Qazaqtyŋ dästürlı muzykalyq aspaptary dybys erekşelıkterıne qarai alty topqa jıkteledı. Olar: soqpaly-şuly; syldyrly; ürlemelı; yspaly; ışektı-şertpelı; köp ışektı. Gazettıŋ bügıngı nömırınen bastap osy jıktelu tärtıbın saqtai otyryp, olardyŋ syrtqy sipatyna, aspap jasalatyn zatyna, jasau ädıs-täsılderıne, qoldanylatyn qūral-saimandaryna etnografiialyq tūrǧyda şolu jasamaqpyz.
Soqpaly-şuly aspaptar
Soǧyp oinalatyn aspaptardyŋ ülgı-nūsqalary köp. Sonyŋ bırı – dabyl. Onyŋ şanaǧy döŋgelek şeŋber etıp, ekı jaǧyna ekı aidan alty aiǧa deiıngı jastaǧy būzau, tüie terısı qaptap jasalady. Muzykalyq aspaptarǧa arnalǧan mal terısın paidalanu jäne ony qaptap jasau kürdelı ädıstermen atqarylady. Ol üşın mal terısın nemese qarnyn döŋgelek aǧaş şanaqqa kerıp qaptaidy. Jaŋa soiylǧan maldyŋ jünın qyrqyp alyp, sary etın sylyp alady. Aspaptarǧa qoldanatyn terı jarǧaqtyŋ jünı jas kezınde jidıtıp alynady. Tazartudyŋ ekı täsılı bar jäne ol kürdelı ädıspen igerıledı. Bırı – i salu täsılı. Būl täsılde idıŋ byrşyǧan ötkır isın terıge sıŋdırmeu qajet. Ekınşısınde – terını jıbıtıp baryp ötkır ūstaramen tügı sylynyp alynady. Sodan soŋ tüksız terınıŋ şuaşy men şaiyry ketkenşe juylady. Äbden tazarǧan kezde terını şala keptırıp alyp dabyl, dauylpaz, daŋǧyra, kepşık, dudyǧa, toqyldaq sekıldı bır jaǧy nemese tūtasymen terıden jasalatyn soqpaly-şuly aspaptarǧa qoldanady.
Dauylpaz – halyqtyq nūsqada jasalatyn köne aspap. Ertede aŋşylyq, saiatşylyq, qūsbegılık salt-dästürlerde qoldanylǧan. Şanaǧy özegı alynǧan syrty jūmyr bıteu aǧaştan jasalyp, syrtyna ǧanyştau ädısımen oiu-örnekter salynady. Şeŋber aumaǧy 40-50 sm. bolyp keletın būl aspaptyŋ tek bır jaǧy ǧana şala kepken terımen qaptalady. Sal-serıler saiatşylyqqa qoldanatyn dauylpazǧa ükı qauyrsyny taǧylyp, jiekterıne kümıs nemese asyl tastar ornatyp jasaityn bolǧan. Qaiystan jasalatyn belbeuın aŋşylar qūs, aŋ quǧan kezde ertoqymnyŋ aldyŋǧy qas betıne nemese moiynǧa asyp alady. Būl aspaptyŋ el arasynda qol dauylpaz, nar dauylpaz atalatyn türlerı bar. Qol dauylpazdyŋ şeŋber aumaǧy 30-35 sm. mölşerınde jasalady. Şanaǧy tūtas aǧaştan ışın oiyp, keide tılıkşe etıp kesılgen aǧaştardan qūrap jasalady. Şanaǧy alynyp-salynatyn üş siraǧy bar qondyrǧyǧa ornatylady. Qol dauylpazdyŋ betı tüienıŋ nemese būzaudyŋ terısımen qaptalady. Dauylpazdyŋ osy nūsqasy qoldanuǧa yŋǧaily bolǧandyqtan, öner toptary arasynda sūranys köp. Al nar dauylpaz ülken etıp jasalady, betıne nar tüienıŋ terısı qaptalady. Ülkendıgı men jasalu zatyna bailanysty el arasynda «nar dauylpaz» atalǧan. Şanaǧy emen, jaŋǧaq, qaiyŋ, qyzyl aǧaş sekıldı qatty aǧaştardan qūrap jasalady. Betıne tartylǧan terınıŋ dybysyn tömendetıp nemese joǧarylatyp otyru üşın şanaqqa arnaiy temır būrandalar ornatylady. Aspapty taiaqpen ūryp oinaidy. Köbınese halyqtyq merekelerde jäne ülken orkestr qūramynda oinalady.
Osyǧan ūqsas etıp jasalatyn soqpaly-şuly şyŋdauyl, şyŋ aspaptarynyŋ şanaǧy tūtasymen metaldan jasalyp, bır jaq betı mal terısımen qaptalady. Terı qaptalmas būryn şanaqtyŋ ışıne şuly ün beretın şaǧyn syldyrmaq-qoŋyraular nemese temır şyǧyrşyqtar taǧylady. Aspapty ertede aŋ-qūstardy ürkıtıp, qaumalap aulau üşın nemese quyp, aranǧa tüsıru üşın qoldanǧan. Şyŋnyŋ şyŋdauyldan aiyrmaşylyǧy tūtasymen küŋgırttenbeitın jez metaldan jūqa tabaqşa tärızdes etıp, terı qaptalmai jasalady. Arnaiy jasalatyn şaǧyn taiaqşamen ūryp oinalady. Sipaty men jasalu ädıs-täsılı jaǧynan kürdelı aspaptyŋ bırı – qos düŋkıldek. Ekı şanaqtan tūratyn būl aspap jai ǧana düŋkıldek dep te atalady. Şanaq ışterı quys, betı būzau terısımen qaptalady. Şeberler onyŋ bır betın jūqa terımen, ekınşısın qalyŋdau etıp kerıp jasaidy. Ekı betındegı kerılgen terı-jarǧaqty ūrsa, ekeuınen ekı türlı düŋkıldegen ün şyǧady. Būl ädıs aspaptan ekı türlı dybys beruge laiyqtalǧan. Şanaqtary qaiyŋ, emen, qaraǧai sekıldı qatty aǧaştardan jasalady. Dybys jaŋǧyryǧyn qamtamasyz etıp otyratyn özegı salynady. Düŋkıldektı köldeneŋ jatqyzyp ta, tızege qoiyp ta, moiynǧa asyp alyp ta oinai beredı.
Osy topqa jatatyn dudyǧa, daŋǧyra, toqyldaq, kepşık, saqpan, şartyldauyq, zyryldauyq, asataiaq, syldyrmaq, qoŋyrau, tūiaq tas, şyŋ sekıldı soqpaly-şuly aspaptar öz ülgı-nūsqalary jaǧynan etnografiialyq mūralar sanatyna jatady. Olardyŋ qoldanylu ortasy, syrtqy sipattary men jasalu zattary ärtürlı. Mäselen, dudyǧany erte zamandarda sardarlar men jeke batyrlar qoldanǧan. Aspap turaly: «…Dudyǧa qaǧyp, syrnaiyn tartyp» nemese «dudyǧa sılkıp qaǧaiyn, dūşpanǧa oiran salaiyn» dep keletın epikalyq jyr-dastandarda aitylady.
Aspaptyŋ jalpy tūrqy segız qyrly, kümbezdı etıp jasalady. Jasalu ädıs-täsılı kürdelı bolǧandyqtan da el arasynda sirek kezdesedı. Aspaptyŋ şanaǧy tūtasymen şala ilengen terıden jasalady. Terını ūstap tūratyn ışındegı keregışterı qatty aǧaştan ornatylyp, oǧan şaǧyn syldyrmaqtar nemese ūsaq qoŋyraular taǧylady. Şanaq syrtyna emennen jasalǧan ūsaq jarǧaq qaqqyş sälpenşekter ornatylady. Ertede onyŋ syrtyn asyl tastarmen bezendırıp jasalatyny turaly el arasynda aitylady. Aspapty şaiqap, yrǧaqtatyp, sılkıp oinaidy. «…Aspap atauy batyrlardyŋ du-du etken şaiqasty körınısı men «du-duǧa qosyldy» degen ūǧymnan tuyndaǧan» deidı aqpar beruşı O.Haimoldin. Aspaptyŋ belgılı zerger D.Şoqparūly men şeber A.Hasenov qalpyna keltırgen jalǧyz etnografiialyq nūsqasy halyq aspaptary muzeiınde saqtalǧan.
Zäbira JÄKIŞEVA,
aspaptanuşy-etnolog,
Qazaqstan Respublikasynyŋ
Mädeniet qairatkerı,
«Ana tılı»