Aqqudyŋ kögıldırındei köz tartyp jatqan ataqty Zerendı kölınıŋ jaǧasynda, qysy-jazy kögere köz tarta alystan mūnartyp körınetın Zerendı tauynyŋ maŋaiynda Zerendı dep atalatyn aqar-şaqar auyl bar.
Būl özı erteden aŋyz bolyp aitylyp jürgen ataqty auyl. Aiyrtaudyŋ Syrymbetınen qol sozym derlık jaqyn tūsqa ornalasqan būl meken turaly bır kezde ūly ǧalym Şoqan Şyŋǧysūly Uälihanov ta estıgen bolar. El aralap, jürgen jerın asqaq änımen dumandatqan ataqty Bırjan sal men Aqan serı de, qazaq änınıŋ ülpıldegen ükısı deitın Ükılı Ybyrai da, joiqyn küş pen asqaq önerdıŋ tūtasa bıtken tūlǧasy bolǧan Baluan Şolaq ta būl öŋırge soqpai ötpegen şyǧar. Kökşe öŋırıne, odan asyp isı qazaqqa aty mälım bolǧan Eŋbek Erı, danalyqtyŋ qainar közı men körkem beinesı sanalǧan Baian Janǧalov syndy abyz aqsaqalymyz da osy Zerendı audanyn basqaryp tūrǧan kezınde keler künnıŋ qamyn oilap aitqan atalyq sözımen, aqyqtai asyl oilarymen el esınde qalǧan bolatyn. Būl Zerendıden keşegı Keŋester elınıŋ batyry Mälık Ǧabdullin de tülep ūşyp, qiiaǧa qanat qaqqanyn maqtanyş etemız.
İä, aita bersek, Zeren köl, Zerlı tau, Zerdelı öŋır Zerendı turaly jyr da, syr da tausylmaq emes. Bıraq Zerendınıŋ jyryn asqaqtatyp, syryn jūmbaqqa ainaldyryp tūrǧan onyŋ körkem körınısı men jürek tolqytar sūlu tabiǧaty ǧana eken dep tüsınbeu kerek. Zerendı ırıler ırge teuıp, ūlylar meken etken qasiettı jer. Zerendınıŋ är tasyn ornynan qozǧai köterıp qalsaŋ, köbık şaşqan küi kümbırlep, aqquǧa aspandaǧy änın qosqan syrly äuen, sūlu dauys tögıle jönelgendei äserge bölenesıŋ. Dombyraǧa tıl ǧana emes, qanat ta bıtırıp, myŋ qūbylta şertetın keşegı Mūsaqūldyŋ Mūsatai küişısı osy öŋırden şyqqan. Myna tūrǧan Atbasarda tuyp, kerbez Kökşenıŋ öz aqyny atanyp ketken Erkeş İbrahim (Ebıkenov) Zerendınıŋ sūlu symbatyna süisınıp, talai-talai şabyt şaqyryp, talai-talai jyr joldaryn arnaǧan bolatyn. Zerendı audanynan şyqqan alǧaşqy jurnalist-jazuşy oblystyq «Kökşetau pravdasy» gazetınıŋ redaktory, oblystyq partiia komitetınıŋ hatşysy bolǧan marqūm Janaidar Musin osy Zerendınıŋ «Keŋötkel» auylynan. Sol Janaidar Musin ūzaq zerttep, köp tolǧanyp, kezınde «Balqadişa» degen atpen derektı povest jazǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmeuı mümkın. Janaidar ol hiqaiatyn osy öŋırde bolǧan adamdardyŋ ömırınen alyp jazǧanyn bılemız. «Balqadişa» dep otyrǧany Aqan serı babamyzdyŋ ataqty änınde aitylatyn aru qyzdyŋ aty. Osy maŋaida Şökeidıŋ Ybyraiy degen asa ziialy, elge syily kısı bolypty. Özıne ortaşa ǧana däulet bıtıptı. Üiıne öŋşeŋ igı jaqsylar, öner qonǧan aqyndar men şeşender, änşı-jyrşylar köp jinalady eken. Balqadişa sol Ybyrai aqsaqaldyŋ älpeştep otyrǧan oŋ jaqtaǧy aiauly qyzy. Ädette, «adam tabiǧatqa tartyp tuady» deidı. Zerendı tauy men oǧan jalǧas jatqan Qoşqarbai, odan ärırekte ornalasqan Jylandy tauy jer bıtkennıŋ sūluy desek, aityp sipattauǧa tıl jetpeitın sol sūlulyq bır pendenıŋ basyna, Balqadişa esımdı osy perizat qyzdyŋ basyna qona qalǧan ba dep tamsanady eken ony körgender. Söz törkınıne qaraǧanda, Ybyraidyŋ bäibışesı Jyqyş bıraz jyl nauqastanyp qalyp, qyzy Balqadişa sol kısınıŋ maŋynan şyǧa almai jürse kerek. Sodan bır künderı şeşesı baqilyqqa attanady. Marqūmnyŋ jyly berıledı, basqa da jol-jora oryndalyp bolǧan soŋ ǧana Balqadişany atastyrǧan jerıne ūzatuǧa äzırlık bastalady. Söitıp jürgende, Ybyrai aqsaqal osy auylda ötetın bır toiǧa Aqan serınıŋ kelgenın estidı. Aqan serını bır körıp qaluǧa kım qūmartpaǧan. Balqadişanyŋ da jüregı alyp ūşady. Aqan serınıŋ ataq-daŋqyna syrttai qanyq aru qyz ony bır körıp didarlasqanşa ūşarǧa qanat taba almai asyǧady. Balqadişa qasyna eŋ senımdı degen ekı jeŋgesı Ūmsyn men Dıldänı ertıp, Aqan serı otyrǧan on ekı qanat aqboz üige kelıp kıredı. Oiyn basqaryp jürgen taiaqatşy jıgıtter Aqan serıge Balqadişany tanystyrmaq bolady. Bıraq Aqan serı siiaqty zerek jan Balqadişany bılmeuşı me edı. Ol serılıktı säigülıgıne mınıp, el aralap jürıp Ybyrai otaǧasynyŋ qara şanyraǧyna da soǧyp ötken. Sonda Ybekeŋnıŋ üiınde ai deseŋ – auzy, kün deseŋ – közı köŋıldı ösırıp, yntyqtyra tüsetın bır sūlu qyzdyŋ boi jetıp kele jatqanyn baiqap kalǧan. Endı, mıne, sol qyz köz tastasaŋ, köŋıl arbaityn has sūluǧa ainalypty. Aqan serı öz ömırınıŋ arǧy-bergı kezeŋderın oimen şolyp şaryqtap ketkendei küi keştı. Özı de, boiy da, bükıl tūrpat-tūlǧasy da sūlu bolyp jaratylǧan Aqan serı tek sūlulyqty täŋırdei körıp taǧzym etu üşın jaratylǧan jan ǧoi. Boi jetıp, kemelıne kelıp, ajary aşyla tüsken myna sūlu perizatty körgende Aqan serınıŋ asau köŋılı asau attai tulap ketken edı. Asau köŋıl tulady da basyldy. Aqan serı alyp qaşqan asau köŋıldıŋ ǧana emes, sary altyndai sarabdal salmaqtylykpen alysqa köz tastai bıletın kemel kısılık pen aqjoltai aqyldyŋ da adamy bolǧan ǧoi.
– Jailaudai kūlazidy bızdıŋ köŋıl,
Janymdy ūǧar jan joq, jas qartaidy, – dep özı aitqandai, sol tūsta jasynyŋ alpysqa juyqtap qalǧanyn eske aldy. Al Balqadişa bolsa, jasy älı jiyrmaǧa da erkın tolmaǧan uyz qyz. Ärı özı asa qadırleitın Ybekeŋnıŋ älpeştep ösırgen, bügın be, erteŋ be, ūiadan ūşyryp, qūtty ornyna qondyrǧaly otyrǧan Balqadişasy. Aqan serı aǧasyn bır körıp qalu üşın äkesınıŋ rūqsatyn alyp, qasyna ekı jeŋgesın ertıp kelgen perizat janynda otyr. Ertıp kelgen ekı jeŋgesı Balqadişaǧa: «Üige qaitaiyq» degendı aŋǧartyp, mazasyzdana bastaidy. Sony sezgen Aqan serı dombyrasyn qolyna alyp, äuelete jöneledı.
– Qyzy edıŋ Ybekeŋnıŋ Balqadişa,
Özendı örlei bıtken, şırkın-ai, tal Qadişa! – dep şyrqai kelıp:
–Bır emes, ekı jeŋgeŋ kelıp otyr,
Rūqsat bızden sızge, amal ne, bar Qadişa! – dep jaqsy körgen, özınıŋ jastyq şaǧyn, serılık däurenın eske tüsırıp, ıŋkär qylǧan aiauly qyz, aru qaryndasyn osylai aialap, onyŋ alaŋsyz köŋılmen üiıne oraluyna rūqsat etedı.
Būdan keiın apta ma, ai ma, äiteuır, bır şama uaqyt ötkende Aqan serı Balqadişanyŋ ūzatylyp ketkenın estidı. Asau jürek taǧy da asau atşa tulai jöneledı. Bıraq būl joly Aqan serınıŋ jüregı özı jaqsy körıp qūrmettegen Ybekeŋnıŋ perışte tektes aiauly qyzynyŋ būdan bylaiǧy taǧdyry ne bolar eken dep alaŋdaudan tulaǧan edı. Özınıŋ sol joly Balqadişany körgende şyrqaǧan ıŋkär änı eske tüstı.
– Degende Balqadişa, Balqadişa,
Bolarsyŋ bızdıŋ sözge, dünie-ai, zar
Qadişa!
Būlaŋdap asau taidai jürgen basyŋ,
Bolarsyŋ qandai janǧa, dünie-ai,
jar Qadişa! – degen sözderın esıne aldy. Aqan serı siiaqty näzık jandy adamnyŋ perıştı qyz Balqadişa qandai kısıge kezdesıp, qandai küieuge jar bolady eken dep alaŋdauynyŋ özı ülken parasattylyqtyŋ belgısı ǧoi. Bıraq Balqadişany atastyryp, özıne jar etıp alǧan Masabaidyŋ Süleimenı degen kısı ırgesı berık, aituly äuletten eken. Balqadişa būl äuletke öz erkımen kelın bolyp tüsken. Sondyqtan da qyzdyŋ äkesı Ybyrai özınıŋ Qūdai qosqan qūdasy Masabaimen ömır boiy syilas bolyp ötıptı.
Ataqty Aqan serınıŋ, onyŋ ölmes änderınıŋ bırı «Balqadişanyŋ» tarihyn tügendei zerttep jürgen belgılı kompozitor, öner janaşyry Iliia Jaqanovtyŋ deregı boiynşa, Balqadişa Ybyraiqyzy Masabaeva 1883 jyly tuǧan. Jyly siyr dep körsetılgen. Alpys jetı jasqa qaraǧan şaǧynda – 1950 jyldyŋ 17 säuırı künı qaitys bolypty.
Än ǧūmyr, än aŋyzǧa ainalǧan Balqadişanyŋ qysqaşa tarihy, mıne, osyndai. Köz tıgıp qarai qalǧan adamdy sūlu symbatymen, qyzǧa tän süp-süikımdı qylyǧymen süisındıre bılgen Balqadişa qyz jer jannaty Kökşenıŋ Zerendı öŋırınde jarq etıp düniege kelıp, alaŋsyz, uaiym-qaiǧysyz ǧūmyr keşken. Qūdai qosqan qosaǧy Süleimen ekeuınen ekı ūl, üş qyz qalyp, ūrpaq jalǧastyrǧan. Sol Balqadişanyŋ ataqty Aqan serı arqyly aŋyzǧa ainalǧan än ǧūmyry öz otanymyz Qazaqstannan da ärı asyp, alys-jaqyn şetelderge de jetkenın, talai jannyŋ, jüregın jaulap alǧanyn maqtan etemız. Äigılı änşı Ämıre Qaşaubaevtyŋ esımın bılmeitın qazaq joq şyǧar. Sol Ämıre Qaşaubaevtyŋ 1925 jyly Parijde än şyrqaǧanyn da köbımız estıgen şyǧarmyz. 2017 jyly Astanada EKSPO körmesı ötetını belgılı. Tap sondai körme 1925 jyly Fransiiada ötıptı. EKSPO körmesıne arnalǧan alǧaşqy konsertter 1925 jylǧy 20 şılde künı KSRO pavilonynda bastalady. Keŋes artisterı Parij teatrlarynda 11 ret konsert bergen eken. Ämıre solardyŋ barlyǧyna qatysyp otyrǧan. Ol oryndaǧan qazaq änderı Parij jūrtşylyǧyn asqaq äuenımen, keŋ tynystylyǧymen, qūlaqqa jaǧymdy, köŋılge qonymdy qoŋyraudai syŋǧyr ün, sazdylyǧymen baurap alady. Ony qaita-qaita «biske» şaqyryp, jekelegen änderın qaitalap aitqyzsa kerek. Ämıre dauysynyŋ ala-böten asqaq şyrqalatyn qūdıretıne qairan qalyp, erekşe süisıngen fransuzdardyŋ bırı älemge äigılı Romen Rollan bolǧany qandai maqtanyş! Sondai-aq Ämıre talantyn ony osy saparǧa ädeiılep şaqyrtyp alǧan keŋestık däuırdıŋ tanymal tūlǧasy, mädeniet pen önerdı jete bıletın Anatolii Lunacharskii de joǧary baǧalaǧan, oǧan zor qūrmetpen qaraǧan.
Qazaqtyŋ talantty aqyny, belgılı jazuşy Qainekei Jarmaǧambetovtıŋ 1951 jyly «Änşı azamat» degen povesı basylyp şyqty. Sol kezde orta mekteptıŋ toǧyzynşy synybynda oqityn bız Qainekei aǧamyzdyŋ älgı hiqaiatyn ızdep jürıp tauyp alyp, talasa-tarmasa oqyǧanymyz älı esımde. Kıtap joǧaryda bız äŋgımelep aitqan Ämıre Qaşaubaev turaly bolatyn. Teŋdesı joq düldül änşı Ämıre ännıŋ qaspaǧyn emes, qaimaǧyn taŋdap aitqany bärımızge belgılı ǧoi. Sonda änşı qandai änderdı şyrqady eken degen sūraq tuady kökeide. Qainekei Jarmaǧambetovtıŋ atalmyş tuyndysynda ol sūraqtyŋ da jauaby bar. Ämıre sol sapary kezınde «Bes qarager», «Balqadişa», «Smet», «Dudar-ai», «Aǧaş aiaq», «Jalǧyz arşa», «Üş dos», «Qara torǧai», «Qyzyl bidai» siiaqty on şaqty än jauharlaryn küiqyljytypty. Körıp otyrsyzdar, Ämıre Parijde äueletken änderdıŋ ışınde Aqan serınıŋ ataqty «Balqadişasy» men «Qara torǧaiy» da jür. Europa törındegı Fransiiaǧa baruǧa sol kezde qazaq topyraǧynan Ämıre Qaşaubaevtyŋ ǧana qoly jetken. Qazaqtyŋ baǧyna tuyp, ataǧyn aspandatqan Ämıre Qaşaubaevtyŋ arqasynda Aqan serınıŋ «Balqadişasy» Parij törınen än bolyp şyrqalyp, aŋyz bolyp älı aitylyp jür. Än-ǧūmyr dep, mıne, osyndai ömırdı, osyndai äzız jandy aitu kerek.
Özım de Balqadişa ömır sürgen Zerendı audanynyŋ azamatymyn. Tuyp-ösken jerımdı saǧynyşpen eske alyp jüremın. Juyrda Zerendıden quanyşty habar jettı. Audan äkımı Malgajdar Sattarūly Tätkeevtıŋ bastauymen Zerendıde Balqadişa Ybyraiqyzyna eskertkış ornatylatyn bolypty. Būl ötkenımızdı därıptep, bügıngımızdı asqaqtata bıletın janǧa ǧana tän qasiet. Zerendı öŋırınıŋ aituly tūlǧasy, aty aŋyzǧa, aqyq änge ainalǧan aru qyzy Balqadişaǧa eskertkış ornatyluy ötken tarihymyzǧa, aruaqqa körsetılegen zor qūrmet dep bılemız.
Esmūhambet AITMAǦAMBETOV,
jurnalistika ardagerı,
«Aiqyn»
