«Qazaq äielı qandai boluy kerek?» degen saual tuyndai qalsa, köz aldyma ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy, jetpısınşı jyldaryndaǧy äjelerımız ben apalarymyz orala ketedı. Sebebı dana analar qatarynda es bıle bastaǧannan körgenım – sol kısıler. Odan būrynǧy ötken analarymyz jaiynda tek ūzynqūlaq äŋgımelerden ǧana bılemız. Sol apa-äjelerımız üiışılık qandai da bır tyǧyryqty jaǧdai bolmasyn, asa sabyrlylyq tanytyp, äkelerımızdıŋ taban aqy, maŋdai terımen tapqan näpaqalaryna şükırşılık etıp, otbasynyŋ berekesın kırgızıp otyrar edı.«Üide otyr» degenı bolmasa, ol kısılerdıŋ jailanyp, janyn kütken kezderı esımde joq. Student bauyrlarymyz bolsa analarymyzdyŋ kübıge pısken maiyn, qūrt-ırımşıkterın, qoldan japqan taba nanyn aŋsap keluşı edı qaladan. Jalpy, tırşılık jūpyny bolǧanymen, üi tola yrys, dastarqan üstı bereke edı. Qanşama şarşap-şaldyǧyp jürgen künnıŋ özınde ol kısılerdıŋ otbasy müşelerıne eŋbegın būldap nazdanǧanyn da, nazalanǧanyn da baiqamappyn. Bükıl ıs-äreket, ömır qalyptarymen ol kısıler otaǧasylaryn qūrmet tūtudyŋ biık ülgısın körsetıp öttı desek jön bolar. Sol sebeptı äkelerımız bızge asqar taudai asa bedeldı tūlǧa bop körınuşı edı.
Keŋes ökımetı salǧan keselder
«Qoǧamy «oqymaǧan äielder» sanatyna qosyp qoiǧan, astanadan sonau şalǧaida jatqan auyldardaǧy analarymyzǧa joǧaryda sipattalǧandai danalyq qasietter qaidan bıtken?» dep oiǧa qaluşy edık. Söitsek, mäselenıŋ bärı imanda, jūdyryqtai ǧana jürektıŋ qalybynda eken ǧoi! Bır qarasaŋyz, su tamşysynda pälendei küş-quat joq siiaqty. Alaida ol bar bolǧyryŋ bır nysanany közdep, tūraqty türde tamşylap tūrar bolsa, tasty da jarady eken. Keŋes ükımetı kezınde qazaq otbasylary da soǧan ūqsas küi keştı dese bolǧandai. «Äiel teŋdıgı, äiel teŋdıgı, äiel men er adam teŋ qūqyqty» degen syrty jyltyr, ışı jymysqy piǧylǧa toly sol bır qyzyl ideologiia nasihaty jetpıs jyldai, üzdıksız türde Keŋes äielderı sanasyn nysanaǧa alyp, aityluda, jazyluda boldy. Tasty da jaratyn tamşy-nasihat hanymdar bolmysyna batpandap sıŋıp jatty. Al şyn mänındegı äielder teŋdıgın, hanymdar baqytyn Jaratuşymyz äu bastan-aq qorǧap, ol turasyndaǧy özgermes Ükımderın sodan 14 ǧasyr būryn qasiettı Qūran arqyly adamzatqa joldap qoiǧanyn, ökınışke qarai, keŋestık kezeŋde bılmedık. Sebebı temır perde süzgısınıŋ tym qatal ärı myzǧymastai myǧym bolǧany barşaǧa aian.
Oiymyzdy naqtylai tüsıp, pıkırımızdı tarata aitar bolsaq, 1980 jyldary respublikalyq «Leninşıl jas» gazetınıŋ «Adamgerşılık-tärbie» atty bölımınde jūmys ıstegendıkten bolar, otbasyndaǧy ahualdar jaily redaksiiamyzǧa kelıp tüsken oqyrman hattary, negızınen, menıŋ qolyma kep toptalatyn. Keibırın oqi otyryp janyŋyz türşıgedı. Elımızdıŋ talai-talai tükpırlerınen hat joldaǧan közıqaraqty nebır otaǧasy-oqyrmandarymyz auyldaryndaǧy şamamen 25 pen 55 jas aralyǧyndaǧy qazaq äiel-analardyŋ otbasy berekesın küittegennen görı, jiylyp, «beşır» jasaǧyş bop ketkenderın küiıne jazyp jatatyn. Siyr sauylmai, nan pısırılmei, bala-şaǧanyŋ kiımderın kır şalyp, otbasynyŋ berekesı ketıp-aq qalǧan eken. Osynyŋ bärın baiandai kelıp, älgı azamat gazetten kömek sūrapty: «Aityŋyzdarşy, äielderımız, tym bolmasa, emşektegı balalaryn üige kep emızıp bersın, sızderden aqyl, söz kömegın kütemız. Äitpese, närestemızdı olar otyrǧan üige tasyp, şarşadyq», – degendei. Hatty qysqartyp jariialadyq. Sol sol-aq eken, älgı taqylettes hattar bölımımızdı basty da qaldy. Sonda bır aŋǧarǧanymyz – «emansipirovannyi» bop osylaişa qyzyq quyp jürgen äielderdıŋ negızgı denı tūrǧyndarynyŋ 95-99 paiyzyn qazaq otbasylary qūraityn auyldardan edı. Esıme tüsse, künı bügınge deiın qairan qalam. «Qazaqy auyldyŋ qaimaǧy nelıkten osynşalyq būzyldy eken?!» dep. Osy baiandalǧan jaittar üşın tūrǧyndarynyŋ jüregınen imandaryn alyp qoiǧan keŋestık däuırdı kınälaimyz da. Qaitemız endı?!.
Ūly zaŋdylyqty basşylyqqa alyp…
Sodan arada ondaǧan jyldar ötkende, naryqtyq ekonomikanyŋ qūrsauynda qalǧan otbasylaryn, negızınen, äiel-analar «ala qap arqalap jürıp» asyrady. Şaŋyraqtaǧy tepe-teŋdık odan ärı būzyla tüstı. Degenmen täuelsızdıgımızdıŋ osy jiyrma jyly barysynda oŋ özgerıster de bolmai qalǧan joq. Şynaiy Aqiqat jolyn taŋdaǧan şaŋyraqtarda onyŋ ärbır müşesı otbasyndaǧy, qala berdı, qoǧamdaǧy öz rölın aiqyn tüisınıp, ärkım öz ornynan tabyluǧa tyrysuda. Osylaişa olar öz şaŋyraǧyndaǧy ǧana emes, tūtas qoǧamdaǧy keleŋsızdıkterdı joiyp, tepe-teŋdıkterdı qaita ornatuǧa ūmtyluda. Jiyrma jyl barysyndaǧy özgerıster nätijesınde qazır qoǧamymyzda «emansipasiiasy» odan ärı örşıp ketken bikeştermen qatar otbasynyŋ şyrqyn būzbaityndai haldegı mojantopai äielder de, sonymen bırge otbasynyŋ tırlıgın ūly Jaratuşynyŋ būiryq etken zaŋdaryna säikes jürgızuge qoldarynan kelgenşe küş salyp jürgen hanymdar da barşylyq.
Bızdıŋ ışkı oi-armanymyz aitady: «Şırkın-ai, jalǧan emansipasiiany qualap, «bılımdımın» dep sanasyn uaqytşa ärı qajetsız aqparattarmen toltyryp, jantalasyp jürgenderdıŋ sany meilınşe azaia tüsse ǧoi. Al mojantopailarymyzǧa Alla Özı tereŋ iman, bılım-bılık, sana berıp, olar üşınşılerdıŋ qataryna qosylyp ketse, qūba-qūp. Sebebı qasiettı Qūran men şynaiy hadisterge süiene otyryp ǧūlamalardyŋ jazuynşa, otbasynyŋ bükıl yrys-berekesıne, balalar tärbiesıne jauap beretın äiel-ana eŋ äuelı tereŋ iman iesı boluy tiıs. Al tereŋ imannan adam bolmysyndaǧy barlyq özge de ızgı qasietterdıŋ örbitını aqiqat. Sondai-aq iman keltırgen ärbır er men äieldıŋ talbesıkten jer-besıkke deiın ūdaiy ärı jan-jaqty bılım aluǧa mındettı ekendıgı de qasiettı Kıtapta basa aitylǧan. Endeşe, otbasymyzdyŋ, demek, tūtastai alǧanda, Otanymyzdyŋ ışkı bütındıgın, bereke-bırlıgın oilasaq, «äieldı – bastan» degen tūjyrymnyŋ, keibır erkekkındıktılerdıŋ jaŋsaq türde tüsıngenındei, otanasyn basynan bastap qysyp ūstap, ony bas sap sabai beru emestıgın op-oŋai-aq tüsınuge bolatyn siiaqty.
Şariǧat boiynşa, äiel-ananyŋ otbasyndaǧy, qoǧamdaǧy qūqyqtary ūşan-teŋız. Būl jaily ötken maqalamyzdaǧy «küieuınıŋ äielı aldyndaǧy mındetterı» degen qaǧidalar tızbegınde toqtalyp ötkenbız. Iаǧni erınıŋ äielı aldyndaǧy mındetterı, söz joq, otanasynyŋ qūqyqtaryn qūraidy. Al bız bügın söz etıp otyrǧan äiel-ananyŋ erı aldyndaǧy mındetterınen otaǧasynyŋ otbasy jaǧdaiyndaǧy qūqyqtary kelıp şyǧady. Endeşe, hanymdardyŋ şaŋyraq astyndaǧy mındetterı jaily äŋgımemızdı odan ärı jalǧastyrsaq. Joǧaryda aitqanymyzdai, imanyn tūraqty türde küşeitıp, ol üşın jalǧasty küide paidaly bılım jinaqtap otyrǧan äiel-ana sondai-aq erlı-zaiyptyq ömırlerı barysynda erınıŋ haqyn özı men öz tuystarynyŋ haqynan da joǧary qoiuǧa mındettı. Sonda ǧana, ötken joly söz etılgendei, er-azamattyŋ äielı aldyndaǧy öte salmaqty mındetterı jäne äieldıŋ erı aldyndaǧy mındetterı özara tepe-teŋdıkke keler edı. Küieuıne meilınşe adal bop, onyŋ tabiǧi sūranystaryn yjdahatty türde ornyna keltıru de osy alǧaşqy mındetınen tuyndaidy eken. Būl şariǧi tūjyrymdy naqty däleldermen tarata aitar bolsaq, äl-Būhari jinaqtaǧan şynaiy hadiste aitylǧanyndai, Mūhammed salla Allahu äleihi uässalam paiǧambarymyz: «Äiel adamnyŋ küieuı bar kezde onyŋ rūqsatynsyz oraza ūstauy halal emes», – degen eken. Osy qaǧidaǧa qatysty ǧalym Mūhammad Ahmad Kanannyŋ aituynşa: «Öitkenı äiel oraza ūstaǧan bolsa, küieuı kündız oǧan qosyla almaidy. Al qosylu – erkektıŋ haqy», – deidı. Ǧūlamalardyŋ būlaişa täptıştei tüsındıru sebebı – osyndai qaǧidalardy bılmeulerınıŋ kesırınen äiel-jarlardyŋ özderıne artyq künä japsyryp almaularyn janaşyrlyqpen eskertkenderı.
Jaratuşy äiel märtebesın joǧarylatqan
Äiel balasynyŋ kelesı mındetı – küieuınıŋ tapqan tabysynan onyŋ rūqsatynsyz öz törkınıne bolsa da eşnärsenı jasyryp-jauyp bermeuı. Alla Özı keşırgei, mūndai keleŋsız äreketterge mysal bızdıŋ qoǧamymyzda edäuır. Sebebı keibır şeşelerdıŋ: «Qyz degen jaqsy ǧoi. Küieuıne körsetıp bır, körsetpei bır bızge tasidy da jatady» degen tektes «maqtau» sözderın estıp qalamyz. Degenmen äiel adamnyŋ öz eŋbek tabysy nemese jeke ielıgındegı zattary turaly söz basqa! Äielderdıŋ kelesı mındetı – küieuınıŋ rūqsatymen ǧana üiden şyǧuy. Bızdıŋ qoǧamymyzǧa qatysty būl qaǧidany, bälkım, bylaişa tüsıngen jön bolar. Tūrmystyq jäne materialdyq türlı qiyn tüiınderdı saralai kele, köbınese, er-azamattar äielderınıŋ jūmys ıstep, aqşa tabuyna özderı ūsynys jasap jatady. Demek, jūmysqa baryp-kelu jäne sol qyzmetıne bailanysty otanasynyŋ basqa da jürıs-tūrystaryna otaǧasy aldyn ala rūqsat berıp qoidy degen söz. Anyǧyn, ärine, Alla bıledı. Sonymen bırge küieuı qalamaǧan hanymdarmen äielınıŋ aralaspauy da onyŋ taǧy bır mındetı bop esepteledı eken. Sondai-aq küieuınıŋ rūqsatynsyz onyŋ dostarymen tanysuy da artyq äreketter qataryna jatady. Aita ketu kerek, şariǧat belgılegen mūndai şarttardy talap etuı üşın ol otaǧasynyŋ özı eŋ äuelı imanyn kemeldendıruge däiım ūmtylǧan abzal jar boluy tiıs. Özı imansyz tırlıkterdıŋ ışınde keşıp jürgen erkektıŋ äielıne joǧarydaǧydai şariǧi talaptar qoiuyna qūqy da joq. Küieuınıŋ adal eŋbegımen tapqan tabysyna qanaǧat etıp, onyŋ berekesın kırgızuge tyrysuy äieldıŋ basty mındetterınıŋ bırıne jatady. Ǧūlamalardyŋ aituynşa, körseqyzar toiymsyzdyqpen: «Özgelermen salystyrǧanda, tabysyŋ az. Nege köldeneŋ paidaǧa ūmtylmaisyŋ?» – dep yzyŋdaǧan zaiyby köp jaǧdailarda jūbaiyn haram tabys joldaryna itermeleuı, sol arqyly ekeuıne de künä jükteuı yqtimal.
Äiel adam – otbasynda asyl jar ǧana emes, aiauly ärı körkem mınezdı ana da. Ol balalaryn «ūl, qyz» dep alalamai teŋ körıp, bärıne de inabatty tärbie beruge küş saluy tiıs deidı İslam qaǧidalary. Sebebı äkesınen görı balalarmen bırge köbırek bolatyn da, olardyŋ ärqaisysynyŋ jaǧdaiyn tereŋ tüsınetın de – analary. Ūlyn ūiaǧa, qyzyn qiiaǧa qondyrǧannan keiın de ol sabyrly ärı dana da ädılettı ene retınde kelınıne qyzyndai, küieu balasyna öz ūlyndai qarap, jas otaularǧa qamqorlyq jasai bıluı tiıs. Otanasy küieuınıŋ ata-anasy men tuystaryna da, öz tuystaryna da tereŋ bauyrmaldyǧyn körsetıp, olardy qūrmettei bılgenı abzal. «Aǧaiyn-jekjatpen qatar körşılerımen de jaqsy syilastyqta bola bılgen äiel ǧana qūrmetke laiyq» deidı ǧūlamalar.
Bır qaraǧanda, äiel-ananyŋ otbasy jaǧdaiyndaǧy mındetterı köp ärı auyr siiaqty körınuı mümkın. Alaida joǧaryda bız sanamalap şyqqan tuystardyŋ ışınde Alla riza bolarlyq ısterdı meilınşe molynan atqaruǧa tyrysatyndarynyŋ sany edäuır ekenın, demek, olardyŋ da bügıngı äŋgımemızdıŋ keiıpkerı bop otyrǧan äiel-anany öz jekjattary retınde meilınşe qūrmettep, talai sauap jinauǧa asyǧatynyn eskersek, otanasy mındetterınıŋ qauyrsyndai jeŋıleiıp sala beretının tüsıner edık. Asa Meiırımdı, Bärın Bıluşı İemızdıŋ būiyrǧany boiynşa tırlık keşsek, ömırımız tūnǧan üilesımdılıkke ainalar edı. Sebebı adam balasyn jaratyp, olarǧa otbasyn qalai qūru kerektıgın üiretken – bır Alla. Sondai Qamqor Jaratuşymyz öz pendelerıne sol şaŋyraq astyndaǧy ortaq tırlıktı imandy türde qalai jürgızu kerektıgı turaly ainymas erejelerdı qasiettı Qūranda baiandap berdı emes pe! Bızdıŋ mındetımız – sol erejelerdı oqyp-üirenıp, ony basşylyqqa ala bıluımız ǧana. Öz ömırlerınde şariǧat jolyn ūstanyp ötken dana babalarymyz: «Aǧaiyn tatu bolsa – at köp, abysyn tatu bolsa – as köp» dep qalai tauyp aitqan deseŋızşı!
Nūrlytai ÜRKIMBAI,
«Ana tılı»
