Saqtardyŋ, ǧūndardyŋ, türkılerdıŋ jäne osy türkılerden taraǧan bügıngı türkı halyqtarynyŋ basynan keşken tarihtary – bärımızge ortaq bır ǧana tarih. Bügıngı qazaq halqynyŋ ūlt bolyp qalyptasu kezeŋderı men alǧaşqy qazaq atauymen qūrylǧan memleket «Qazaq handyǧy», onyŋ zaŋdy jalǧasy bügıngı Qazaqstan Respublikasy. Myna almaǧaiyp uaqytta «Mäŋgılık el» bolu üşın tarihi tamyrymyzdyŋ tereŋde ekenın, «Qazaq Elın» qūrap otyrǧan ūlttyŋ, qalaberdı bükıl türkı jūrtynyŋ tübı bır tuystyǧyn däleldeitın etnikalyq tarihymyzdyŋ ǧylymi mazmūnda qalyptaluynyŋ qajettılıgı airyqşa bolyp otyr.
Türkılerdıŋ besıgı bolǧan Altai tauynan taraǧan halyqtardyŋ etnikalyq negızı bır. Mahmūd Qaşqari «Türık tılderınıŋ lūǧatynda» bylai degen; «Ūly Täŋır aitady: Menıŋ bır taipa qosynym bar. Olardy türık dep atap, künşyǧysqa qonystandyrdym. Keibır taipalarǧa renjısem, türıkterımdı qarsy attandyramyn!». Ǧūndardyŋ ämırı Edıldıŋ «Qūdaidyŋ qamşysy» ataluy da osyny meŋzese kerek.
«Keregesı aǧaş, ūrany Alaş» qazaq jūrty öz aldyna şaŋyraq kötergen Qazaq handyǧyn qūraǧan ru-taipalyq qūrylymdar ekenı şyndyq. Sondyqtan bız qalasaq ta qalamasaq ta bügıngı qazaqty qūrap otyrǧan qyryqqa tarta rular men taipalar tarihy qazaq elınıŋ tarihy ekendıgın moiyndap, tüpkı etnikalyq tegımızdı zerdelep aluymyz kerek. Taipalyq-etnikalyq negızde qūrylǧan «Qazaq handyǧynyŋ», «qazaq» degen halyqty qūraǧan osy ejelgı taipalardy qūraǧan rular tarihyn tereŋ zerttemei, sol zamannyŋ kelbetın aşa almaimyz. Osy rette Qazaq handyǧynyŋ qūryluyndaǧy köşpelı ömır saltyn ūstanǧan ru-taipalyq jüienıŋ äserın aityp ötkenımız jön bolar.
Ş. Qūdaiberdıūlynyŋ 1911 jyly jaryq körgen «Türık, qyrǧyz-qazaq häm handar şejıresı» atty tarihi şyǧarmasynda qazaq halqynyŋ qaidan şyqqanyn baiandai kele, Kerei men Jänıbek handardyŋ Äbılqaiyr hannan bölınıp, Moǧolstanǧa köşıp keluın aityp ötedı. Kerei men Jänıbektıŋ «Äbılqaiyrǧa ökpelegen sebebın bızdıŋ qazaq bylai aitady», — dep Şäkärım qajy, Aqjol bidı Qobylandy batyrdyŋ öltırgendıgın, Kerei men Jänıbektıŋ Äbılqaiyrdan kınälını jazalaudy sūraǧanyn, şyǧarylǧan şeşımge qanaǧat tūtpaǧan ekı sūltan hanǧa ökpelep, özderın qoldaityn ru-taipalardy ertıp, köşıp ketkenın tüsındıredı. Osy derekte alǧaş ret Qazaq handyǧynyŋ qūryluyna bailanysty Deştı Qypşaqtyŋ ru-taipalaryn atap körsetken. Atalǧan taipalar oqiǧaǧa tıkelei qatystyrylyp aitylady.
Däştı-Qypşaqty bilegen Äbılqaiyr han memlekettı basqaru jüiesınde parsylyq-soǧdylyq iaǧni otyryqşy jūrttyŋ memlekettı basqaru dästürın ornatpaq boldy. Mūndai jaǧdaiǧa sol kezdegı el basqaruşylardyŋ dıni közqarastary da äser ettı. Köşpendıler dünietanymyna qaişy keletın, otyryqşy mädeniet jaǧdaiynda qalyptasqan dıni tarmaqtar, tariqattar jolyn ūstanuǧa köşken han men el arasyndaǧy jaǧdai uşyǧa tüstı. Dala demokratiiasyn qalyptastyrǧan türkılık-köşpelı dünietanym, dästür qazırgı aityp jürgen adam qūqyǧy, söz bostandyǧy, äleumettık teŋdık syndy ūǧym-tüsınıkterdıŋ bärın qamtityn jäne ıs jüzınde jüzege asyratyn. Al Äbılqaiyr hannyŋ ūstanǧan tariqaty bileuşıge şeksız bilık beretın. İslam dınınıŋ köptegen tarmaqtarǧa bölınuınde halyqtar men elderdıŋ ūstanǧan salt-dästürı men tabiǧi jaǧdailarynyŋ äserı de mol. Qarahandar bilıgı kezınde bızdıŋ jerımızge kelgen islam dını Altyn Ordany Berke han bilegen tūstan bastap memlekettık dın dep jariialanǧan kezeŋnen bermen qarai Özbek han, Jänıbek handardyŋ kezınde meilınşe qanat jaidy. Täŋır men Allanyŋ bır jaratuşy ekenın tüisıngen, attyŋ jalynda, tüienıŋ qomynda ǧana jürgen emes, qanşama güldengen qalalarymyz bar babalarymyzdyŋ ūǧym-tüsınıgımen qabysyp, özındık joly qalyptasysqan ata dınımızge ainalǧan edı.
Elge jönsız zorlyq körsetse, han ekenmın dep bılgenın ıstese, «han talapai» jasaityn, eldı sol eldıŋ öz arasynan şyqqan biler men ru basylarynyŋ, batyrlary men şeşenderınıŋ bedelımen bileitın qoǧamnyŋ bolǧany keibır han-törelerge jaqpai, sonyŋ kesırınen alapat imperiialar men alyp handyqtardyŋ şaŋyraǧy ortasyna tüstı emes pe.
Han men halyq arasyn jalǧaǧan altyn köpır – biler men ru basylardyŋ qolyndaǧy bilıktı şekteuge ūmtylǧan Äbılqaiyr hannyŋ maqsaty absoliuttık bilıkke jetu bolǧany anyq. Mūndai qadam ärine Aqjol syndy halqynyŋ sözın söilep, joǧyn joqtaityn, qara qyldy qaq jarǧan ädıldık jolynan taimaityn bilerdıŋ qarsylyǧyna ūşyrady. Iаǧni Äbılqaiyr hannyŋ saiasatyna qarsy oppozisiia qalyptasty. Onyŋ basynda Aqjol atanǧan Daiyrqoja bi men Kerei jäne Jänıbek sūltandardyŋ tūrǧandyǧyn köremız.
Bükıl Däştı-Qypşaqqa bilıgın jürgızıp otyrǧan Äbılqaiyr han Qobylandy batyrdy ailamen aidap salyp, Aqjol bidı öltırtuınen keiın el ışındegı eŋ bedeldı bi, halqyna hannan da qadırlı bolǧan Aqjoldyŋ qūnyn sūrap atqa qonǧan elge Äbılqaiyr han da eşteŋe ıstei almady. «Halyq qalasa han tüiesın soiady», — degen elge han ädıldık jolynan attap, qara küşpen jauap bermekşı boldy. Kerei men Jänıbek sūltandar bastap Şu özenınıŋ boiy, Qozybasyǧa köşken eldı kelesı jyly şappaq bolyp qalyŋ qolmen attanǧan Äbılqaiyr degenıne jete almai jūmbaq jaǧdaida qaza tapty.
Äbılqaiyrdyŋ el ışındegı dästürge qaişy, jalpy myŋdaǧan jyldar boiy qalyptasqan joba, jüienı özgertıp, qolyna absaliuttı bilıktı jinamaq bolǧan tüpkı saiasaty, iaǧni qaraşa halyq qana emes, el basqarǧan bi, sūltandar men batyr, baǧlandar da hannyŋ aldynda läppai taqsyr dep qūldyq ūryp tūratyn otyryqşy jūrttyŋ erıksızden jasaityn lepesın estıp, tejeusız bilıktı qalady. Köşpelı jūrtta rulasyp, atalasyp auyl bolyp qonǧan el, däulet, därejesıne qaramai-aq bır tabaqtan as ışıp, oiyndaǧysyn ırıkpei aitatyn, ädıletsız ıs tügıl, jüiesız söz, zorlyqşyl piǧyldyŋ özın aiyptap, ary üşın eşteŋeden jasqanbaityn, hannyŋ aldynda dat taqsyr dep, qasqaiyp tūryp, «bas kespek bolsa da, tıl kespek joq»,- dep datyn aitatyn, baǧynyştylyqty bırlık, yntymaq üşın, bötenge jem bolmau üşın jasaityn, äitpese täŋırıden basqaǧa boi ūsynbaǧan arda «qazaq» emes pe.
Memlekettı basqaryp otyrǧan han men ru-taipanyŋ basşylary – biler arasyndaǧy qaişylyqty jaǧdai Äbılqaiyr hannyŋ tızesıne könbegen ru-taipalardyŋ Kerei men Jänıbek sūltanǧa erıp, Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn köteruge alyp keldı.
Äbılqaiyr handyǧynyŋ territoriiasyndaǧy halyq «köşpelı özbekter» dep ataldy. Ortaǧasyrlyq tarihi şyǧarmalar «köşpelı özbekter» etnoqauymdastyǧynda 92 taipanyŋ bolǧandyǧyn körsetedı. Osy taipalardyŋ tızımın alǧaş qaǧaz betıne tüsırgen «Madjmu at-tauarih» şyǧarmasynda qazaq handyǧynyŋ negızın qalaǧan jalaiyr, qoŋyrat, alşyn, arǧyn, naiman, qypşaq, kerei taipalary alǧaşqy ondyqta atalady.
Qazaq qoǧamyn qūraǧan rular men taipalar tarihyn tereŋdete zertteu tarihymyzdy tügendeudegı bır tyŋ joly. Bız halqymyzdyŋ osy erekşelıgın eskergende ǧana tarihymyz tolyqqandy bolmaq.
Otarşyldyqqa tüsken barşa türkı halyqtarynyŋ osy uaqytqa deiın tüsınıksız tarihy qoldan jasaldy. Sonau zamandarda «basy bardy idırgen, tızesı bardy tızerletken» türkılerdı mäŋgürtke ainaldyryp, tarihi tamyryn üzıp, joiyp jıbermekşı bolǧan ideologiia qūrsauynan älı de şyǧa almai otyrmyz. Tarih sahynasynan bır-bırıne bailanyssyz köşe beretın skifter, saqtar, massagetter, ǧūndar, türkıler, üisınder, qaŋlylar, qarlūqtar, qimaqtar, kereitter, oǧyzdar , qypşaqtar, Şyŋǧys qaǧan ūiystyrǧan qaǧanat, maŋǧyttar, qoŋyrattar, jalaiyrlar, merkıtter, naimandar, kereiler syndy taipalar men taipalyq odaqtar, ūlystar, qaǧanattar men imperiialardyŋ qaidan kelıp, qaidan ketkenı belgısız, joqtan paida bolyp, bırın-bırı almastyryp, qaitadan joǧalyp ketıp otyrǧan halyqtardyŋ tarihy jazylyp, keŋestık tarih ǧylymy sanamyzǧa sıŋırıp kettı. Ainalyp kelgende atalǧan taipalar men memleketter bır-bırımen sabaqtasyp jatqan, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan bır el, bır halyq edı ǧoi.
N. Aristov keibırınıŋ tüp negızı myŋ, myŋ jarym jylǧa ketetın, ejelgı tarihtan tanymal belgılı taipa, rulardyŋ künı bügınge deiın sol ataumen saqtalyp kelgenıne taŋ qalady. Bügıngı qazaqta bar ru, taipalardyŋ köpşılıgı ejelgı etnonimderdı keiıngı zamanǧa jetkızuşı ǧana emes, sol baǧzydaǧy ata-äuletterdıŋ ösıp-öngen, ärtürlı tarihi jaǧdailarda türlengen, soqtyqpaly zamandardan bügınge jetken ūrpaqtary. «Arǧy tarihta taŋbalanǧan ataly rulardyŋ barlyǧy bügıngı qazaq arasynan tabylady», — degen ädılettı ǧalym.
Qazaq halqynyŋ rulyq-taipalyq qauymdastyq arnasynda örbıgen tarihyn jazudyŋ negızı bolǧan P.İ. Rychkovtyŋ, V.V. Veliaminov-Zernovtyŋ, A.İ.Levşinnıŋ, Mäşhür Jüsıptıŋ, Şoqan Uälihanovtyŋ, Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ, A.İ. Aristovtyŋ, G.E.Grumm-Grjimailonyŋ, Mūhametjan Tynyşbaevtyŋ, Älkei Marǧūlannyŋ eŋbekterı. Halqymyzdyŋ rulyq-taipalyq tarihyn zerttegen osyndai ǧalymdar Qazaqstan tarihynyŋ tolyqqandy, şynaiy zertteluıne barynşa üles qosty. «…Qyrǧyz (qazaq) halqynyŋ ärbır jeke ruynyŋ şyǧu tegın aldyn-ala zerttemei, sondai-aq onyŋ kımmen jäne qandai uaqyttarda bas qosqanyn anyqtamai qyrǧyz (qazaq) halqynyŋ tarihi taǧdyrynyŋ jalpy körınısın közge elestetu mümkın emes», — degen M.Tynyşbaev.
«Qazaq» atauy tarih sahynasyna şyqpai tūrǧan uaqytta Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn köterıp, ırgesın qalaǧan ru-taipalar myŋdaǧan jyldar boiy jasap keldı. Şyŋǧys qaǧannyŋ tuynyŋ astynda toptasqan ru-taipalar keiınnen Altyn Orda, Aq Orda, Kök Orda, Noǧai Ordasy ūlystaryna ūiysyp, Däştı-Qypşaq jerınde ataly elge ainaldy. Mūsylman tarihşysy İbn Arabşahtyŋ (1388-1450) Däştı-Qypşaq jūrty turasynda «Däştı – türık taipalary jailaǧan, maly qisapsyz, jerı qūnarly ärı baitaq, auasy keŋ, suy taza, aŋy men qūsy mol, tört taraby berık, özgeşe ölke. Būl türıkterdıŋ tılı – bai, şeşen, ömırı – meilınşe ızgı, tūlǧalary kelıstı, syndarly, türlerı – şyraily, airyqşa sūlu. Äielderı – kün keiıptı, erlerı – ai keiıptı, patşalary – basty, bekterı – keudelı. Äskerı – qaitpas jaujürek, ǧalamat sadaqşy. Būl jūrttyŋ arasynda ötırık joq, aldamşy aiarlyq joq, aramdyq, qulyq-sūmdyq jäne joq. Erkın köşıp-qonudy ata saltyna ainaldyrǧan, özıne senımdı, eşteŋeden jasqanyp, qoryqpaityn bır halyq», — dep jazyp qaldyrǧan eken.
Ru-taipalardan ūltqa ūiysqan bırtūtas qazaq degen halyqpyz.
Bügıngı barymyz, bolmysymyz tarihta jatyr. «Ötkenımızdı bılmeiınşe, bolaşaq bolmaidy», — degen L.N. Gumilovtyŋ sözı bar. Qazaqstannyŋ qazırgı jaŋa älemdegı orny qandai? Būryn qandai el bolyp edık? Qazır qandai elmız? Bolaşaqta qandai el bolamyz? Myna jahandanyp jatqan älemde sany köp, ǧylymy men mädenietı damyǧan, jaŋa tehnologiialarǧa ie elder basqalaryn jūtyp qoiatyn zaman keldı. Sondyqtan bolaşaqta qazaq degen el, halyqtyŋ taǧdyry ne bolady degen sūraqtar kım-kımdı de bolsa alaŋdatuy tiıs. Sondyqtan bızdıŋ kärı tarihtan üirenerımız köp.
Tarih degen ūly ūstaz desek, sol ūstazdan sabaq ala bıluımız kerek. Bügıngı Qazaqstan dep atalatyn täuelsız elımızdıŋ tübı bızdıŋ babalarymyz qūrǧan Saq, Ǧūn, Türkı, Joşy ūlysy, Altyn orda, Qazaq handyǧy syndy memleketterden bastau alatynyn ūmytpaiyq. Bırlıgımız myqty bolyp, elımızdıŋ müddesıne aianbai qyzmet etsek, ata-babalarymyz qūra bılgen ūly qaǧanattardai bolaşaqta da älemnıŋ maŋdaialdy elıne ainalatyn bolamyz.
Ardaq BERKIMBAI
