Qytaidyŋ Uhan qalasynan taraǧan dert bükıl älemdı alaŋdatyp otyr. Resmi Qytai 80 adam köz jūmǧanyn habarlaǧanymen, keibır aqparat közderı ölgenderdıŋ sany äldeqaida köp deidı.
Nege.kz tılşısı Dinara Myŋjasar şyǧys medisinasy därıgerı, bır kezderı özı de Qytaidan kelgen Erjan Nūrmūhannan qauıptı virustyŋ jaiyn sūrady.
Erjan Nūrmūhan
– Būl virus 1937 jyly tauyqtan şyqqan. Türı täjıge (koronaǧa) ūqsaidy. Sol kezde mamandar tauyqtyŋ denesınen bölınıp şyqqan virusty zerttegen. 1975 jyldan bastap osy virustyŋ adam denesıne jūǧyp, odan ekınşı bıreuge jūǧatyny belgılı boldy. Al 2002 jyly Qytaida osy virustyŋ saldaryna ūqsas auru paida boldy. Ony SARS jäne MERS dep atady. Būl dert adamnyŋ ökpesın qabyndyrady. 2012 jyldan keiın DSŪ būl aurudan qalai saqtanu jönınde ärtürlı qarar qabyldady, – deidı E.Nūrmūhan.
– Būl virustyŋ türı köp degen söz be?
– Mūnyŋ jetı türlı virusy bar. Tyşqan, it, mysyq, şoşqa, jylannan jūǧady. Al osy jolǧy koronavirus jarqanattan kelgen deidı. Jarqanattan jūqqany öte tez taraidy. Bır demde Qytai asyp, Germaniia, Ūlybritaniia, Fransiia, Tailand, Oŋtüstık Amerika, Singapur, Gonkong, t.b. elderge jettı. Öitkenı, būl elderden Qytaidan saiahattaityndar öte köp. Jylyna 100 mln adamǧa deiın barady. Sondyqtan da taralymy tez boldy. Onyŋ üstıne Qytaida jaŋa jyl merekesınde 1 ai demalǧan soŋ, aqşasy barlary syrt elderge qydyrady. Mıne, sol kezde bırneşe adam virusty syrtqa alyp şyqty.
– Adamnan adamǧa qalai jūǧady?
– Ädette auru sılekeiden, tüşkırgennen, aua arqyly tez taraidy. Mūnyŋ aldyn alu joly – tazalyq. Qoldy jiı juyp, bır uaqyt üidı jeldetıp alu kerek. Būl aurudyŋ tez taraityny – jasyryn türı. Onyŋ klinikalyq simptomy 2-5 künge deiın baiqalmaidy. Qauıptısı de sol, virus kırıp alyp, jasyryn ösedı.
– Ǧalamtorda türlı aqparat jür. «Qytaida auruhanalar nauqastan aiaq alyp jürgısız. Därıgerlerdıŋ özı jūmysyn tastap, qaşyp jatyr» deidı. Būl ras pa?
– Qytai tılındegı basylymdardy da, AQŞ, Resei aqparat közderın de qarap otyrmyn. Qytaidyŋ saiasatyna beiımdep jazatyn aqparat qūraldary bar. Al AQŞ basylymdary şyndyqqa jaqyn jazady. Qazaqta «Auruyn jasyrǧan öledı» degen söz bar. Qytai alǧaşqy kezde bärın jasyryp baqty. Nege? Älemdegı saiasi bedelımızge nūqsan keltıredı dedı. Osy äreketı arqyly düniejüzıne qarabet boldy. Äuelgıde auzyna betperde taqqandardy ūstap, «Nege taǧasyŋ? Mūndai auru joq» dep moiyndamady. Dert taraǧan soŋ ǧana, amalsyz aita bastady.
– Tazalyq dep qaldyŋyz ǧoi. Olar būl derttı özderı tauyp alǧan joq pa osy?
– Būryn qazaqta «Jarqanat qaǧyp ketse, jyndy bolasyŋ» deitın. Sol sözdıŋ kerı keldı me dep oilaimyn. Auzyna ne tüsse, sony jeitın halyq qoi. Būl – tazalyqtyŋ joqtyǧynan kelgen näubet.
– Sonymen, būl virusqa qarsy em bar ma?
– Taǧy bır erekşelıgı, qazır bır virusqa qarsy emdeu şarasyn qoldansaŋyz, ol äp-sätte basqa formaǧa köşıp ketuı mümkın. Äzırge būǧan qarsy ekpe de, em de joq. Būdan kım aman qalady? Densaulyǧy myqty, immunitetı küştı adam ǧana aman qalady. Qazırgı uaqytta bır adam emdeldı degen aqparat estıgen joqpyn. Qytai memleketınıŋ özı taratqan deregı boiynşa, virus 2784 adamǧa jūǧyp, 80 adam köz jūmdy. Qazaqstan tarapy nazar audaratyn jait, qazaqtar köp şoǧyrlanǧan ŞŪAR aimaǧyndaǧy Ürımşı qalasynda üş adamǧa (qytaiǧa), Qūljada bır adamǧa jūǧypty. Demek, Qazaqstan şekarasyna 150 şaqyrym ǧana qaldy.
– Onda bızge de saqtanu kerek qoi!
– Äŋgıme bızdıŋ ne jep jürgenımızde. Bız, qazaqtar qazy-qarta, jal-jaia jeimız. Qoi etınıŋ sorpasyn ışemız. Tamaqty talǧap jesek, saqtanyp jürsek, jūǧa qoimaidy.
2003 jyly osy aurudyŋ aldyn aluǧa bailanysty Qorǧas şekarasyna jūmyspen bardym. Halyqqa keŋes berdık. Sol kezde būl auru qazaq pen ūiǧyrǧa, iaǧni, mūsylmandarǧa jūqpaǧan. Qytailar bır-bırıne jūqtyrǧan. Allanyŋ közı tüzu bolsyn deimız.
«Saqtyqta qorlyq joq». Şekaradan kırgen-şyqqandardy qataŋ tekserıp, saqtyq şaralaryn küşeitu kerek. Laj bolsa, betperde taǧyp jüru qajet. Är adam jeke tazalyǧyna qarauy tiıs. Ekı-üş künnıŋ bırınde jylqynyŋ etın jep, qoi etınıŋ qara sorpasyn ışu kerek. Özımızdıŋ dästürlı taǧamdy ǧana tūtynsaq, bäle-jala jolamaidy.
Erjan Nūrmūhan
– Būl virus 1937 jyly tauyqtan şyqqan. Türı täjıge (koronaǧa) ūqsaidy. Sol kezde mamandar tauyqtyŋ denesınen bölınıp şyqqan virusty zerttegen. 1975 jyldan bastap osy virustyŋ adam denesıne jūǧyp, odan ekınşı bıreuge jūǧatyny belgılı boldy. Al 2002 jyly Qytaida osy virustyŋ saldaryna ūqsas auru paida boldy. Ony SARS jäne MERS dep atady. Būl dert adamnyŋ ökpesın qabyndyrady. 2012 jyldan keiın DSŪ būl aurudan qalai saqtanu jönınde ärtürlı qarar qabyldady, – deidı E.Nūrmūhan.
– Būl virustyŋ türı köp degen söz be?
– Mūnyŋ jetı türlı virusy bar. Tyşqan, it, mysyq, şoşqa, jylannan jūǧady. Al osy jolǧy koronavirus jarqanattan kelgen deidı. Jarqanattan jūqqany öte tez taraidy. Bır demde Qytai asyp, Germaniia, Ūlybritaniia, Fransiia, Tailand, Oŋtüstık Amerika, Singapur, Gonkong, t.b. elderge jettı. Öitkenı, būl elderden Qytaidan saiahattaityndar öte köp. Jylyna 100 mln adamǧa deiın barady. Sondyqtan da taralymy tez boldy. Onyŋ üstıne Qytaida jaŋa jyl merekesınde 1 ai demalǧan soŋ, aqşasy barlary syrt elderge qydyrady. Mıne, sol kezde bırneşe adam virusty syrtqa alyp şyqty.
– Adamnan adamǧa qalai jūǧady?
– Ädette auru sılekeiden, tüşkırgennen, aua arqyly tez taraidy. Mūnyŋ aldyn alu joly – tazalyq. Qoldy jiı juyp, bır uaqyt üidı jeldetıp alu kerek. Būl aurudyŋ tez taraityny – jasyryn türı. Onyŋ klinikalyq simptomy 2-5 künge deiın baiqalmaidy. Qauıptısı de sol, virus kırıp alyp, jasyryn ösedı.
– Ǧalamtorda türlı aqparat jür. «Qytaida auruhanalar nauqastan aiaq alyp jürgısız. Därıgerlerdıŋ özı jūmysyn tastap, qaşyp jatyr» deidı. Būl ras pa?
– Qytai tılındegı basylymdardy da, AQŞ, Resei aqparat közderın de qarap otyrmyn. Qytaidyŋ saiasatyna beiımdep jazatyn aqparat qūraldary bar. Al AQŞ basylymdary şyndyqqa jaqyn jazady. Qazaqta «Auruyn jasyrǧan öledı» degen söz bar. Qytai alǧaşqy kezde bärın jasyryp baqty. Nege? Älemdegı saiasi bedelımızge nūqsan keltıredı dedı. Osy äreketı arqyly düniejüzıne qarabet boldy. Äuelgıde auzyna betperde taqqandardy ūstap, «Nege taǧasyŋ? Mūndai auru joq» dep moiyndamady. Dert taraǧan soŋ ǧana, amalsyz aita bastady.
– Tazalyq dep qaldyŋyz ǧoi. Olar būl derttı özderı tauyp alǧan joq pa osy?
– Būryn qazaqta «Jarqanat qaǧyp ketse, jyndy bolasyŋ» deitın. Sol sözdıŋ kerı keldı me dep oilaimyn. Auzyna ne tüsse, sony jeitın halyq qoi. Būl – tazalyqtyŋ joqtyǧynan kelgen näubet.
– Sonymen, būl virusqa qarsy em bar ma?
– Taǧy bır erekşelıgı, qazır bır virusqa qarsy emdeu şarasyn qoldansaŋyz, ol äp-sätte basqa formaǧa köşıp ketuı mümkın. Äzırge būǧan qarsy ekpe de, em de joq. Būdan kım aman qalady? Densaulyǧy myqty, immunitetı küştı adam ǧana aman qalady. Qazırgı uaqytta bır adam emdeldı degen aqparat estıgen joqpyn. Qytai memleketınıŋ özı taratqan deregı boiynşa, virus 2784 adamǧa jūǧyp, 80 adam köz jūmdy. Qazaqstan tarapy nazar audaratyn jait, qazaqtar köp şoǧyrlanǧan ŞŪAR aimaǧyndaǧy Ürımşı qalasynda üş adamǧa (qytaiǧa), Qūljada bır adamǧa jūǧypty. Demek, Qazaqstan şekarasyna 150 şaqyrym ǧana qaldy.
– Onda bızge de saqtanu kerek qoi!
– Äŋgıme bızdıŋ ne jep jürgenımızde. Bız, qazaqtar qazy-qarta, jal-jaia jeimız. Qoi etınıŋ sorpasyn ışemız. Tamaqty talǧap jesek, saqtanyp jürsek, jūǧa qoimaidy.
2003 jyly osy aurudyŋ aldyn aluǧa bailanysty Qorǧas şekarasyna jūmyspen bardym. Halyqqa keŋes berdık. Sol kezde būl auru qazaq pen ūiǧyrǧa, iaǧni, mūsylmandarǧa jūqpaǧan. Qytailar bır-bırıne jūqtyrǧan. Allanyŋ közı tüzu bolsyn deimız.
«Saqtyqta qorlyq joq». Şekaradan kırgen-şyqqandardy qataŋ tekserıp, saqtyq şaralaryn küşeitu kerek. Laj bolsa, betperde taǧyp jüru qajet. Är adam jeke tazalyǧyna qarauy tiıs. Ekı-üş künnıŋ bırınde jylqynyŋ etın jep, qoi etınıŋ qara sorpasyn ışu kerek. Özımızdıŋ dästürlı taǧamdy ǧana tūtynsaq, bäle-jala jolamaidy.
Nege.kz
