Qazaqtyŋ künı toisyz ötken be?!. Keiıngı jyldary qazaqtyŋ toiyna özınıŋ äu bastaǧy qazaqy reŋı kırıp, ūlttyq boiauy körınıp, köz quantyp jür. Qalyŋdyqtyŋ sänı būrynǧydai aq fatamen emes, säukelemen baǧalanatyn künge jettık. Täube! Äitse de arakıdık «ättegen-ai…» dep qalatyn kezımız de joq emes. Sän-saltanatqa jiylǧan bette janarymyzben qalyŋdyq pen küieu jıgıttı ızdei bastaitynymyz zaŋdylyq. Olardy köruge qūştarlyǧymyzdy körkemdıktı köruge yntyqtyǧymyz dep tüsıngen jön şyǧar. Keide özımız ızdegen körıktını körıp, közımız toiady. Al keide «ūlttyq kiım kisek boldy» degen qamsyzdau köŋılmen talǧamsyz kiıngen jastardy körgende janyŋ jabyrqaidy. Alaida bärıne bırdei jastardy jazǧyru oiymyzda joq. Bar gäp ūlttyq kiım ülgılerın ūsynatyn jerlerdegı qalta köteretın baǧadaǧy kostiumderdıŋ talǧamsyzdau tıgıletınınde bolyp otyr. Aqyryndap köz tıkseŋız, kez kelgen jerden qoşqar müiız oiuyn ǧana köresız. Onyŋ özın abajadai etıp, tym ebedeisız japsyra salǧandary kezdesedı. Qala berdı, etegı tym ülken keledı. Kei qalyŋdyqtardyŋ basyna säukele kiıp, köilegın batystyq stilde kiıp şyǧyp, qoiyrtpaq dünie jasap jürgenderın de kördık.
Basqany qaidam, qazaq toi kiımıne erekşe köŋıl bölgen. «Äkesı – küieu, şeşesı qalyŋdyq bolmaǧan ba?» dep bızdı mıneidı. Ki! – dep attanar jerde Abaiǧa jaŋaǧy küieu kiımınıŋ bärın kigızdı» (M.Äuezov). Osy söilemnen-aq qazaqtyŋ sän men saltanatty qalai süigendıgın sezuge bolar. Qalyŋdyǧyn aluǧa baratyn jas küieu mındettı türde «küieu kiımın» kiiuge tiıs. Aldynan şyqqan jeŋgeler men jas qyz-kelınşekter küieudı kiımınen tanyp alady. Sondyqtan küieu basqa jıgıtterden salt boiynşa erekşe kiınedı. Börkıne ükı taǧyp, qyzyl şapan, biık ökşe etık kiedı. Ras, bügıngı jıgıtterımızge alqyzyl şapan kiıp, būrynǧynyŋ biık ökşe etıgın ki demesek te, jarasymdy şapan kiıp, ükılı börık kigenın qūp köremız. Sonda «kiıt aiyrbasqa» ǧana jarap, qadırın qaşyryp jürgen qazaqy şapan da öz qūndylyǧymen qaita qauyşar ma edı? (Qala berdı, biık ökşe men qyzyl tüstı közderıne oǧaş köretın jastarymyz eger ol Batystan engen soŋǧy sändegı jaŋalyq bolsa, bırden qabyldaryna eş kümänımız joq). Ol azdai, bügıngı qazaq toilarynda qalyŋdyǧy ädemı ūlttyq ülgıdegı köilek kiıp, al küieu jıgıttıŋ qap-qara smoking nemese moinyna galstuk ne köbelek taqqan kostiumın ılıp şyǧatyny da közge qoraş körınıp jür.
Al säukelenıŋ jönı tıpten bölek. Bügıngınıŋ säukelelerı sänsızdeu ärı şelek tärızdes formada äşekeiı az, tıptı keide qazaq qasiettı sanaǧan ükısız kezdesıp, köŋıl qūlazytatyny bar. Tıptı kei soŋǧy sändegı säukeleler saraŋ qoldan şyqqandai äser beredı.
Qazaqta qalyŋdyqqa säukele kigızudıŋ orny bölek. Sebebı säukele äiel kiımderınıŋ ışındegı eŋ asyly ǧana emes, onyŋ jūbailyq ömırındegı eleulı kezınıŋ esten ketpes ystyq sätı. Ol – būlǧaqtap ösken oŋ jaqtaǧy jäne aq bosaǧa attar arasyndaǧy qimas ta qyzyqty kezdıŋ eskertkışı. Būl az bolsa, kelınşekke säukele kigızudıŋ özı – bır erekşe saltanat. Tüptep kelgende, säukele – bas kiım ǧana emes, sän-saltanatynyŋ, salt-dästürınıŋ mädenietı men şeberlıktıŋ ozyq ülgısı, öner tuyndysy. «Altynmen aptalyp, kümıspen küptelıp» degendei, ol ınju-marjan, gauhar, laǧyl, jaqūt siiaqty asyl tastar tızbegımen ärlenıp äşekeilenedı. Negızı, maqpal, barqyt siiaqty qymbat matalardan tıgılıp, būlǧyn, qūndyz terılerımen jiektelıp, oqamen oiulanyp, türlı-tüstı monşaqtarmen şaşaqtalyp, körkem jıptermen kestelenıp, aldyŋǧy jaǧy közdı tastarmen qaptalyp, türlı taǧym, altyn, kümıs teŋgelermen bezendırıledı, töbesıne ükı taǧylady. Körse közdıŋ jauyn alatyn osy būiym tek kelınşek sänı ǧana emes, saltanaty men qūdalar bedelın de kötere tüsetın erekşe körınıs!HIH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda ömır sürgen Kışı jüzdıŋ Baisaqal atty baiynyŋ qyzynyŋ säukelesın Kenesary hannyŋ aǧasy Sarjan töre 500 baitalǧa baǧalaǧan (M.J.Köpeev). Ras, bar bailyǧyŋdy säukelege qūi degımız kelmeidı. Alaida şeber qoldan şyqqan, şynaiy mahabbatpen tıgılgen ortaŋqol dünienıŋ özı adamǧa erekşe äser beretının eskersek eken. Iаǧni tarihi tuyndylardy tyŋ zerttei otyryp, ūlttyq naqyşty bügıngı dizain önerınıŋ biık deŋgeiımen ūştastyra otyryp, tamsantyp, taŋdai qaqtyratyn tamaşa tuyndy jasau otandyq sängerlerdıŋ ortaq maqsaty boluy kerek. Tıptı būl oraida otandyq dizainerler özara bäige ūiymdastyryp, özındık ozyq ülgılerın ūsynsa, qūba-qūp. Sonda eldıŋ bärı «Erke-Nūrdyŋ» jalǧyz toi köilegıne jabyspai, taŋdau baqytyna qol jetkızer edı. Qalyŋdyqtar da köilekterınıŋ ärtürlılıgımen, sän-saltanatymen, bai-bekzattyǧymen bır-bırınen asyp tüser edı. Bız qalyŋdyq pen küieu jıgıttıŋ toi kiımın söz etıp otyrmyz, al toişyl qauym qaida qalmaq? Ata-ene, aǧa-jeŋge, apa-jezde, qūda-jekjat, baldyz, qūdaşa… Ärkım saltanatqa toidaǧy tuystyq häm aǧaiyndyq obrazyn aşar ūlttyq kostiumderımen keludı ürdıske ainaldyrsaq şe? Kım bıledı, ülgılı ürdıs tez tarap, üiımızge üt keler me edı! Qazaq äu bastan ädemılıktı än ettı, sūlulyqty söz ettı. Jarasymdylyqty jany süidı. Endeşe, körkemdıktı süigen kırşıksız köŋılge kırbıŋ tüsırmeiık.
Dinara IZTILEU,
«Ana tılı»
