtyldy.

Qazaq handyǧy türkı memleketterınıŋ diplo­matiialyq qatynastar ornatu, basqa eldermen kelıssözder jürgızu jönındegı san ǧasyrlyq dästürın jalǧastyrdy. Handyqta özındık diplomatiialyq räsımder men erejeler qalyptasty.

Türık qaǧanatynyŋ Vizantiiamen, İran jäne Qytaimen qarym-qatynastary jönındegı qūjat­tarda türkı bileuşılerınıŋ hattamalyq  normalaryna qatysty maǧlūmattar jiı ūşyrasady. Şeteldık elşı hannyŋ ordasyna kırerde tabal­dyryqty baspai attap ötkennen keiın tızesın büge otyryp söz alǧan, sūraqtarǧa jauap bergen.

HVIII ǧasyrda da hanǧa bas iiu, tızerlep otyryp sälem beru räsımderı qazaqtarda da saqtalǧan sekıldı. 1736 jyly jazda Orynbor ekspedisiiasynda jūmys ıstep jürgen aǧylşyn Djon Kestl Äbılqaiyr han ordasynda elşı räsımderın saqtai otyrylyp qabyldanady. Ol jönınde öz «Kündelıgınde» Kestl bylai deidı: «Olar (qazaqtar. – K.E.)… (hanǧa barǧanda) qalai tızerlep otyrudy, maŋdaidy jerge üş ret qalai tigızudı körsettı… Jarty saǧat ötkennen keiın jinalǧan qaraqūrym halyqtyŋ közınşe Baibek pen taǧy bır kısı ekı jaqtan qoltyqtap, jetektep menı hanǧa alyp kettı. Han otyrǧan üige on adym qalǧanda, bır minut qimylsyz tūruymdy sūrady. Sodan keiın adiutant nemese olardyŋ tılınde jasauyl maǧan dybys berıp, menı taǧy alty adym jerge aparyp, taǧy bır minut jasauyl kelgenşe tūrǧyzyp qoidy. Artynşa menı tura esıktıŋ aldyna alyp bardy, taǧy bıraz tūrǧannan keiın, jergılıktı jerdıŋ syi-qūrmetımen demep ışke kırgızıp jıberdı… Esıkten kırgende basymdaǧy qalpaǧymdy aldym, hannyŋ aldynda fransuzdarşa üş ret qūrmetpen basymdy iıp, qoşemet körsettım…» (Djon Kestl. Atalǧan şyǧarma. 20-21-better).

Köşpelılerde, onyŋ ışınde qazaqtarda Europa elderı men Reseide memleket basşylarynyŋ qabyldauyna jalaŋbas kıru sekıldı hattamalyq dästürlerden özgeşe, öz dünietanymdary boiynşa qalyptasqan diplomatiialyq etiketterı bolǧan. Professor K. Hafizovanyŋ bır eŋbegınde: «Peter­burgte Abylai han elşısı retınde barǧan qazaq sūl­tany orys patşasynyŋ audiensiiasynda jalaŋbas otyruǧa kelıspeuşılık» bıldırgenın jazady.

Köktürıkterdıŋ kezınen berı elşı, qazırgı tılmen aitsaq, diplomatiialyq immunitetpen qorǧalǧan. Aqyn – filosof Jüsıp Balasaǧūn:

Elşı erekşe, barlyq erdıŋ sarasy,

Artyq bıtken bılım, aqyl-sanasy.

Qūdaidyŋ eŋ asyl qūly – elşıler,

Talai ızgı ıstı solar tyndyrar, – dep jazady.

Bügıngı künı de qazaq «eldestırmek elşıden» deidı. Mūnyŋ özı Qazaq handyǧynyŋ halyqaralyq mäselelerdı şeşude küş körsetuge emes, beibıt jolmen şeşuge ūmtylǧanyn körsetedı.

Köktürıkterden bergı uaqyttyŋ bärınde türkı el­şı­lerınıŋ bergen antyna, odaqtastyq jönındegı şe­şım­ge adaldyǧy talai qūjattarda körınıs tapqan.

Bügıngı qazaqtarda «jüiesız söz iesın tabady» degen söz bar. Söileu mädenietınıŋ jüielıgı de däleldılıgı, baiqampazdyq pen bılımpazdyq türkı elşılerıne ejelden tän. Şeşendıktıŋ, diplomatiia tılınde öz pıkırın jetkıze bıludıŋ bır ülgısı – Qaz dauysty Qazybek bidıŋ (1667-1764) qazaq-qalmaq kelıssözındegı monology: «Bız – qazaq degen mal baqqan elmız, bıraq eşkımge soqtyqpai jai jatqan elmız. Elımızden qūt-bereke qaşpasyn dep, jerımızdıŋ şetın jau baspasyn dep, naizaǧa ükı taqqan elmız. Eşbır dūşpan basynbaǧan elmız, basymyzdan sözdı asyrmaǧan elmız. Dosymyzdy saqtai bılgen elmız, däm-tūzymyzdy aqtai bılgen elmız. Atadan ūl tusa, qūl bolamyn dep tumaidy, anadan qyz tusa, küŋ bolamyn dep tumaidy. Ūl men qyzdy qamatyp otyra almaityn elmız».

Qazaq handary köşpelılermen qarym-qatynas­tarynda ädettık qūqyqqa süiene otyryp äreket ettı. Orys han men Baraq hannyŋ ūrpaqtary Jänıbek pen Kerei eŋ aldymen Aq Orda handarynyŋ Syrdariia boiyndaǧy mūragerlık jerlerge öz bilıgın ornatuǧa ūmtyldy. Baraq han: «Syǧanaq jaiylymdary zaŋ men ädettık qūqyq boiynşa maǧan tiesılı, sebebı menıŋ atam Orys han Syǧanaqta qūrylys saldy», – deidı. (Pişulina K.A. Kazahskoe hanstvo vo vzaimootnoşeniiah s Mogulistanom i Şaibanidami v poslednei treti HV veka / Kazahstan v epohu feodolizma (problemy etnopoliticheskoi istorii) / Otv. red. A.H. Margulan. A.–A., 1981).

Qazaq handyǧynyŋ odaqtastyq qatynas ornatqan tūŋǧyş memleketı – Moǧolstan boldy. Būl odaq Qazaq handyǧynyŋ qūryluynan bastap HVI ǧasyrdyŋ 30-jyldaryna deiın sozyldy. Şyǧys Deştı Qypşaq üşın küreste Joşy äuletınen şyqqan Ahmet hanmen, Mahmūd hanmen, İbaq hanmen odaqtasty.

1533 jyly Moǧolstan taǧyna otyrǧan Abd ar-Raşid han özbektermen (Şaibani äuletımen) odaqtasyp, qazaqtardan Jetısu men Tian-Şandı qaitaryp aluǧa tyrysady. Qyrǧyzdarmen odaqtasu arqyly Qazaq handyǧy būl jerlerdı saqtap qalady.

HVI ǧasyrdyŋ ortasynda Qazaq handyǧymen Rus te, Noǧai Ordasy, Sıbır handyǧy men Orta Aziia handyqtary da sanasuǧa mäjbür bolady (1558-1559 jäne 1562-1563 j.). Būhar handyǧy men Hiuaǧa baryp qaitqan aǧylşyn köpesı E.Djenkinson: «Men mūnda (Būharaǧa. – K.E.) kelgenge deiın üş jyldai uaqyttan berı soǧys jürıp jatty… Taşkent üşın soǧysyp jatqan mūsylman dınındegı halyq – qazaqtar (Cassaks) dep atalady, olar – öte quatty», – dep jazdy (Esmaǧambetov K. Qazaqtar şetel ädebietınde. Almaty, 1994. 46-b.).

HVI ǧasyrdyŋ II jartysynda Qazaq handyǧynyŋ syrtqy saiasi jaǧdaiy kürdelılene tüsedı. Noǧai ūlysy men Sıbır handyǧynyŋ qazaqtarǧa qarsy odaqtasuy, orystardyŋ 50-jyldary Qazan men Astrahan handyqtaryn basyp alǧannan keiın qazaq jerıne jaqyndauy qazaq hany Haqnazardy (1538-1580 j.j.) özbek hany Abdolla II-men «anttasqan şart» jasauǧa äkeledı.

Täuekel han tūsynda Syrdariia boiyndaǧy qalalar üşın ūzaqqa sozylǧan küres qazaqtardyŋ jeŋısımen aiaqtalady. Täuekeldıŋ mirasqory Esım hannyŋ (1598-1613/14 j. bilık jürgızgen) 1598 jyly Būharamen jasasqan bıtım şarty boiynşa Türkıstan men Taşkent Qazaq handyǧyna berıldı (Abuseitova M.H. Kazahskoe hanstvo vo vtoroi polovine HVI v. Alma-Ata, 1985).

HVI ǧasyrdyŋ bas kezınen Resei Qazaq handy­ǧyna ülken müddelılık tanytty. Orys mem­leketı Altyn Orda qūramynda bolǧan elderdı öz qara­maǧyna aluǧa jäne olarmen qarym-qatynas­tarda özın Altyn Ordanyŋ «bırden-bır mūragerı» ekendıgın moiyndatuǧa ūmtylady. Batys Europa memleketterımen jazysqan diplomatiialyq qūjat­tarynda noǧailardy, Sıbırdı, Qazaq handyǧyn, qalmaqtardy öz qolastyna alǧanyn mälımdep, osy arqyly özın quatty memleket retınde körsetuge tyrysady.

Köp uaqytqa deiın orys patşasy saraiynda Altyn Ordadaǧy el basqaru jüiesı de, şyǧystyq etiket te üstem boldy. Tıptı, orys kniazdarynyŋ bırazy özderınıŋ şyqqan tegın Şyŋǧys hannan bastady jäne olar Riurikovichten taraǧandardan joǧary tūrdy. Olardyŋ mūndai mınez tanytuynda genealogiialyq negız de joq emes-tı. Qypşaq qyzdaryna üilengen Vsevolod Iýrevich Bolşoe gnezdo (1154-1212), Iаroslav Vsevolodovich (1191-1246), Qonşaqtyŋ qaryndasyna üilengen kniaz Georgii (1318 j.), Noǧaidyŋ qyzyna üilen­gen Fedor Riazanskiidı atasaq ta jetkılıktı (Kara­teev M.D. Rus i tatary. Kniajeskie rody. Dinas­ticheskie tablisy. M., 1994).

Batyidyŋ ūly Sartakpen anttasqan Iаroslavtyŋ ūly Aleksandr qypşaq qolyn bastap, 1240 jyly 15 mausymda Nevanyŋ Ladoga kölıne qūiatyn saǧasynda nemısterdıŋ äskerın talqandap, orys halqynyŋ tarih sahnasynan joiylyp ketpeuıne sebepker boldy. A.Nevskiidıŋ orystardyŋ bastaryn bırık­tırudegı rölı jönınde P.N.Saviskiidıŋ, tarih­şylar S.M.Solovev pen Lev Gumilevtıŋ aitqandary jūrtşylyqqa aian.

1513-1520 jyldar aralyǧynda Qazaq handyǧy Mäskeumen elşılık qatynastar ornatady. Bıraq Qasym han Reseidıŋ şyǧysqa qarai baǧyt ūstauy jalpy türkı keŋıstıgıne qauıp töndıretının aldyn ala boljaǧanǧa ūqsaidy. Qazırgı uaqytqa jetken epikalyq şyǧarmalar men än-küiler Noǧai ordasyndaǧy qazaqtar men Qazaq handyǧynan Qazan handyǧyn qorǧauǧa barǧandardyŋ bolǧandyǧynan habar beredı (İsin A. Qazaq handyǧy men Osman patşalyǧy saiasi bailanystarynyŋ basy / Abai. Respublikalyq folklorlyq-etnografiialyq ädebi-körkem jurnal. 1994. №4 (44). 32-b.).

Aǧylyşyn jazuşysy R.Fokstıŋ orystar qazaq jerıne HVI ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınen bastap köz alarta bastady dep körsetuı sol kezeŋdegı oqiǧalar sipatyn meŋzeidı. R.Fokstıŋ aityp otyrǧan kezeŋı İvan Groz­nyi­dyŋ aidap saluymen 1573 jyly orys-kazaktardyŋ Saraişyq qalasyn talqandap, tūrǧyndaryn qanǧa boiaǧan oqiǧamen tūspa-tūs keledı. Alaida, Reseidıŋ qazaqtar jönınde mūnan äldeqaida būrynyraq mälımetter jinai bastaǧanyn orys patşasy mūraǧatynyŋ tızbesınde 37-jäşıkte «Qasym patşa tūsyndaǧy kıtaptar men tızımderdıŋ» barlyǧy turaly mälımet rastaidy (Akty, sobrannye Arheo­graficheskoi ekspedisiei. T.I. SPb, 1836. S. 339).

Qazaq handyǧy turaly maǧlūmattardyŋ jinas­tyryluy ony tanyp-bıluge, teŋ qūqyly qarym-qatynastar ornatuǧa emes, köbıne qazaqtar­dyŋ sany, äskeri küşı, qaru-jaraǧy, ornalasuy jönın­degı barlauşylyq maqsatty közdeidı. Türkiiaǧa barǧan orys elşısı V.M.Tretiak-Gubinge: «Da i pro Kazatskuiu Ordu emu pytati, kto nyne v kazakeh gosudar. İ gde kochuet» (Pamiatniki diplomaticheskih otnoşenii Moskovskogo gosudarstva s Krymom, nogaiami i Tursieiu. T.2. 1508-1521 / Sbornik RİO. SPb, 1895. S. 678) degen tapsyrma berıledı.

HVI ǧasyrdyŋ 30-40-jyldarynda saiasi bytyraŋqylyqty bastan keşırgen Qazaq handyǧy öz egemendıgı men jerınıŋ tūtastyǧy üşın noǧai­larǧa, Sıbır handyǧyna qarsy küresuge tura keledı. Aiyrylyp qalǧan jerlerın qaitaryp alu üşın Haqnazar han 1568 jyldyŋ küzıne qarai Hajy-Tarhanǧa (Astrahan) deiın şabuyldap, qazaq äskerlerı Edıldıŋ saǧasynda orystarmen soǧysady. Būl jönınde Rus Rech Pospolitaia men Türkiiaǧa habar beredı. Mūraǧat derekterıne qara­ǧanda, Haqnazar han 1571-1572 jyldary Mäs­keuge elşı jıbergen. Elşılıktıŋ aldyna qoiylǧan negızgı maqsat Reseimen özara tiımdı saiasi jäne ekonomikalyq qatynastar ornatu bolatyn.

Orys memleketı Qazaq handyǧymen özıne ǧana tiımdı kelısımşart jasasu üşın qazaqtardyŋ ışkı de, kürdelı syrtqy saiasi jaǧdaiyn paidala­nu­dy közdeidı. Ondai jaǧdai, äsırese, Sıbır hany Köşımnıŋ qazaqtarǧa şabuyldary kezınde baiqalady. 1573 jyly Mäskeu ükımetınıŋ qazaq­tar­ǧa jıberılgen Tretiak Chebukov degen elşısı Köşım­­ge qarsy bırlesıp küresudı ǧana niet tūt­paidy. Tretiak Chebukov bastaǧan elşılık sapary­nyŋ sätsız aiaqtaluyna qaramastan, Qazaq handyǧymen şaruaşylyq-sauda qatynastaryn ornatu degen jeleumen Resei handyqpen şekaralas öŋırlerdı otarlai bastaidy jäne eŋ aldymen Sıbır handyǧyn özıne qaratudy maqsat tūtady.

Qazaq-orys qatynastary tarihyn zertteuşı­ler­dıŋ pıkırınşe, Qazaq handyǧyn täuelsız mem­leket retınde moiyndau, onymen mämılegerlık bail­a­nystar ornatu arqyly Resei qazaq jerın de bır­tındep otarlau josparyn jüzege asyra bastaidy.

Qazaq sūltany Orazmū­hamedtı (Oraz Mūhammed) kelıssöz jürgızgen bolyp, aldap tūtqynǧa aluy Reseidıŋ Qazaq handyǧyn özıne baǧyndyrudyŋ bır amaly retınde qaras­tyruy­nyŋ mysaly bolyp tabylady. 1594 jyly Täue­­kel hannyŋ Oraz­mū­hamedtı tūtqynnan bosatu, äskeri odaq qūru, sol kezde Sıbır handyǧymen soǧysyp jatqannan keiın qaru-jaraqpen kömek beru jönındegı ötınışımen bar­ǧan Qūlmūhamed basta­ǧan elşılık saparynan eş­teŋe şyqpaidy. Sebebı, Orazmūhamedtı bosatudyŋ basty şarty retınde orys patşasy Boris Godunov Qazaq handyǧynyŋ Resei bodandyǧyn qabyldauyn alǧa tartady. Orys tarih­na­masynda bodandyq mä­se­lesınıŋ Täuekel han tara­­pynan köterıluın ekı el arasyndaǧy «ūly dostyqtyŋ» bastauynda tūrǧan oqiǧa retınde sipat­taudyŋ eşbır qisyny joq. Būl qazaq hanynyŋ öz tuysy Orazmūhamedtı bosatyp aluǧa ūmtylǧan jai ailasy ǧana bolatyn. Resei qazaqtardy Sıbır handyǧy men Būhara han­dyǧyna qar­sy baǧyt­tauǧa, osy arq­yly olardyŋ üşeuın de älsıretıp, özıne täueldılıkke tüsırudı maqsat tūtady.

Qazaqtarǧa qaru-ja­raq ta bermeidı. Qaita orys patşasy qazaq hany Täuekelden öz ūlyn ama­natqa jıberudı sūraidy. Būl jaǧdai handyqtyŋ orys siuzerenitetın qabyldauy degendı bıldıretın edı. (Miller A.Mejdunarodnoe polojenie Kazah­stana vo vtoroi polovine HVI veka / İstori­cheskii jurnal. 1942. №6. S.55; Kazahsko-russkie otnoşeniia v HVI-HVIII vekah. A. – A., 1961. S.19).

Onymen qoimai, Täuekel han Būhara handyǧy men Sıbır handyǧyna şabuyl jasap, olardy orys patşasynyŋ qūzyryna qaratsa ǧana, qaru-jaraqpen kömektesetının aitady. Būl nietın 1595 jyly Täuekel hanǧa barǧan Veliamin Stepanov degen elşısı arqyly bıldıredı.

1694 jyly Taiqoŋyr Qūljabai atalyq ūly elşılıgı I Petrge Reseimen yntymaqtastyq qatynastardy jandandyru jäne sauda-sattyqty damytu jönındegı Täuke hannyŋ hatyn tapsyrady.

1697, 1698 jyldary Täuke han Tobylǧa Täşım jäne Tūmanşy batyrlardyŋ ekı elşılıgın jıberıp, taǧy da ekı el arasynda «ızgı qarym-qatynastardyŋ ornauyna», sauda-sattyqtyŋ nyǧaiuyna ümıt bıldıredı (Kazahsko-russkie otnoşeniia v XVI-XVIII vekah. S.9).

Qazaq handyǧy men Resei memleketı arasyndaǧy qarym-qatynastar, otandyq tarihnamada surettele­tın­dei, kedır-būdyrsyz, şielenıssız oryn alǧan joq. Sary batyr men Keldei myrza elşılıgı tūtqynǧa alynyp, Tobylǧa jöneltıldı. Onyŋ esesıne Tobyldan Qazaq handyǧyna kelgen Andrei Nepripasov pen Vasilii Kobiakov tūtqyndaldy.

1694 jyly patşa jarlyǧy boiynşa Keldei myrzany alyp Türkıstanǧa kelgen Fedor Skibin men M. Troşin: «Kak my uchnem nakaz chest i pro naşih velikih gosudarei… zdravie emu Tevkihanu obiavliat, i on by Tevkihan stav, sluşal bez şapki», – deidı. Han olarǧa tūryp tyŋdai almaimyn, börkımdı de ala almaimyn, bızderde Qūdaiǧa da börkın kiıp tūryp jalbarynady dep jauap beredı. Sol kezde Skibin men Troşin «türık sūltany men qyzylbastyŋ (İrannyŋ. – K.E.) hany da» patşa ötınışın börkın alyp tūryp tyŋdaidy dep uäj aitady. Oǧan Täuke han türık sūltany da, parsy hany da menen eşbır joǧary emes dep qaitaryp tastaidy (Kniajeskaia E.A. Puteşestvie tobolskogo kazaka Fedora Skibina v Kazachiu Ordu v 1694-1696 gg. / Strany i narody Vostoka / Pod obşei red. D.A.Olderogge. Vyp. 22. Kn.2. M., 1980. S. 68).

Täuke hannyŋ orys elşılıgın salqyn qabyldap, orys patşasyna qūrmet körsetu räsımınen bas tartuy sol kezeŋdegı orys-qazaq qatynastarynyŋ şielenısıp tūrǧanyn, Qazaq handyǧynyŋ halyqara­lyq qatynastarda Reseimen de, Türkiia jäne Per­siia­men de özın teŋ qūqyly, bır deŋgeide ūstaǧan­dyǧyn bıldıredı.

Täuke hannyŋ būiryǧy boiynşa būryn tūtqyn­dalǧan Nepripasov pen Kobiakovty da, Skibin men Troşindı de elıne qaitarmaidy. Aqyryn­da A.Nepripasov qaitys bolady da, qalǧan­dary 1695 jyly qazan aiynda qaşyp şyǧady.

Hiuaǧa jetıp, odan Ufa arqyly Tobyl qalasyna ketken Skibin voevoda A.Naryşkinge özınıŋ Qazaq Ordasyna sapary turaly esep jäne «Qazaq Ordasy qalalarynyŋ jazba tızbesın» tapsyrady. Barlauşylyq maǧlūmattarynyŋ maŋyzdylyǧyna bailanysty mūnan keiın Mäskeude, qaitadan Tobylda Skibinnen jauap alynady. Ol Türkı­s­tanǧa aparatyn joldar, strategiialyq nysandar, özender, kölder, Syrdariia özenı boiyndaǧy qala­lar jönınde naqtyly maǧlūmattar beredı. Ekı jyl boiyna Türkıstannan Jaiyq özenıne deiıngı jer­lerdı aralaǧan orys barlauşysy qazaq­tar­dyŋ ornalasuy, şaruaşylyǧy, äskeri quaty jö­nın­degı de mälımetterı şyǧys elderıne qarai ūm­tyl­­ǧan orys ükımetıne asa qūndy bolyp körınedı. (Ru­ko­pis gorodkov Kazachei ordy po puti iz Tobolska do Turkestana / Materialy po istorii Uzbek­skoi, Tadjikskoi i Turkmenskoi SSR. M., 1933).

Joŋǧarlar tarapynan şapqynşylyqtardyŋ jiıleuıne bailanysty HVIII ǧasyrdyŋ alǧaşqy onjyldyǧynan bastap Reseimen qatynastardy retteu, äskeri odaq qūru mäselelerınıŋ özektılıgı arta tüsedı. Qazaq handyǧy Joŋǧariiaǧa qarsy äskeri odaq qūru turaly Qaiyp hannyŋ Tobylǧa elşılıgı (1716 j.), Tantai batyr, Arystan Ataly­qūly men Taiqoŋyr Qūltabai atalyqūly arqyly I Petrge haty, Äbılqaiyr hannyŋ Tobylǧa jıbergen Älımbet batyr, Baibek batyr, Tölebai batyr, Esmämbet batyr­dyŋ elşılıgınıŋ (1718 j.) ūsynystary aiaq­syz qalady. Soŋǧy elşılık sauda qatynastaryn damytu, tūtqyndarmen almasu, joŋǧarlarǧa qarsy küresu üşın orys äskerlerın jıberu turaly Qaiyp han­nyŋ hatyn da tapsyrady. Sıbır gubernatory M.P.Gagaringe qazaq hany: «Qontaişy – senıŋ de, me­nıŋ de jauym, onyŋ jolynda bız tūrmyz, äsker jı­beru jönınde ūly patşaǧa hat jazamyz, küş jıber­se, bızder soǧysuǧa, ne bolmasa beibıt kelısımge kelu­­ge daiynbyz», – dep jazady (Basin V.Iа. O russko-kazahskih dip­loma­ticheskih otnoşeniiah v nachale HVIII veka / İzves­tiia AN KazSSR. Ser. obşestv. nauk. 1965. Vyp. 5. S. 44). Osy kezeŋderde Türkıs­tan qala­synda N.Belousovtyŋ (1716 j.), F.Jilinnıŋ (1717 j.), B.Briansevtıŋ (1718 j.) elşı­lık­terı kelıp, Qaiyp hanmen äskeri odaq jönınde kelı­s­­sözder jürgızedı. Alaida, olar sätsız aiaqtalady, Resei tarapynan naqt­yly qadamdar jasalmaidy. Onyŋ üstıne orys elşılıkterı diplomatiialyq jūmys­tardan görı Qazaq handyǧynyŋ äskeri küş-quatyn anyqtauǧa tyrysady; B.Briansev elşılıgı Aiagöz özenıne jetken kezınde osynyŋ aldynda ǧana ötken joŋǧarlarmen ūrysta qazaqtardyŋ jeŋılıs tap­qandyǧynyŋ kuäsı bolady, Qūttybai biden onyŋ sebepterın sū­rap bıledı, Äbılqaiyr men Qaiyp han­dardyŋ ara­laryndaǧy qatynastyŋ sipa­ty jönın­de mälı­met ala­dy. Mūnyŋ özı, äri­ne, I Petrdı qazaq­tar­men äske­ri odaq qūruǧa iter­melemeidı. Resei Qazaq han­dy­ǧynyŋ küşeiuıne emes, joŋǧarlar men bas­qa da el­der­ge qarsy küreste älsızdenuıne, osy arqy­ly öz maq­­sa­tyn jüzege asyruǧa ǧana müddelılık tanytady.

Qazaq handyǧynyŋ basqa da körşıles memleket­termen diplomatiialyq qatynastary onyŋ ırgelı el bolǧandyǧyn bıldıredı. Mūhamad Tahir Kaz­vi­nidıŋ «Abbasnama» degen şyǧarmasynda: «Būryn­dary Türkıstan ualaiatynan kelmegen qazaq patşasynyŋ elşısı keldı. Abbas şah İsfahan qalasyndaǧy «Chihil sutun» saraiynda qabyl­dandy. Türkıstan patşalaryna, elşılerge kör­setıletın syi-qūrmettıŋ barlyǧy körsetıldı jäne hattyŋ jauabyn daiyndap, öz elderıne köp­tegen syilyqtarmen attandyryldy», – delıne­dı. Ǧ.Qam­bar­bekovanyŋ ızdenısterı boiynşa, būl el­şı­lık turaly mälımetter İran şahy saraiynyŋ hat­ta­malary men sarai jinaqtarynda da körınıs tapqan.

Täuke hannyŋ hatyna İran şahy jauap retınde ekı eldıŋ arasynda oryn alyp kelgen dostyq qarym-qatynastar jönınde aityp jäne onyŋ alǧa qarai da jalǧasatyndyǧyna senım bıldıredı (Qambarbekova Ǧ.Ä. Sefevidter tūsyndaǧy diplomatiialyq hat almasular / Iýdin oqulary: «Qazaqstan jäne şyǧys elderı tarihy men bügını». 30 nauryz 2012 j. Almaty, 2012. 10-11-bb.).

İran şahtary Täukenıŋ tuystary – Qaiyp sūltan, Tūrsyn Mūhamedhan jäne ūly Bolat sūltanmen de hat jazysyp tūrady (Quanyşbek Qari. Täuke hanǧa jazylǧan hat Tegerannan tabyldy / Aiqyn. 2005. 10 qaraşa).

Bıraq ekı el arasyndaǧy beibıt qarym-qatynastar barlyq uaqytta saqtala bermedı. Ony Kışı jüz hany Äbılqaiyrdyŋ 1724 jyly İran şahyna jazǧan hatynan köruge bolady. Hatty İ. Berezin 1862 jyly basylyp şyqqan «Tureskaia hrestomatiia» atty jinaqtyŋ ekınşı tomynda jariialaǧan. Kıtapta Äbılqaiyr hannyŋ hatyna jauap retınde jazylǧan İran şahynyŋ haty qosa berılgen. Şyndyǧyna kelgende ekı el arasyndaǧy teketıres Hiua handyǧy üşın müddelıkten tuyndaidy. 1724 jyly Äbılqaiyr han basqarǧan qazaq jasaqtarynan irandyq äskerler qatty jeŋılıs tabady. Ony İ. Berezin de atap ötedı. (Baqyt Äbjet. Qyzylbas pen qalmaqqa des bermegen qazaq ed… / Qazaq ädebietı. 2002. 27 jeltoqsan).

Äbılqaiyr hannyŋ haty osy oqiǧaǧa bailanysty jazylǧan.

Qojamqūly bek Balh ibn Qypşaq hanidyŋ (1695-1696 j.t.) «Tarih-i Qypşaq hani» eŋbegınde Qazaq handyǧynyŋ Auǧanstanmen, Ündıstanmen de qarym-qatynastar jasap tūrǧandyǧy jönınde aitylady.

Qazaq handyǧynyŋ Osman patşalyǧymen üş ret – 1520-1525, 1548-1551 jäne 1568-1569 jyldary qarym-qatynastar ornatu äreketterı bolǧan. 1713 jäne 1715 jyldary Qaiyp Mūhammed han Osmanly sūltanyna orystar men qalmaqtardyŋ qazaqtarǧa körsetıp otyrǧan zorlyq-zombylyqtary jönınde ekı ret hat joldap, kömek sūraidy (Belgelerle Osmanlı – Türkistan ilişkileri (XVI-XX. Yiizyillar). Ankara, 2004).

Osmanly sūltany III Ahmetten Qaiyp hanǧa jauap hat ta keledı. Alaida, ekı el arasyndaǧy geografiialyq alşaqtyq tiımdı qarym-qatynastar ornatuǧa mümkındık bermeidı.

Mūnyŋ barlyǧy Qazaq handyǧynyŋ ırı de quatty memleket bolǧandyǧyn, äskeri, diplomatiialyq täsılderdı qoldana otyryp, täuelsız saiasat jürgız­gendıgın körsetedı.

Alaş qairatkerlerı kezınde qazaqtardyŋ «qazaqy­lyqqa» oraluynyŋ maŋyzdylyǧy jönın­de jazyp ketken-dı. Būl ūstanymnyŋ mänı – halyq­tyŋ özınıŋ ädet-ǧūryptary men salt-sanasyn, dästürlerı men qūndylyqtaryn, jinastyra aitqan­da, etnikalyq bıregeilıgın saqtai bıludıŋ etnos retınde joiylyp ketpeuınıŋ alǧyşarty bolyp tabylatyndyǧynda. Mūnyŋ ejelden berı kele jatqan qaǧida ekendıgı Gerodottyŋ saqtar özderın özgelerdıŋ ädet-ǧūrpyn qabyldaudan aulaq ūstaidy degen sözderınen-aq baiqalady. Saqtar da, olardan keiıngı basqa taipalar da Grekiiaǧa, Europanyŋ özge de elderıne jetkenımen, köbı öz ata-jūrtyna oralyp, daǧdyly ömır saltyna köşıp otyrady.

Özıne ǧana tän bıregeilıgın tanu, ony qūrmet tūtu jäne qandai jaǧdaida da özge qūndylyqtar men özge jūrttyŋ ömır saltyna bola aiyrbastap ketpeu – halyqtyŋ bostandyǧy men täuelsızdıgınıŋ, ǧalym A.Qasymjanov aitqandai, «negızderınıŋ negızı» bolyp tabylady (Uroki otechestvennoi istorii i vozrojdenie kazahskogo obşestva. Materialy nauchnoi sessii. Almaty, 1999. S. 91).

Būl sözderdıŋ tarihi şyndyq ekendıgı kümän tuǧyzbasa kerek. Älem halyqtarynyŋ bai täjıri­besı özıŋnıŋ erekşelıkterın, onyŋ ışınde tılı men dılın eskermei, böten täjıribe men ädet-ǧūryp­tar­dy mehanikalyq türde, oilanbastan öz jūrtyna taŋu­dyŋ asa qauıptı ekendıgın däleldeidı. Mūny Koşo Saidamdaǧy (Moŋǧoliia) Türık qaǧana­ty men ekı ūly tarihi qairatker Bılge qaǧan men Kültegın tarihy baiandalǧan eskertkışter keşenı de däiekteidı.

Sonymen ǧalymdar men aqyn-jyraulardyŋ, danagöi abyzdar men el atynan söz ūstaǧan bilerdıŋ ızdenısterı men oi-tolǧamdary negızınen Bılge qaǧannyŋ mäŋgı baqi el bolyp qalu jönındegı ösietı men ǧūlama ǧalym Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ «kemel memleket», «kemel adam», Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «baqytty qoǧam» jönındegı oi-pıkırlerı töŋıregınde örbıtılıp, Qazaq handyǧynyŋ optimistık sipattaǧy memlekettık ideologiiasynyŋ ırgetasyn qalady.

«Mäŋgılık El» – derbes te, damyǧan memleket qūryp, bereke-bırlıkte täuelsız ömır süruge ūmtyl­ǧan halyqtyŋ arman-mūratynyŋ jiyntyq ideiasy. Bügınde ol Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ 2014 jylǧy halyqqa Joldauynda, Ūlytau sūhbatynda ūstartylyp, jaŋa deŋgeidegı memlekettık damudyŋ strategiialyq baǧyty retınde jalǧasyn tapty.

Köşım ESMAǦAMBETOV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor,
"Egemen Qazaqstan"