Ǧalym Boqaştyŋ kez kelgen pıkırı qyzyq. Kez kelgen oiy nazar audararlyq. Kez kelgen maqalasy dümpu tudyryp jatady. Kez kelgen sūhbaty qyzu talqylanady. Bıraq, sūhbatty sirek beredı. Maqalalaryn da köp körmeimız. Al äleumettık jelıdegı jazbalary ärdaiym qyzu talqyǧa tüsıp jatqany. Ǧalym Boqaş juyrda Qazaqstannyŋ aşyq kıtaphanasyna arnaiy sūhbat berdı. Şyǧystanudan bastalǧan äŋgıme jalǧyzdyqqa kelıp tıreldı…
– HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylary är qyrynan körındı. Mūhametjan Tynyşbaevtar injener bola jürıp te, aǧartuşylyqpen ainalysty. Jūrtşylyq är qyrynan bıletın Älihan Bökeihanovty özıŋız talantty saiasatker, qabılettı qoǧam qairatkerı jäne kez kelgen mäsele turaly köptıŋ köŋılınen şyǧatyn pıkır aita alatyn tūlǧa dep esepteisız. Bügıngı qazaq qoǧamyndaǧy är qyrynan körınıp jürgen azamattardyŋ bırısız. O bastaǧy oqyǧan mamandyǧyŋyz – şyǧystanu. Bız sızdı ǧalym retınde, jurnalist retınde bılemız. Ädebietşı retınde de körınıp qalasyz. Endı bırde menedjersız. Sız özıŋızdı eŋ äuelı kımmın dep esepteisız? Osy aitylǧandardyŋ ışınde qaisysy sızge köbırek jaqyn?
– Käsıbıme qatysty aitar bolsam, jurnalist-redaktormyn häm indolog-şyǧystanuşymyn. Būryn televiziia salasynda jurnalist-menedjer bolǧam, qazır onlain nemese veb jurnalistika salasynda eŋbek etıp jürmın. Al akademiialyq zertteu salam – Moǧol imperiiasynyŋ tarihy men qazırgı Oŋtüstık Aziiadaǧy saiasi-ekonomikalyq damu jäne BAQ pen bilıktıŋ qarym-qatynasy. Körkem ädebiettı jaqsy körem, bıraq jaqsy köru, ia hobbi adamdy sol salanyŋ mamany etıp jıbermeidı. Äitse de älem ädebietı men qazaq ädebietınen habardar bolyp jüruge tyrysam. Äzırşe özım üşın ǧana türtıp qoiyp jürgen jazbalarym bar. Oksfordtan keiın şyǧystanu boiynşa akademiialyq zertteumen tūraqty türde şūǧyldanbaǧanyma 4-5 jyl bolyp qaldy. Sol sebeptı belsendı ǧalymmyn dep taǧy aita almaimyn. Bıraq teoriialyq jurnalistika, körkem ädebiet pen akademiialyq şyǧystanu salasy boiynşa jeke bılımımdı üzdıksız jetıldıruge küş salyp kelem. Būl üş sala boiynşa da aldaǧy jyldary jüzege asyrsam degen jobalarym bar.
– Sız bırneşe jyldan berı Europada tūrasyz. Ǧylymǧa bızdıŋ közqarasymyz ben europalyq közqarastyŋ arasynda jer men köktei aiyrmaşylyq bar. Ökınışke qarai, bızde ǧylymmen ainalysu degendı üş jyl doktoranturada oqu nemese äiteuır qorǧap alǧanǧa deiıngı kezeŋ dep tüsınu qalyptasqan. Ǧylymmen ainalysu degendı, jalpy, qalai tüsınuımız kerek?
– Postsovettık elder men Batys elderındegı akademiialyq ǧylym salasynda, zertteuşılık salasynda aiyrmaşylyqtar, älbette, köp. Sonyŋ ışınde gumanitarlyq-äleumettık ǧylymdar salasynda qatty baiqalady. Ony özım ǧylymmen ainalysa bastaǧan uaqytta bırden aŋǧardym. 2006 jyly bır jyl London universitetınıŋ Şyǧystanu jäne afrikatanu mektebınde, sosyn 2007-2009 jyldary arasynda Oksford universitetınıŋ şyǧystanu fakultetı men Äulie Petr kolledjınde oqyp, kezınde QazŪU-da bıtırgen mamandyǧym – ündıtanu boiynşa bılım jetıldırdım. Londonda Post-Graduate Diploma aldym, Oksfordta MPhil därejesı boiynşa dissertasiia qorǧadym. Būl ekı oqu orny da akademiialyq zertteu täsılderıne qatysty dünietanymymdy tübegeilı türde özgerttı dese bolady. Postsovettık akademiialyq salada, äsırese gumanitarlyq ǧylym jaǧynda ünemı saiasi ideologiianyŋ bır kündık, az merzımdık maqsattaryn nasihattau basym keledı. Barlyǧy bolmasa da köpşılık ǧalymdar zertteu obektısınıŋ «ūlylyǧyna» eşteŋe jazbai jatyp äuelı ǧaşyq bolady da, sosyn sol ǧaşyqtyǧyn däleldeumen ainalysady. Iаǧni jaŋa närsenı zerttep bıluge emes, aldyn ala qalyptastyryp alǧan ideiasyn, ia obrazyn qorǧap aluǧa ūmtylady. London men Oksfordta üirengen eŋ basty qaǧidam – gumanitarlyq ǧylym da tehnikalyq ǧylym siiaqty däl ǧylym. Mysaly, eger tarihi kategoriialarǧa qatysty formulaŋyzda qatelık bolsa, esebıŋız şyqpaidy. Sol sebeptı qandai da bır tarihi tūlǧany, ia kategoriiany zertteu kezınde ǧaşyq bolu bylai qalsyn, odan barynşa beitarap tūruyŋyz qajet, obektivtı türde barlyq aspektılerın aşyp körsetuge tiıssız. Eger süiıspenşılıgıŋız är abzasyŋda menmūndalap tūrsa, onda ol akademiialyq zertteu emes, körkem publisistika, saiasi tapsyryspen jazylǧan biografiia nemese äulienıŋ ömırın sipattaityn dıni agriografiialyq eŋbek bolyp ketedı. Būl öte qarapaiym tūjyrymymmen doktor ataǧy bar qazaqstandyq ǧalymdardyŋ ışınde de kelıspegenderı boldy. Auyzekı äŋgıme-düken üstınde: «Tarihymyzdy bolaşaq ūrpaq maqtanatyndai etıp jazuymyz kerek. Sol sebeptı äsıreleu men azdap būrmalauda tūrǧan eşteŋe joq», – dep aşyq aitqandary kezıktı. Mūndai tüsınıktı adamdarmen daulasu – bos äureşılık. Ortalyq Aziia elderınıŋ ışınde akademiialyq salada Batyspen eŋ tyǧyz integrasiiaǧa tüsken Qazaqstannyŋ jas ǧalymdary aldaǧy şirek ǧasyrda-aq būl tüsınıktı özgertedı, akademiialyq zertteu salasyn käsıbilendıre tüsedı dep ümıttenemın.
– Bızdıŋ bıluımızşe, şetelde bılım alyp jatqan jastardyŋ denı gumanitarlyq sala boiynşa emes, tehnikalyq sala boiynşa oqityn siiaqty. Sızde osyǧan qatysty qandai da bır derek bar ma?
– Ondai derektı «Bolaşaqtan» da aluǧa bolady. Bıraq, mäsele onda emes. Gumanitarlyq salaǧa äleumettanu, psihologiia, turizm siiaqty «sändı» mamandyqtar, tıptı, keide ekonomika da jatady. Mysaly, ekonomikalyq damu sekıldı. Eger osylardy qosyp salystyrsa, onda gumanitarlyq pen tehnikalyq mamandyq boiynşa oqyp jatqandardyŋ sany para-par boluy mümkın. Al eger naqty tarih, ädebiettanu dep alatyn bolsaq, onda gumanitarlyq salada şetelde oqityndar öte az. Tıptı, saiasattanu boiynşa da solai. Özım oqyp jürgende Oksfordta saiasattanu boiynşa PhD oqyp jatqan bır qazaq jıgıttı, zaŋ boiynşa bakalavrda oqyp jatqan bır qyz balany kördım. Odan säl keiınırek saiasattanu boiynşa Kembridjge oquǧa tüsken bır jas qyzdy körıp, onyŋ jazǧandaryn oqyp, erıksız ezu tarttym. Alǧaş bara jatqan uaqytta jazǧany eken. Jergılıktı bır jurnalist Kembridj sekıldı äigılı oqu ornyna tüskendegı maqsatyn sūraǧan uaqytta: «Maqsatym – Qazaqstandy älemge tanytu. Qazaqstannyŋ saiasi jetıstıkterın nasihattau», – dep jauap berıptı. Ǧylymi akademiialyq zertteu täsılderı men maqsatyn tüsınbegendıkten, osyndai pıkır aitylady. Bıraq, keiın, üş jyl ötken soŋ ǧoi deimın, jazbalaryn oqyp, közqarasynyŋ tübegeilı özgergenın aŋǧardym. Alǧaş oquǧa tüsken kezdegı bergen sūhbatyn oqysa, özı de erıksız kületın şyǧar dep oilaimyn. Temekı tartyp otyrǧan kök tütın bölmeden şyǧyp ketıp, qaityp kırgen uaqytta ǧana ökpemızdıŋ qandai qiianat körıp otyrǧanyn tüsınemız ǧoi. Sol siiaqty, şetelge şyǧyp kelıp, ädebiettanu men tarihnamamyzǧa jaŋaşa lep äkeletın jas ǧalymdar köptep şyqsa jaqsy bolar edı. Äitpese, däl qazır syrtqa şyǧyp, ozyq elderdıŋ zertteu metodologiiasyn meŋgerıp jürgender öte az.
– Söz joq, «Bolaşaq» – öte jaqsy baǧdarlama. Bıraq, ökınışke qarai, syrtqa şyǧyp, sız aityp otyrǧan ozyq elderdıŋ standarttaryn körıp, zertteudıŋ ädıs-täsılın meŋgerıp kelgender köbınese ǧylymǧa den qoimaidy. Olar köbınese memlekettık qyzmetke barady, ne ūlttyq kompaniialarǧa kıredı, ne joǧary oqu oryndaryna sabaq beruge barady. Soŋǧylary bekıtılgen baǧdarlamanyŋ aiasynan şyǧa almai qalady. Ondaida şetelde oqyǧanynyŋ paidasy da timei qalyp jatady. Osyny bır jolǧa qoiudyŋ mehanizmderı qandai? Şetelde oqyp kelgen mamandardy tiımdı paidalanudyŋ joly qaisy?
– Batysqa şyǧyp oqymai tūrǧan kezımde «Bolaşaqqa» qatysty bırqatar pıkırımdı aityp jürdım. Sonyŋ ışınde, bakalavrmen oqityndardyŋ sanyn azaityp, onyŋ ornyna magistranttar men kafedra assistentterın jıberu kerek degen ūstanymda boldym. Keiın qarasam, sol jüie rasynda da ıske qosylypty. Qazır magistranttar men doktoranttar köp. Būl – jaqsy ürdıs. Bıraq, endı oilap otyrsam, tabiǧi bäseke bolmaǧan jerde kemşılık köp bolady eken. Batys elderınde mūndai memleket tarapynan taǧaiyndalatyn stipendiia joqtyŋ qasy. Bolsa da, sausaqpen sanarlyqtai ǧana. İtaliia ükımetınıŋ, Europarlamenttıŋ bır baǧdarlamalaryn körgenım bar. Onyŋ özınde de özderıne qajettı mamandy ǧana oqytady. Şeteldıkterge arnalǧan azdaǧan kvotalar bar. Bıraq, Batysta jekelegen qorlar aǧartu baǧytynda qyruar jūmys atqarady. Mysaly, Ūlybritaniianyŋ qaisybır aimaǧynan şyqqan belgılı bır däulettı adam ömırden öterınde stipendiia taǧaiyndap ketedı. Amerikada da solai. «Men oqyǧan aimaqtan şyqqan üzdık oquşylardy jyl saiyn menıŋ qorym qarjylandyrady» dep ösiet qaldyrady. Halyqaralyq masştabqa ketıp qalatyn filantroptar da bar. Mysaly, şeteldegı armian diasporasynyŋ öte belsendı ekenın baiqadym. Sol diasporadan şyqqan bai adamdar qūrǧan qorlar «Armeniianyŋ kedei audanynan kedei otbasynan şyqqan balalardyŋ aldyŋǧy qatarly Batys universitetterınde bılım aluyn qarjylandyrady» dep habarlap jatady, mysaly. Bız bır ǧana «Bolaşaqtyŋ» betıne qarap otyrsaq, şetelde mūny myŋdaǧan qorlar atqarady. Mūnyŋ bärı bäseke. Batysta, jalpy, oqimyn degen adamǧa mümkındık köp. Bır qor oqu aqysyn tölese, ekınşı bır qor otbasyn asyrauǧa da qarajat böle alady. Qazaqstannyŋ jaŋa bailary da osyndai jaŋa mümkındıkter jasasa degen armanym bar. Ärine, auyzdy qu şöppen sürtuge bolmaidy. Qazaqstanda da sättı jūmys ıstep jürgen qorlar joq emes. Solardyŋ bırı – Erjan Tätışev qory. Jüielı türde Qazaqstannyŋ oqu ornynda oqysy keletın balalarǧa, äsırese kedei otbasynan şyqqandar men mügedekterge grant böledı. Bolaşaqta syrtqa da şyǧar, odan özge de qorlar atsalysar degen ümıtım bar.
– London men Oksfordtyŋ kıtaphanalarynan Moǧol imperiiasy men Qazaq handyǧynyŋ arasyndaǧy qarym-qatynas turaly tyŋ derekter tapqanyŋyzdy, būl ızdenıstı bolaşaqta da jalǧastyrmaq oiyŋyz bar ekenın aitqan ekensız. Ol zertteuıŋızdı qaşan jariialaisyz? Sonymen bırge, soŋǧy jyldary bızdıŋ elımızde de qazaq tarihyna bölekşe köŋıl bölınıp, bıraz şarualar atqaryldy. Qazaqstan tarihyna qatysty elde bolyp jatqan oŋ özgerısterdı qadaǧalap otyrsyz ba? Olar jönındegı pıkırıŋız qandai?
– Bodlianda da, Britan kıtaphanasynda da ortaǧasyrlyq Ortalyq jäne Oŋtüstık Aziia tarihyn tereŋ zerttep jürgen klassikalyq parsy jäne şaǧatai tılderın meŋgergen käsıbi akademiialyq zertteuşıler üşın qol timegen qoljazba qalǧan joq dese bolady. Nenı meŋzep otyrǧanymdy osy az ǧana top ökılderı jaqsy bıledı. Altyn ızdeuşıler bır-bırıne qaida jürgenın, qai jerdı qazatynyn jaqsy bılse de, eşqaşan aşyp aitpaidy. Men de qazır aşyp aita almaimyn. Batystyŋ būl kıtaphanalaryndaǧy, äsırese, Qazaq handyǧy turaly mälımetı bar az sandy qoljazbalar öte mūqiiat tırkelıp, katalogtarǧa jüielı türde, anyq engızılıp otyrǧan. Parsyǧa qosa, aǧylşynşa säl hat tanityn adamǧa bärı anyq körınıp tūrady. Bar qazyna – älı arşylmai jatqan, bızdıŋ tarihqa qatysty qoljazbalary jeke katalogtarǧa enbegen İran men Ündıstannyŋ kıtaphanalary men qorlarynda jatyr. Kezınde İrandaǧy elşılıkte keŋesşı-uäkıl bolǧan kezımde sol eldegı Qazaq handyǧynyŋ tarihyna qatysty tarihi qūjattar men qoljazbalar katalogyn jasatu ısın ūiymdastyru ısıne belsene aralastym. Keiın būl auqymdy jūmys odan ary jalǧasyp, juyrda qazaqstandyq şyǧystanuşylar joǧaryda aitqan Ündıstandaǧy bai kıtaphanalarǧa bırınşı ret baryp qaitty. Haidarabadtyŋ, Deli men Aligarhtyŋ mūraǧatyn bır barlap şyqty. Menıŋ josparlaǧan ǧylymi ızdenısım de osy ortalyqtarda ötpek. Būl jerde bır-aq qiyndyq bar, qanşa jerden klassikalyq jäne moǧol parsy tılın jaqsy bılseŋız de, naqty sol qoljazba qorlaryn köz maiyn tauysyp talai aqtarǧan jergılıktı zertteuşıler ǧylymi jetekşıŋız bolmaiynşa, öz betıŋızben kerek qūjatty tabu öte qiyn. Öitkenı şyǧys elderındegı qoljazba qorlary tūrmaq, akademiialyq kıtaphanalardyŋ özınde ızdeu jüiesı jetılmegen. Älı sol baiaǧyşa şaŋ basqan qaǧaz kartotekalarmen otyr. Sol sebeptı bır maia şöpten bır tal ine ızdegen adamnyŋ küiın keşesız. London men Oksfordta Ortalyq jäne Oŋtüstık Aziia aimaqtarynyŋ tarihyn salystyra zarttegen, jaŋaǧy qorlardy bes sausaǧyndai bıletın professorlardan därıs aldym. Olardyŋ köpşılıgı – ündıstandyq, bıraq Batys universitetterınde därıs beredı. Mysaly, Chikago universitetındegı Muzaffar Alam nemese Avstraliiada dünie salǧan Said Azar Abbas Rizvi siiaqty. Menıŋ armanym – sondai ǧalymdardyŋ jetekşılıgımen uaqyt ünemdei otyryp, qajettı tarihi qūjattardyŋ däl üstınen tüsuge tyrysu. Qazırge deiın tapqan nemese ızıne tüsken qūjattar turaly tolyq mälımet bere almaimyn, zertteuımmen bırge jariialarmyn.
– Şamamen qanşa uaqyt?
– Ökınışke qarai, aita almaimyn. Kündelıktı jūmys, jeke bastyŋ jaǧdaiy bıraz uaqytty alady. Barymdy salsam, kem degende aldaǧy bırneşe jyl ışınde alǧaşqy käsıbi akademiialyq şaǧyn zertteuım jariialanyp qaluy tiıs dep oilaimyn.
– Sız ünemı auzyŋyzdan tastamai aityp jüretın Mūhammed İqbal bır sözınde «Batys qanşa örkenietke jettık degenımen, olardyŋ örkenietı – materialdyq qūndylyqqa negızdelgen örkeniet» degendı aitady. Bıraq, qazırgı kezde Şyǧysta materialdyq igılıkter basym emes dep kım aita alady?
– Postsovettık sananyŋ bır qyzyq erekşelıgı bar. «Pälenşekeŋ Tügenşe turaly bylai degen eken» dep, qalai tauyp aitqanyna tamsanyp otyrady. Pälenşekeŋnıŋ qai ǧasyrda ömır sürgenı, ol pıkırın qandai kontekste aitqany eskerılmeidı. Ärkım öz qoǧamyna, özıne yŋǧaily kontekste qoldanyp kete beredı. Äsılı, qandai kontekste aitqanyn oilanu kerek. İqbal ǧana emes, köptegen islam oişyldary aitqan oilar HH ǧasyr basyndaǧy toryǧudyŋ nätijesınde, ızdenu kezınde aitylǧan oi.
Mūhammed İqbaldyŋ ömır sürgen zamany Moǧol imperiiasynan jūrnaq ta qalmai, Ündıstannyŋ «Britan Radjynyŋ» koloniiasyna ainalǧan kezıne tap keldı. Jergılıktı mūsylman ündı intelligensiiasy üşın Samarqannan görı Kembridj jaqyn bolatyn. İqbaldyŋ özı de Lahordan şyǧyp, Kembridj universitetınıŋ Kielı Üştık kolledjınde, sosyn Germaniiadaǧy eŋ ırı şyǧystanu ortalyǧy – Haidelbergte oqydy. 2006 jyly Kembridjde tıl kursyn oqyǧan kezımde filosof-aqyn tūrǧan Portugal Pleis köşesındegı köne üidıŋ aldynan künde ötetınmın. İqbaldyŋ Ortalyq Aziiadaǧy dıni-saiasi aǧymdarmen qandai da bır bailanysta bolǧanyn bılmeimın. Oişyl şaiyrdy bır auyz sözben sipattar bolsam, Europanyŋ klassikalyq filosofiiasy men İslam mistisizmın salystyra zertteu arqyly sol kezde Batystyŋ ǧylymi-tehnologiialyq üstemdıgın moiyndap, jappai otarǧa ainala bastaǧan mūsylman Şyǧys halyqtary üşın qaita örleu jolyn ızdegen adam. Şyǧarmaşylyǧy qarama-qaişy tüsınıkterge toly bolsa da, bır mäselege qatysty bırızdı pozisiia ūstanǧan dese bolady. Ol – mūsylmandar üşın territoriialyq ūltşyldyq emes, ümbet – ummaǧa süiengen dıni-saiasi bırlık kerek degenge nūsqaǧan. Iаǧni panislamizmge ıştartqan. Bıraq, bır qyzyǧy, keiın İqbaldyŋ ideialaryn kerısınşe territoriialyq ūltşyldyqqa süiengen Päkıstan memleketın qūruǧa ūmtyluşy saiasatkerler men teologtar öz maqsattary üşın paidalanyp kettı.
– Batystaǧy saiasi-ekonomikalyq oidyŋ damuynan habar beretın bırneşe kıtapty audaru oiyŋyzda bar ekenın aitqan edıŋız. Naqty qandai kıtaptardy audarmaqsyz? Jäne ol oiyŋyzdy jüzege asyruǧa ne kedergı bolyp jür?
– Qazır Europadaǧy demokratiia men liberalizm tüsınıkterınıŋ qalyptasu tarihyn yqşam, anyq tüsındıretın belgılı oişyldyŋ kıtabyn qolym tigen kezderı audaryp jürmın. Odan bölek kezınde Şyǧys Prussiiadan militaristık Japoniiaǧa, sosyn islamşyl Taiau Şyǧys pen bolşeviktık Reseige aina-qatesız köşken Batysqa degen jekkörınış ideologiiasy – oksidentalizm tarihy jazylǧan kıtapty bölıp-bölıp tärjımalap jürmın. Sosyn ūlybritaniialyq belgılı bır jas jazuşynyŋ (juyrda bır romany ädebiet tarihyndaǧy üzdık 1001 kıtap jinaǧyna endı) şaǧyn romanyn qazaqşalap şyǧu oiymda bar. Alǧaşqy taraularyn 2006 jyly bastap qoiyp edım, qolym timei kettı. Üzılıp qaldy. Köp ūzatpai jariialauǧa tyrysam. Öitkenı, baiqap jürmın, Qazaqstanda audarma ısı aqsaq. Tüpnūsqany aitpaǧanda, aǧylşyn tılınen audaruǧa mümkınşılık bolsa da, älı künge eskı soqpaqpen kele jatyrmyz. Orys tılınen audarǧan soŋ onyŋ bastapqy nūsqasynan tük qalmaidy. Būl, äsırese, körkem ädebietke qatysty. Būl salada jetıldıretın närseler öte köp. Audarma salasynda jürgen azamattar da atsalysuy kerek. Ärine, olardyŋ qolynda tūrǧan da eşteŋe joq. Oǧan ışkı rynoktyŋ aiasy tar ekenı sebep. Audarmanyŋ «Mädeni mūraǧa» kırgenın qoldaimyn. Bıraq, sapasyna da nazar audaryp, ekınşı bır damu satysyna köşu kerek. Tıke audarmaǧa köşu kerek. Şetel ädebietınen nenı audaru kerektıgın de köp ızdeudıŋ qajetı joq, bılgen adam üşın olar äbden ırıktelıp, sūryptalyp qoiǧan.
– Audarma mäselesınıŋ ekınşı bır jaǧy bar. Ol – öz jazuşylarymyzdy özge tılge audaru. Batys tılderın bylai qoiǧanda, şyǧys tılderınıŋ özıne audarylyp jatqany sirek. Bırdı-ekılı şyǧarmasy şetke şyǧyp jürgen qalamgerımız Dulat İsabekov qana şyǧar osy künı. Soŋǧy kezderı özımızge qajetı joq ädebiettı özgelerge tyqpalap qaitemız deitın yŋǧaidaǧy pıkır de baiqalyp qalady. Qazaq qalamgerlerınıŋ şyǧarmaşylyǧyn Batys tılderıne audaru qajet pe? Eger qajet dep tapsaŋyz, eŋ bırınşı kezekte kımderdı audaru kerek edı dep oilaisyz?
– Körkem ädebiet tūrǧysynan kelgende qazaq ädebietı sovettık kezeŋde qatty östı. Ortalyq Aziiada ädebi janrlar meilınşe jetılgen ädebiet qazaq sovet ädebietı şyǧar. Öte jaqsy şyǧarmalar tudy. Etnikalyq qazaq bolǧandyqtan maqtanyp otyrǧam joq, rasynda da, qazaq körkem ädebietı zor jetıstıkke jettı. Bır ǧana «Jūldyz» jurnaly jüzdegen myŋ taralymmen tarady. Älbette, ideologiialyq astary da boldy. Ekı poema jazsa, üşınşısınde Lenindı maqtap qoiatyn. Leninge poema arnamaǧan qazaq sovet aqyny joq şyǧar desek te, ädebiet ol uaqytta öte jaqsy jetıldı. Öte az tıldı qazaq auditoriiasy üşın öte sapaly jäne sany öte köp qazaq aqyn-jazuşylary eŋbek ettı. Köpşılıgı tanymal boldy. Halyqtyŋ sauat deŋgeiı de öte joǧary boldy. Bıraq, sol kezde jazylǧan şyǧarmalar qazırgı älemdık ädebiet naryǧynda ötımdı bolady dep aitu qiyn. Yqşamdap, şaǧyn versiiasyn basuǧa bolatyn şyǧar. Al tūtastai audaruǧa kelmeidı. Onyŋ nasihatyn jasau da qiynǧa soǧady. Qazırgı zamanda tuyp jatqan jaŋa şyǧarmalar bolmasa, būrynǧy ädebiettı audaru – berekesı joq tırlık.
– Sız özıŋızdıŋ ūstanatyn baǧytyŋyz aǧartuşylyq baǧyttaǧy patriotizm ekenın aitasyz. Aǧartuşylyq baǧytyndaǧy patriotizmnıŋ sipattaryn tolyq aşyp bere alasyz ba? Ol qandai patriotizm?
– Akademiialyq zertteu tılınde «dästürlı patriotizm» (konservativtık tüsınık basym), «ekonomikalyq patriotizm» (ekonomikalyq ūltşyldyqpen astasyp jatatyn), «liberaldyq patriotizm», t.s.s. qalyptasqan tüsınıkter bar. Menıŋ jeke ūǧymymdaǧy «liberaldyq-aǧartuşylyq patriotizm» qandai da bır etnikalyq, dıni, ia saiasi toptyŋ äsıreqyzyl ūrany, ia ksenofobiiasyna emes, teŋqūqyqty häm erkın azamattyq qoǧamnyŋ belsendılıgıne, memleketqūruşy halyqtyŋ tarihy men tılıne süiengen eldık ideiasy.
– Sūhbattaryŋyzda, jazbalaryŋyzda Halil Jebran turaly da köp aitasyz. Älemnıŋ jüzdegen tılderıne audarylyp, Batysta da, Şyǧysta da köp oqylǧan oişyldyŋ eŋbekterın, şyǧarmalaryn jiı aityp jüresız. Eger sız Jebrannyŋ «Paiǧambary» Älmūstafa bolsaŋyz, Mahabbat, Otbasy, Bala, Oqu, Uaqyt jäne Ölım degen ūǧymdarǧa qatysty ne aitar edıŋız?
– Halil Jebrannyŋ süiıktı jazuşylarymnyŋ bırı ekenı ras. Livanda tuyp, AQŞ-ta dünie salǧan, közı tırısınde-aq HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy eŋ tanymal şyǧarmaşylyq ökılderınıŋ bırıne ainalǧan talantty jazuşy häm suretşı. Bırneşe jyl būryn körnektı jebrantanuşylar Suheil Buşri men Djou Djenkinstıŋ aǧylşyn tılındegı «Halil Jebran: adam men aqyn» atty biografiialyq zertteuın oqyp şyqtym. Avtordy körkem şyǧarmalary arqyly tanu bır basqa da, akademiialyq zertteuşılerdıŋ obektivtı zertteuı arqyly tanu bır basqa. Suretker men pendenıŋ mäŋgı küresın köru Jebrannyŋ tūlǧasyn alasartpaidy, kerısınşe, dramaǧa toly ömırın baiytyp körsetedı eken. Jazuşy bır sözınde: «Basqalardyŋ özıŋdı tolyq tanuyna jol berme. Sen özıŋdı tübıŋe deiın körıp, tolyq tanyǧan adamdardyŋ qūlyna ainalasyŋ», – dep jazypty. Qazaqşa aitqanda «segız qyryŋdy körsetseŋ de, bır syryŋdy ışıŋde saqtaǧan küiı dünieden öt» deidı ǧoi. Jebran – özınıŋ syryn aşpaǧan küiı baqilyq bolǧan ūly suretkerlerdıŋ bırı. Sız aityp otyrǧan «Paiǧambar» şyǧarmasy German Gessenıŋ «Siddharthasymen» ündes öte quatty şyǧarma.
Al «mahabbat, otbasy, bala, oqytu, uaqyt pen ölım turaly» saualyŋyzǧa Jebrannyŋ äl-Mūstafasy siiaqty emes, jazuşynyŋ öz ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arqau bolǧan «jalǧyzdyq» (aloneness) ūǧymymen jauap bereiın. Bız jeke qalǧanda ǧana mahabbatymyzdy riiasyz bıldıre alamyz, jalǧyzsyraǧanda ǧana otbasynyŋ qadırın ūǧamyz, jalǧyzbasty bolyp qalmau üşın ūrpaq süigımız keledı, jalǧyzdyǧymyzdy bölısudı oqytu, ia oqu dep ataimyz, uaqyttyŋ naq jyldamdyǧyn tek jalǧyz qalǧanda sezemız, ölım tabaldyryǧynan jalǧyz attaimyz. «Jalǧyzdyq tek Qūdaiǧa jarasady» dei tūra, sol Qūdaidyŋ jalǧyzdyǧyna adamdyqtan ainymaǧan häm daralyǧymyzdy saqtaǧan küiı qosyludy ömırlık maqsat dep bılemız. Adamnyŋ sausaq taŋbasy qalai qaitalanbaityn bolsa, jalǧyzdyǧy men daralyǧy da solai qaitalanbaidy. Kez kelgen sanaly adamnyŋ jalǧyz ekenın eskertpei ötken qazaq oişyly jäne joq. Keide özıme bylai dep sūraq qoiam: «Öz elıŋnıŋ ışınde otyryp jalǧyzsyraudan görı şetelde jürıp, alystaǧy tuǧan elıŋde özıŋmen jalǧyzdyǧy tuys jandar bar dep ümıttenu jaqsy emes pe eken?» dep. Äzırşe jauabyn tapqam joq.
– Sızdıŋ «16 jasyŋyzǧa» jazǧan hatyŋyz bıraz jastarǧa äser ettı. Ne sebepten astronom bolǧyŋyz keldı? Eger astronom bolǧanyŋyzda ömırıŋız müldem basqaşa arnada bolar edı ǧoi?
– Ekınşı klasta oqyp jürgenımde ǧoi deimın, «kün jüiesınıŋ ar jaǧynda ne bar?» degen sūraq basymnan şyqpai qoidy. Ǧaryş älemı şeksız deidı ǧoi. Al onyŋ şeksız ekenın dünienı şekpen ölşep üirengen adam qalai bıledı? Adam aqylǧa salǧanda ol şeksızdıktıŋ bır şegı boluy kerek qoi. Tıptı, şegı bolǧanda da, onyŋ ar jaǧynda ne bar? Mıne, osyndai oidan basym auyra bastady. Üidegıler būl sūraqtardyŋ barlyǧyna joǧary synypta jauap tabatynymdy, sonda «Astronomiia» degen oqulyq bar ekenın aitty. Äkemnıŋ kenje ınısınıŋ oqulyǧyn körgen saiyn qatty qyzyǧamyn. Men üşın küllı dünienıŋ qūpiiasy sonda jasyrylǧan siiaqty, ol bır kielı kıtap bolyp körınetın. Besınşı klasta ǧoi deimın, älgı kıtapty alyp, tük ūqpasam da, bastan-aiaq oqyp şyqtym. Baqsam, şeksızdık turaly taraudyŋ tarmaǧynda ǧana, tıpten, şaǧyn jazylypty. Oǧan köŋılım tolmai, qoŋyltaqsyp qaldym. Naǧaşy, nemere aǧa-äpkelerımnen astronomiiany qaida tereŋdetıp oquǧa bolatynyn sūrap edım, Qazaqstanda oquy joq ekenın aitty. Reseidıŋ universitetterınde oqytady eken. Odaq qūlap jatqan uaqytta mektep bıtırdık, Reseidıŋ universitetterıne baruǧa jüregım daualamai, aqyry basqa mamandyqty taŋdap kettım. Astronom bolǧym kelgenınıŋ sebebı sol. Al jūldyzdardy qaraǧandy älı de jaqsy körem. 2008 jyly Gavaiǧa şaqyryldym. Vaşingtondaǧy jetıstıkter akademiiasy jas ǧalymdar men liderlerdıŋ sammitı dep şaqyrdy. 100 şaqty delegat bardyq. Gavai araldarynda türlı teleskoptardan aspan älemın tamaşalaityn mümkındık qarastyryp qoiypty. Qarap otyryp, qatty qairan qaldym. Gavai älemdegı jūldyzdardy qaraityn eŋ yŋǧaily jer eken. Ädemı, öte ädemı.
– Oqyrmandaryŋyz oquǧa tiıstı bes kıtapty ataŋyzşy.
– 1. Ezop, «Mysaldar»
2. Rumi, «Masnavi»
3. Djein Ostin, «Täkapparlyq pen soqyr senım»
4. Lev Tolstoi, «Kreiser sonatasy»
5. Aravind Adiga, «Aq jolbarys»
Äŋgımelesken Jūldyz ÄBDILDA,
«Kıtap» portaly
