«Būl memlekettık maŋyzy bar şarua»

«Qazaq KSR Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ töraǧasy joldas  N.Nūrmaqovqa Qazaq KSR Halyq artisı

Aleksandr Zataevichten ötınış

Sonau 1920 jyldyŋ qaraşa aiynan Qazaqstan halyq aǧartu Komis­sariatynyŋ atynan mamandyq boiynşa (Qazaq halqynyŋ än-küilerın jinap, qaǧazǧa tüsıruge) jūmysqa jıberılgen edım jäne būl salada bügınge deiın jūmys ıstei jürıp, osy jyldyŋ nauryzynda «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» atty ülken tom – 460 bettık, onyŋ 320 betı eşkım jazbaǧan, eşbır jerde jariialanbaǧan änderdı jaryqqa şyǧaryp ülgerdım.
Būl kıtapqa pıkır jazu älı aiaqtalǧan joq, sonyŋ özınde keŋes basylymdarynda joǧary baǧa alyp ülgerdı. Mıne, sonyŋ keibıreulerı:
1) «Jinaq qazaqtardyŋ mädeni saladaǧy däuırlık asa ırı jaŋalyǧy ǧana emes, sonymen qatar europalyq muzyka etnografiiasyna qosylǧan baǧaly üles bolyp sanalady» («İzvestiia», 1925 jyl, 1-säuır, №74 (2407).
2) Būl kıtapty qolyna alǧan qai qazaqtyŋ qazaqy jüregı torǧa qamal­ǧan toty qūstai alyp ūşpas dersıŋ («Knigonoşi», №9 (90), 15-bet. Älihan Bökeihanov).
3) «Änge bölengen Şyǧys aldynda eŋ maŋyzdy, eŋ ırı ärı eskı qaryzymyzdyŋ öteluı A.V.Zataevichtıŋ «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» atty ǧylymi jinaǧy bızdıŋ revoliu­siialyq mädenietımızdıŋ keremet eskert­kışı» (professor S.Boguslavskii, 13, 1925, «Jizn iskusstva», 6, 7-better).
4)«Orystyŋ än-küi etnografiiasy mynadai ǧajaiyp eŋbektı maqtan tūtpauy mümkın emes» («Novyi zritel», №15, 14 säuır, 17-bet).
Menıŋ negızınen aştyq pen auru jai­laǧan, jüikenı tozdyratyn, ünemı kedei­şılık jaǧdaiynda ötken bes jyldyq auyr eŋbegıme aitylǧan alǧaşqy pıkırler osyndai. Men üşın asa maŋyzdy kıtabym jaryqqa şyqqan tūsta qūrmettı demalysymdy qalpyna keltırudı oilamaq tügılı (asqynǧan ateroskleroz jäne jürektıŋ ülkeiuı, ol jaiynda osy jyldyŋ säuır aiynda Qazaqstan Halyq Aǧartu Komissariatyna därıgerlık qorytyndyny habarlaǧan bolatynmyn) turasyn aitqanda, tırşılıktıŋ eŋ jūpyny qajetterınıŋ özı ötelmei otyr. Osy jyldyŋ 1-qaŋtarynan menıŋ semiama äreŋ jetetın (4 jannyŋ ışınde jūmys ısteuşı ǧana – 57 jastamyn) 115 som+15 som (jalǧa alǧan pianinonyŋ aqşasymen) barlyǧy 130 som ailyǧym tölenbei otyr.
Qadırlı joldas! Būl jaǧdailardy Sızge täptıştep jetkızu maǧan yŋǧaisyz bolyp tūr. Aitarym, gazetterde jazylǧan defisitterdıŋ de qajetı joq. Aqmeşıtte ötken konsertte qoşemet körsetken Bükılqazaqtyq Keŋesterdıŋ 5-sezınıŋ delegattary menıŋ osyndai jaǧdaida ekenımdı oilamaǧan da bolar. Menıŋ üi-ışıme azyq-tülık alu, päteraqy, jalǧa alǧan pianinonyŋ aqysyn töleu jäne demalu, emdelu, tıptı aiaqkiımderımızdı jöndeu qiynǧa tüsıp otyr. Tūraqty jalaqymyz bolmaǧandyqtan, kezdeisoq kelgen tabystan qarajat qūrau mümkın emes.
Mäskeude qaryz alatyn kısım de joq (Qazaqstan ökıldıgıne seksen som qaryzben jäne üi jihazdary, kündelıktı bır kier kiımnen basqa bızdıŋ eşnärsemız joq). Päter serıktestıgımen de tüsınıse almadyq. Olar menıŋ aqşam joqtyǧyna senbeidı. Ekınşıden, mūndai jaǧdaida menı «Bas erkı özındegı mamandar» qataryna qospaqşy. Onda menıŋ joqşylyǧym odan ärı asqyna tüspek.
Qadırlı joldas! Sız közı aşyq adamsyz, menıŋ kıtabymnyŋ jalpy menıŋ bar qyzmetımnıŋ, Qazaq KSR Halyq artisı retınde, Qazaq halqy üşın saiasi jäne mädeni ülken maŋyzy bar degen pıkırıme qosylatyn bolsaŋyz, öz bilıgıŋızben menıŋ jaǧdaiyma araşa tüsıp, ailyǧymdy aluǧa, mümkın bolsa jyly kezde demalyp densaulyǧymdy tüzetuımızge aqşadai kömek körsetseŋız eken.
Al tamyz aiynda (mümkın odan erterek) men Orynborǧa jinalatyn jyrşylar men küişılerdıŋ än-küilerın notaǧa (qaǧazǧa) tüsıru jaiyndaǧy tamaşa oiyŋyzdy quana-quana oryndaimyn! Qadırlı joldas S.Säduaqasovtyŋ menıŋ būl ötınışımdı tolyq qoldaitynyn bılemın.

Qūrmetpen, Qazaq KSR Halyq artisı 
A.Zataevich. Mäskeu qalasy, 
1925 jylǧy 13-mamyr».

Ötınış hatty alǧan boida Ükımet basşysy Nyǧymet Nūrmaqov «150 som järdem aqy bölınsın jäne HKK-nıŋ mäjılısıne Zataevichtı odan ärı de qarjymen qamtamasyz etu turaly mäsele qoiu kerek» dep būryştama soǧady. Būdan keiın mäsele mäjılıste qaralady, bıraq tolyq şeşımın tappaidy. Sebebı, Halyq aǧartu komissariatynyŋ tüsındıruı boiyn­şa:
1)A.3ataevichpen jasalǧan şarttyŋ merzımı 1924 jyly bıtken. Demek, jū­mys­tyŋ maqsaty jäne kölemı körsetılgen jaŋa şart jasalu qajet.
2)Jūmystyŋ yŋǧaily boluy jäne komissariat tarapynan baqylau, bailanys boluy üşın A.V.Zataevich Mäskeude emes, Qazaqstanda tūruǧa tiıs.
Osyndai miǧa qonbaityn sebeptermen komissariat mäselenı süiretkıge salady. Ol mäjılıste N.Nūrmaqov bolmaǧan. Özı joqta üstırt qarap, ülken qairatkerge qamqorlyq jasamaǧan komissariat qyzmetkerlerıne Nyǧaŋ qatty renjidı de, mäselenı qaita qozǧap, halyq aǧartu komissary Smaǧūl Säduaqasovqa hat joldaidy. Onda bylai dep jazypty: «Smaǧūl, men sızdıŋ adamdaryŋyzǧa tüsıne almai-aq qoidym. …Būl memlekettık maŋyzy bar şarua» dep Smaǧūl Säduaqasovtyŋ özıne tıkelei hatty tapsyrady.
Köp keşıkpei Smaǧūl N.Nūrmaqovtyŋ atyna jedelhat joldaidy: «Sızdıŋ artist A.3ataevichke 300 som jıberu turaly jazbaşa tapsyrmaŋyzdy bügın oryndadyq. Qūrmetpen, S.Säduaqasov».
Ekınşı bır hattan keltırılgen üzındı mynau:
«Halyq komissarlar keŋesınıŋ şeşımımen Qazaqstan ökıldıgıne Sızdıŋ atyŋyzǧa 1000 som jıberıldı. 1-qazannan bastap Sız Qazaqstan Halyq aǧartu komissariatynan ai saiyn 200 som ailyq alyp tūratyn tūraqty qyzmetke tırkeldıŋız. N.Nūrmaqov».
Mıne, halyqtyŋ ardaqty ūly, adal basşy N.Nūrmaqovtyŋ qazaq önerıne degen qamqorlyǧynyŋ körınısterı osyndai. Taǧy bır derek keltıreiık: Respublika Halyq aǧartu komissariatyna bergen taǧy bır nūsqauynda Nyǧaŋ öz qolymen bylai dep jazypty: «500 än-küi» ­daiyn bolǧanda jedel türde şeşımıŋızdı maǧan habarlaŋyz. Menıŋ oiymşa A.Zataevichtıŋ barlyq şyǧarmalaryn Halyq aǧartu komissariaty Qazaqstandy zertteu qoǧamynan öz qolyna aluy kerek. Atalǧan eŋbekterdı 1928-1929 jyldary mındettı türde basyp şyǧaru üşın Halyq komissarlary Keŋesınen qajettı qarjy sūraŋyz.

1928 jyldyŋ 21-tamyzy
HKK töraǧasy N. Nūrmaqov».

Bolatbek NÄSENOV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, 
ekonomika ǧylymdarynyŋ kandidaty, qūrmettı professor,

«Ana tılı»