Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Astana qalasy äkımdıgınde söilegen sözın qalyŋ jūrtşylyq zor yqylas sezımmen qabyldap, qyzu talqylauda. Äsırese, Prezidenttıŋ Astana aktivımen kezdesu kezınde 2015 jyly elımızde Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧy toilanatyndyǧy turaly mälımdemesı aqparattyq keŋıstıktegı negızgı taqyrypqa ainaldy. Nūrsūltan Nazarbaev öz sözınde: «Kerei men Jänıbek 1465 jyly alǧaşqy handyqty qūrdy, qazaqtyŋ memlekettılıgınıŋ tarihy sol kezden bastau alady. Bälkım, ol bügıngı şekarasyndaǧy, bükıl älemge osynşa tanymal ärı bedeldı, osy ūǧymnyŋ qazırgı maǧynasyndaǧydai memleket bolmaǧan da şyǧar. Bıraq, būlai dep sol kezeŋdegı basqa da barlyq memleketter turaly da aituǧa bolady. Eŋ maŋyzdysy, sol kezde oǧan negız qalandy. Bız – babalarymyzdyŋ ūly ısterın jalǧastyruşylarymyz» – degen bolatyn. Osylaişa,Elbasy qalyŋ būqaranyŋ kökeiınde jürgen oidy döp basyp aityp qana qoimai, jaŋa bastamanyŋ töŋıregınde bükıl eldı, halyqty taǧy bır jūmyldyra tüstı. Äsırese, Memleket basşysynyŋ aitqan sözderıne jastar tarapynan yqylas sezımderı erekşe bolǧanyn aita ketken jön. Jastardyŋ Elbasy sözderınen jıgerlengenderı sonşalyq, Prezidenttıŋ mälımdemesı aqparat qūraldarynda jariialanysymen, internette, äleumettık jelılerde öz äserlerımen şynaiy bölısıp, Memleket basşysynyŋ sözderın sitatalarǧa bölıp, bırıne bırı taratyp jatty. Osynyŋ özı halyqty bırıktırıp, bır jūdyryqtai jūmyldyratyn naǧyz şynaiy ūlttyq ideia – memlekettılık ekenın rastaidy.
Ärine, keibır sarapşylar men baqylauşylar Prezidenttıŋ būl mälımdemesınıŋ astarynan basqa bır maǧyna ızdegenı de jasyryn emes. Bırınşıden, bıraz jūrt mälımdemenı, äsırese, özge elderdıŋ de HV ǧasyrda qazırgı zamanǧy standarttarǧa säikes memlekettıŋ bügıngıdei bolmaǧandyǧy jönındegı sözderdı Prezidenttıŋ reseilık saiasatkerlerge bergen jauaby şyǧar dep ūǧynyp jatqanǧa ūqsaidy. Ekınşıden, Elbasynyŋ Täuelsızdık azamattar üşın eŋ basty kielı de qasiettı ūǧym bolu qajettıgı jönındegı sözı elımızdıŋ aldynda qaşanda türlı qaterler bar ekendıgın aŋǧartqysy kelgen şyǧar deidı.
Alaida, şyn mänısınde, Qazaqstan basşysynyŋ memlekettılıktıŋ tarihyna qatysty oi-tolǧamdarynyŋ, tarihi sanany jaŋǧyrtuǧa arnalǧan bastamalarynyŋ tamyry odan da tereŋde jatyr. Eŋ bastysy, Prezident Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn toilau bastamasy «Mäŋgılık El» ideiasynyŋ ūlttyq ideialogiiaǧa ainaluy qajet ekendıgın taǧy bır aŋǧartady.
QAZAQ HANDYǦYNYŊ MEREITOIY – TARİHİ ZERTTEULERDIŊ NÄTİJESI
Bızdıŋ paiymdauymyzşa, soŋǧy mälımdemesımen Nūrsūltan Nazarbaev bırınşı kezekte qazaqtyŋ tarihyna qatysty ūzaqqa sozylǧan pıkırtalasqa resmi türde nükte qoiǧan tärızdı. Ädette, qazaqtyŋ memlekettılık dästürı tym tereŋge ketetındıgın tarihşylar jaqsy bıledı. Alaida, HV ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda tarih sahnasyna şyqqan Qazaq handyǧynyŋ qūrylǧan naqty jyldaryna qatysty zertteuşıler bır pıkırge kele almai, ünemı daulasatyn. Ǧylymi ortadaǧy būl pıkırtalastar būqaranyŋ tarihi sanasyna da öz yqpalyn, dälırek aitqanda, kerı äserın tigızbei qalǧan joq. Ainaladaǧy halyqtar özderınıŋ memlekettılık tarihyn myŋdaǧan jyldarǧa aparyp tırep jatqan tūsta jäne tarihty ǧylym üşın emes tek qana saiasat üşın söz etetınderdıŋ qarasy köbeigen qazırgı kezde Qazaq handyǧynyŋ qūrylǧan kezın naqty anyqtai almau halyqtyŋ köŋılıne kırbıŋ ūialatatyn jait edı. Endı, mıne, būl pıkırtalastarǧa toqtau salyndy. Jäne de Elbasynyŋ būl şeşımın tek saiasi qajettılıkten tuyndaǧan şeşım dep qabyldau dūrys bolmas, sebebı, ūlttyq tarihtyŋ bırden bır zertteuşısı men janaşyry kım desek bırınşıden, Elbasynyŋ özın atasaq ädıl bolar edı. Elımızdıŋ damuynyŋ türlı kezeŋderınde,Prezident saiasi jäne ekonomikalyq mäselelermen şūǧyldana otyryp, ärdaiym tarih, ruhaniiat mäselelerıne de bırdei köŋıl böletın. Prezident köptegen zertteulerge bastamaşy bolyp qoimai, sol zertteulerdıŋ qorytyndylaryn ǧalymdarmen ūzaq uaqyt bırge otyryp jiı taldaityn da. Elbasynyŋ bastamasymen, sol sebeptı, Qazaq handyǧynyŋ qūryluy, ūlttyŋ arǧy-bergı tarihy, ruhani jäne materialdyq mädenietın tübegeilı zertteu mäselesıne basymdyq berıldı. Sol üşın memleket qyruar qarjy bölıp, köptegen jūmystar atqaryldy. Mäselen, 2004 jyly ūlttyŋ tarihy men mädeni qūndylyqtaryn tügendeu üşın «Mädeni mūra» baǧdarlamasy qabyldanyp, jyldar boiy jürgızıldı. Atalǧan baǧdarlama üşın memleket qazynasynan 8 mlrd. 280 mln. teŋgeden astam qarjy bölıngen bolatyn. Iаǧni, Prezidenttıŋ bastamasymen jüzege asyrylǧan baǧdarlama arqyly bız, eŋ aldymen, qazaqtyŋ tarihyna, salt-dästürı men mädenietıne, önerıne qatysty qūndy derekterdı jinaqtadyq. Tarihi-mädeni eskertkışter qalpyna keltırıldı. Arheologiialyq qazbalar jürgızılıp, babalarymyzdan qalǧan qūndy jädıgerlerdı taptyq. Tıptı, özge memleketterdıŋ aumaǧynda qalǧan babalardyŋ zirattaryn da anyqtadyq. Olarǧa memleket qarjysy arqyly jöndeu jūmystary da jürgızıldı. Oǧan naqty mysal retınde, Damaskıde Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ kesenesı men tarihi-mädeni ortalyǧyn salu jūmystaryn, Damaskıdegı Sūltan äz-Zahir Beibarys kesenesınıŋ, Kairdegı Sūltan Beibarys meşıtınıŋ restavrasiiasyn atauǧa bolady. «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda 537 kıtap bır jarym million danamen şyǧaryldy. Qazaqtyŋ dästürlı än-küiınıŋ «Mäŋgılık saryn: qazaqtyŋ 1000 küiı, 1000 änı» antologiialary jaryq kördı. Qytai, Türkiia, Moŋǧoliia, Resei, Japoniia, İran, Mysyr, Özbekstan, Armeniia, AQŞ jäne Batys Europa elderınen qazaqtyŋ tarihyna, mädenietıne qatysty 5 myŋnan astam arhiv qūjattary, qoljazbalar, baspa önımderı alyndy. Iаǧni, tarihymyzdy tügendedık. Mol derekter jinadyq. Endı sol derekterdı yqtiiatty türde qorytyp, saraptama jasap, ǧylymi ainalymǧa engızu mäselesı tūr. Mıne, osy «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ tıkelei Prezidenttıŋ tapsyrmasymen jüzege asyrylǧanyn eskeretın bolsaq, demek, Elbasy öz mälımdemesın tarihşy ǧalymdardyŋ bırşama jyldarda jasaǧan zertteulerdıŋ nätijesın saraptai otyryp şyǧarǧan jäne ǧylymi negızdelgen oi tüiını dep qabyldau qajet. Ras, körşı elderdegı saiasi jaǧdailar bızge de öz yqpalyn tigızetındıgı anyq jait. Qazaqstannyŋ da Ukrainadaǧy oqiǧalarǧa beijai qaramasy belgılı. Bıraq, Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn toilau tek sol oqiǧalardyŋ yqpalymen qabyldanǧan şeşım emes. Būl bilıktıŋ ūzaq jyldar boiǧy josparly da tiianaqty jūmysynyŋ bır nätijesı.
Nūrsūltan Nazarbaev Kerei men Jänıbek handar jaily tek osy joly ǧana aityp otyrǧan joq. 2010 jyldyŋ mausymynda Astanadaǧy Kerei men Jänıbek handardyŋ eskertkışı aşylǧan kezde söilegen sözınde Prezident: «Bız elordamyzdyŋ törınde ūlysymyzdy zamanynda ūiystyrǧan Kerei men Jänıbek handardyŋ eŋselı eskertkışın aşyp otyrmyz. Būl tūǧyrly tarihymyzǧa, bızdıŋ eldık dästürımızge, myzǧymas memleketımızge arnalǧan mäŋgılık belgı. Barşaŋyz bılesızder, Kerei men Jänıbek handar qasiettı Qozybasy jerınde Qazaq dep atalatyn handyqtyŋ alǧaşqy qadasyn qaǧady. Altyn Ordanyŋ zaŋdy mūragerı retınde Şu men Syrdyŋ arasynda boi kötergen qazaq ordasy uaqyt öte kele ūlan-ǧaiyr dalaǧa ielık ettı. Tüptep kelgende Kerei men Jänıbek tūsynda tarih sahnasyna şyqqan «qazaq» degen söz «egemen, enşısın alǧan erkın el» degen maǧynany beredı. Babalarymyzdyŋ ūlystyŋ atyna taŋǧan azattyq aŋsaryn aqiqatqa ainaldyru bızdıŋ ūrpaqtyŋ maŋdaiyna jazylypty», – degen edı. Bır sözben aitqanda, eldık dästürdıŋ tereŋ ekendıgın būqaraǧa sezındıru üşın jasalǧan qadamdar. Tarihi sanany jaŋǧyrtu oŋai ıs emes ekendıgın eskersek, Elbasynyŋ bastamalary bır-bırın tolyqtyrǧan, tereŋnen oilastyrylǧan dünieler. Astanadaǧy jaŋa köşelerge tarihi tūlǧalarymyzdyŋ, köne qalalarymyzdyŋ, jer-su ataularynyŋ berıluı de osy keşendı jospardyŋ bır bölşegı. Prezident astanany Almatydan Arqa tösıne köşırgen sätte qalada eŋ bırınşı tūrǧyzylǧan eskertkış Kenesary hanǧa arnalǧan bolatyn. 1990 jyldardyŋ basynda batyrlar men handardyŋ, 1995 jyly ūly Abaidyŋ mereitoilaryn atap, 1998 jyldy «Halyq bırlıgı men ūlttyq tarih jyly» dep atau, 2000 jyly Türkıstannyŋ 1500 jyldyǧyn toilau, 2001 jyly Astanaǧa Kültegın eskertkışınıŋ köşırmesınıŋ äkelınuı, 2009 jyly «Qazaq elı» monumentınıŋ aşyluy, 2011 jyly Astanada «Mäŋgılık El» saltanat qaqpasynyŋ ornatyluy ūlttyq tarihty nasihattap, eldık dästürdı būqaranyŋ sanasynda jaŋǧyrtuǧa baǧyttalǧan jüielı de salmaqty saiasattyŋ körınısı men nätijesı.
MEMLEKETTILIK SABAQTASTYǦY
Memlekettılık dästürdıŋ tereŋdıgın paş etu, ony airyqşa atap ötu HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap jiı baiqala bastady. Şamasy, būl da memlekettık ideialogiiasynyŋ, qoǧamdy bır ideia töŋıregıne jūmyldyrudyŋ täsılderınıŋ bırı bolsa kerek. Tıptı, mūndai mereitoilar qarsaŋynda köptegen äleumettık-ekonomikalyq mäseleler de şeşımın tauyp jatady. Mäselen, 1971 jyly İran elı parsy memlekettılıgınıŋ 2500 jyldyǧyn toilaǧan. Olar öz memlekettılıgınıŋ basyn Ahemen äuletınıŋ patşasy Kirden bastaidy. Osy mereke qarsaŋynda elde 2500 mektep salyndy. Köptegen qalalarda abattandyru jūmystary jürgızılgen. Irı käsıporyndar men kompaniialar mektep, auruhana salu jūmystaryna belsene qatysty. Mereitoidan habar taratu üşın älemnıŋ ırı BAQ-tary men aqparattyq agenttıkterınen 600-den astam jurnalist kelgen. 52 memlekettıŋ basşylary men ükımet basşylary qatysty merekege. Bır sözben aitqanda, İran üşın asa ırı PR aksiia boldy ol. Alaida, mereitoi qarsaŋynda bırınşı kezekte eldegı bılım beru jüiesıne tübegeilı özgerıster jasaldy. Sauatsyzdyq mölşerı tömendedı. Jūmyssyzdar sany azaidy. Densaulyq saqtau mekemelerınıŋ sany artty. Iаǧni, parsylar öz memlekettılıgınıŋ mereitoiyn tek tamaşa ideologiiaǧa ǧana emes, äleumettık-ekonomikalyq jaŋǧyrudyŋ qūralyna ainaldyrǧan bolatyn.
Bügınde İrannyŋ ülgısın Türkiia paidalanuda. Türıkter 2023 jyly ötetın Türkiia Respublikasynyŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan keşendı jobalardy bastap kettı.Iаǧni, ekonomikany odan ärmen damytu, qoǧamdy demokratiialandyra tüsu, bılım beru, densaulyq saqtaudy damytu, ūltaralyq tatulyqty nyǧaitu, aimaqtardyŋ arasyndaǧy äleumettık-ekonomikalyq aiyrmaşylyqtardy joiu, zamanaui infraqūrylymdar jasaqtau türıkterdıŋ maqsaty qazır. Alaida, resmi Ankara memlekettılık dästürdıŋ tereŋdıgıne üŋılmedı. Seljūq memleketı men Osman imperiiasynan berı üzılmegen memlekettılık dästürdı nasihattap otyrǧan joq. Kerısınşe, Atatürık qūrǧan respublikanyŋ mereitoiyna qūrmet basym.
Bır baiqaǧanymyz – memlekettılık dästürdıŋ tarihyna üŋılu, ony ideologiia retınde paidalanu azamattyq ūlt qalyptasa qoimaǧan elderde baiqaluda. Özderınıŋ etnostyq tegıne qaramastan «amerikalyqpyz», «fransuzbyz», «germaniialyqpyz» deitın halyq qalyptasyp ülgergen Batys Europada memlekettılık tarihyn toilau sirek. Kerısınşe, naqty etnostyq tegın ūmytpaǧan jäne ony maqtan tūtatyn halyqtar memlekettılıktıŋ tarihyna erekşe män berıp keledı. Oǧan 1981 jyly Bolgariianyŋ öz memlekettılıgınıŋ 1300 jyldyǧyn, 2000 jyly Vengriianyŋ memlekettılıktıŋ 1100 jyldyǧyn toilaǧanyn mysal retınde atap ötuge bolady. Al, postkeŋestık elderge kelsek, 1999 jyly Täjıkstan öz memlekettılıgınıŋ 1100 jyldyǧyn toilady. Olar IH-H ǧasyrlarda Ortalyq Aziiada bilık qūrǧan Samani äuletı kezınde täjık ūlty men tılı qalyptasqanyn alǧa tartady. Al,Resei Federasiiasy 2012 jyly memlekettılıktıŋ 1150 jyldyǧyn toilady. Tıptı, būl mereitoidy Belarus jäne Ukraina elderımen bırlesıp atap ötu mäselesı de qarastyryldy. Mereitoilyq şaralar reseilıkterdıŋ bügınde nasihattala bastalǧan «Orys älemı» ideiasynyŋ ainalasyna toptasa tüsuıne airyqşa yqpal ettı. Özbekstan bolsa Ämır Temırdıŋ mereitoiymen ǧana şektelgen. Bıraq, özbekter türlı qalalardyŋ mereitoilaryn atap ötude.
Memlekettılık dästürdı öte myqty ideologiia qūralyna ainaldyra bılgen elderdıŋ bırı – Moŋǧoliia. Moŋǧol jūrty ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldarynan bastap-aq tarihi tanymdy jaŋǧyrtuǧa myqtap kırısıp kettı. 2006 jyly Moŋǧoliia Şyŋǧys han qūrǧan moŋǧol memleketınıŋ 800 jyldyǧyn atap öttı. Mereitoidyŋ tek tarihi ǧana astarynyŋ bolmaityndyǧyn saltanatty şaraǧa AQŞ auyl şaruaşylyǧy ministrı Maikl Iohans bastaǧan arnaiy delegasiianyŋ kelgenınen-aq aŋǧaruǧa bolady. Amerikalyq saiasatkerler prezident Dj. Buştyŋ qūttyqtauyn jetkızgen. Resmi Ulan-Bator mereitoidy ūltty älemge tanytudyŋ qūraly retınde de paidalana bıldı. Alaida, moŋǧoldar memlekettılık dästürdıŋ tarihyn tıpten tereŋdete tüstı. Ärı küllı türkıge ortaq tarihty jeke iemdene bastaǧanyn baiqaimyz. Olar 2011 jyly Ǧūn memleketınıŋ 2220 jyldyǧyn da resmi türde atap ötken. Alaida, soŋǧy kezderı ǧūndardy tıkelei moŋǧol retınde baǧalau beleŋ ala bastady. Nätijesınde, Moŋǧoliia turizm salasyn äjeptäuır damytty, elge keletın turister sany jyl sanap artyp keledı. Tek 2013 jyldyŋ özınde Moŋǧoliiaǧa 500 myŋǧa juyq turist barǧan. İnvestorlar da elge kele bastady. Qazır Moŋǧoliia jan basyna şaqqandaǧy ışkı jalpy önım mölşerı öte jyldam artyp kele jatqan el. Bıraq, qalai bolǧanda da moŋǧoldar memlekettılık dästürdı tek ideolgiia qūraly ǧana emes, öte jaqsy ūiymdastyrylǧan PR aksiialaryna ainaldyra bıldı.
Qalai bolǧanda da, memleket qūryluy mereitoiy tek sol memlekettıŋ älemge özın özı tanytu üşın emes, al eŋ aldymen azamattardyŋ patriottyq sezımderın arttyru üşın ūiymdastyrylady. Mysaly, Qytai Kommunistık partiiasynyŋ jetekşılerı 2013 jylǧy partiia sezınde aldaǧy onjyldyqtardyŋ negızgı maqsaty retındeQytai Halyq Respublikasynyŋ 2049 jyly atalatyn 100 jyldyǧyna daiyndaludy bekıttı. Sol siiaqty 2023 jyly atalyp ötetın Türkiia Respublikasynyŋ 100 jyldyǧy da eŋ aldymen ışkı auditoriiaǧa arnalǧan ıs-şaralar.
Sondyqtan, Qazaq handyǧynyŋ mereitoiyn ötkızude özge elderdıŋ täjıribesın de qarau qajet.
«MÄŊGILIK EL» İDEIаSY – MEMLEKETTILIK DÄSTÜRI
Prezident sözınıŋ astarynan ūqqan soŋǧy paiymymyz tarihty nasihattau arqyly memlekettılık dästürı bırte-bırte ūlttyq ideologiiaǧa ainalyp kele jatqandyǧy. Ädette, «memlekettılık» ūǧymyn tek memlekettık qūrylym retınde baǧalaimyz. Alaida, memlekettılık degenımız, tarihta öz memleketın qūra bılgen halyqtardyŋ damu deŋgeiımen de ölşenedı. Ärı memlekettıŋ damuy men qyzmetın ūiymdastyruǧa qajet ideialar men közqarastardyŋ tūtastai jüiesın de «memlekettılık» dep baǧalaidy bırqatar sarapşylar. Demek, «Mäŋgılık El» ideiasy ūlttyq-memlekettık ideianyŋ negızı, ırgetasy desek te bolady. Jäne de, eŋ bastysy, būl ideia eldıŋ ötkenıne ǧana qatysty emes, bolaşaǧyna qyzmet etetın ideia.
Köne türkıler aŋsaǧan Mäŋgılık El şyn mänısınde būl bügıngı bızdıŋ tüsınıgımızdegı memleket. Bızdıŋ babalarymyz şynaiy türde berık, özgelerge de yqpalyn jürgıze alatyn memleket retınde körgısı keldı, mıne, bızdıŋ ūrpaqtyŋ maŋdaiyna sol babalarymyzdyŋ arman etken quatty da yqpaldy memleket qūru baqyty tidı. Sondyqtan, erteŋ tek Qazaq handyǧynyŋ mereitoiy emes, sonymen qatar, 2017 jyly Türık qaǧandyǧynyŋ 1465 jyldyǧy, 2024 jyly Altyn Orda memleketınıŋ 800 jyldyǧy siiaqty atauly datalardy da ūmytpauymyz tiıs. Ärine, Qazaq handyǧynyŋ qūrylǧan jylyn anyqtap, oǧan laiyqty baǧa bermei tūryp, Qazaq memleketın qūrǧan han-sūltandarǧa, batyrlarǧa qūrmet körsetpei tūryp, küllı türkılık qūndylyqtarǧa ielık etuge ūmtylu erte şyǧar, bıraq bız küllı türkınıŋ atajūrtynda otyrǧan elmız. Onyŋ üstıne, Mäŋgılık El ideiasyn qaita jaŋǧyrtu arqyly Qazaq memleketı özın baiaǧy Dala imperiialarynyŋ mūragerı, köne memlekettılık dästürlerdıŋ jalǧastyruşysy etıp jariialauda. Tüptıŋ-tübınde bügınde bız aityp jürgen «Mäŋgılık El» ūǧymyn orys tılındegı «derjavnost» sözınıŋ balamasy retınde qabyldauǧa bolady. Bız jai köptıŋ bırı bolatyn memleket emes, ozyq, yqpaldy memleket qūruǧa ūmtyluymyz qajet. Sebebı, qazırgı zamanda tek belsendı, quatty memleket qana ömırşeŋ, qaterlerge tötep bere alady. Osydan bırneşe jyl būryn, Qazaqstan damyǧan elu eldıŋ, endı otyz eldıŋ qataryna enu qajettıgı jönındegı Elbasynyŋ sözderı būl tek jai ūran sözder emes, ūltty, halyqty tek alǧa, bäsekege qabılettı boluǧa tartqan Strategiia.
Sondyqtan, Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧy qazaqtyŋ jaŋa sapaǧa köterıluınıŋ kezektı maŋyzdy mejesı. Būl ıs-şaraǧa mereitoi dep emes, al eŋ bastysy bolaşaqta ūlttyŋ sapasyn, memlekettılıktı arttyru men azamattardyŋ jüregınde memleketşıldık sezımın ūialatudyŋ jaŋa bır mümkındıgı dep qarauymyz qajet. Iаǧni, basty maqsat – Memlekettılık dästürdıŋ sabaqtastyǧyn jaŋǧyrtu, bekıtu. Jäne de būl mereitoi «Mäŋgılık El» ideiasyn būqaranyŋ sanasyna sıŋıru üşın qajet.
Erlan QARİN,
Qazaqstan Respublikasy Prezidentı
janyndaǧy Strategiialyq zertteuler institutynyŋ direktory, saiasi ǧylymdar kandidaty,
«Egemen Qazaqstan».