Bızdıŋ ūly ata-babalarymyzdy ǧalymdardy, aqyndardy nemese bileuşılerdı eske alyp, qūrmetteu üşın kelesı mereitoilyq kündı kütudıŋ qajetı joq. 29 jasynda qūjattarǧa säikes mūsylmanşa esımı Mūhammed-Hanafiia bolǧan talantty ǧalym Şoqan Uälihanov ömırden jastai öttı. Mūndai qysqa ömırde Şoqannyŋ qaldyrǧan ısterın tek Qūdaidyŋ syiy dep qana tüsındıre alamyz. Älem ony talantty şyǧystanuşy, orys ofiserı, äskeri barlau ofiserı retınde jaqsy bıledı, ony qazaq sūltandarynyŋ (Şyŋǧysidter) mūrasynan şyqqan, bai ǧylymi mūra qaldyrǧan ǧalym retınde tanidy. Zamandastary bırauyzdan jas şyǧystanuşyny keremet aqylǧa ie genii dep sanady ...
Eger sız 5 tomdyq jinaqtalǧan Şoqan Uälihanovtyŋ şyǧarmalaryn mūqiiat oqyp şyqsaŋyz (Almaty, 1984-1985), onyŋ Qaşqariiaǧa arnalǧan şyǧarmalarynyŋ qalai jazylǧanyn köruge bolady («Altyşahardyŋ jaǧdaiy nemese Qytai provinsiiasynyŋ şyǧys alty qalasy turaly» Nan-Lu, nemese Malaia Buhariia «t. B., 1858-59.) Avtor keide tereŋ tūjyrymdar men eskertuler, jalpy halyqtar men memleketterdıŋ taǧdyry turaly sanaly boljamdarǧa sılteme jasai otyryp, keremet filosofiialyq oi-pıkırler qaldyrǧan.
Mysaly, Uälihanovtyŋ Qytai turaly jeke pıkırı qyzyqtyrady. Būl eldı alǧaş bıletın ǧalym (negızınen Şyǧys Türkıstandy qazırgı ǧylym üşın aşty) osy örkeniettı el turaly alǧan äserlerımen bölıstı. Onyŋ pıkırınıŋ mänı mynada: Şoqan būl köne örkeniettıŋ älı qūldyramaǧanyna taŋ qalady, öitkenı ol köptegen ırgelı belgıler boiynşa ejelgı Rimge (aziialyq oryndauda) ūqsaidy. Osy tūjyrymǧa, Ş. Uälihanovty özınıŋ ülken tüisıgı ǧana emes, sonymen qatar onyŋ tolyǧymen ūtymdy közqarasy, tamaşa bılımı jäne düniejüzılık tarihtaǧy örkenietterdıŋ türlerın zertteu prosesınde taldau, salystyru jäne jalpylauǧa negızdelgen oilaudyŋ logikalyq baǧyty alyp keldı.
Degenmen, Uälihanovtyŋ baǧalauy ruhani tüisıgımen, aǧymymen, kürdelı tüisıktıŋ jemısı siiaqty. Būl tūrǧyda Şoqan Şpengler men Toinbige ūqsaidy (äitpese, özınıŋ ülken ǧylymi mūrasynda ol ädettegı şyǧystanuşy, lingvist, geograf, etnograf, jalpy, ūqypty maman bolyp qala beredı).
Sonymen, danyşpan Şoqan Qytaidyŋ şynaiy beinesın kördı («aǧaştyŋ artynan orman körınedı» degendei), sondyqtan şyǧystanuşyny saz-batpaqtaǧy osy şırıgen masaqtyŋ ūzaqqa sozylǧan qarttyǧy taŋqaldyrdy. Bas aziialyq "tılşı" Rim imperiiasyna öte ūqsas ( grek-rim örkenietı) Qytai imperiiasynyŋ qūlau zaŋdylyqtaryn boljady. Tek HH ǧasyrda ǧana tarih ǧylymy men filosofiiasynyŋ ūly oişyldary qaitalanu zaŋy, tarihtyŋ sikldık tabiǧaty jäne tarihi ūqsastyqtary turaly jaza bastady.
İä, ejelgı Rim adamzatqa jeŋılmeitın jäne mäŋgılık, öte küştı imperiia bolyp körındı. Köptegen älsız memleketter Rimnıŋ etegıne tyǧylyp, maqtanyş pen abyroidy ūmytyp, oǧan bodan boldy ... Bıraq maqtanşaq, menmen Rim bır sätte qūldyrady. Būl ışkı jäne syrtqy faktorlardyŋ: varvarlardyŋ şapqynşylyǧynyŋ nätijesınde bolǧanyn bılemız, bıraq eŋ bastysy, imperiia jas hristiandyqtyŋ etikalyq ılımderımen ıştei joiyldy.
Eger bız Uälihanovtyŋ qisynyna süienetın bolsaq, onda Qytaidy ıştei obektivtı türde (jäne beibıt türde) islamnan - hristiandyq dogmanyŋ şyǧys «analogy» retınde jeŋuge bolady (jūmys ısteudıŋ bır ǧana qaǧidasy bar: älemdık etikalyq dın ruhani qūldyrau men sasyp jatqan pūtqa tabynuşylyqtan asyp tüsuı kerek). Kım bıledı ... Mümkın üşınşı myŋjyldyqta Qytai üşın qūtqarylu men jaŋaru faktory paida boluy mümkın . Būl daryndy, maqtanyşqa toly, jıgerlı şyǧys halqy üşın taŋqalarlyq emes, olardyŋ jaŋa ämbebap ideialyq jäne ruhani-etikalyq ılımı Konfusii, hristian sintez elementterınıŋ sintezıne negızdelgen. İslam mındettı türde - qazırgı ǧylymi oidyŋ jemısı. Qalai bolǧanda da, barlyq kışkentai dınder men ateister İsa Mäsıh uäde etkendei, «ūiatqa qaluǧa» mäjbür bolady.
Ūly Rim qūlady, bıraq rimdıkterdıŋ senetın bölıgı, qūtqaryldy. Olar hristian bolyp, keiınırek jaŋa europalyq ūlttardyŋ qūramyna endı. Qytaiǧa qatysty Şoqan Uälihanov ta qūlaudy sözbe-söz jäne absoliuttı emes dep sanaityn. Är türlı däuırlerde memleketter älemnıŋ saiasi kartasynda paida bolyp, joǧalyp ketuı mümkın, al ärtürlı saiasi ataular men etnonimder paida boluy nemese ūmytylyp ketuı mümkın. Sonymen bırge älemnıŋ meiırımdı İesı ömırge jäne osy halyqtardyŋ nemese olardyŋ tırı qalǧan bölıkterınıŋ jalǧasyp ömır süruıne kepıldık bere alady. Iаǧni, ömırşeŋ adamzat toptary jaŋa örkenietter men memleketterdıŋ bölıgı retınde, köbınese jaŋa ataularmen jalǧasady...
P.S.
Ūly qazaq, Abylai hannyŋ ūrpaǧy (Äbılmansūr) Şoqan (Mūhammed Hanafiia) Uälihanov äskeri barlau ofiserı men şyǧystanuşy ǧalym retınde älemge äigılı erlıgın jasap, 1858-59 jj. mūsylman saudagerı Älımbaidyŋ "rölınde" Qaşǧarǧa "saparǧa" barudy şeştı. Ol orys patşalyǧynyŋ asa qūpiia jäne erekşe maŋyzdy būiryǧyn jüz paiyzǧa adal oryndady. Qytaidyŋ batys oblystary turaly barlyq aqparattardy jinady, tıptı köptegen qūndy qoljazbalardy da sol jerden şyǧardy. Bıraq būl qauıptı sapar oǧan öte auyr tidı: onyŋ densaulyǧyna nūqsan keldı, jäne onyŋ ömırı qyl üstınde boldy (Qaşqar bekterı ony kez-kelgen uaqytta orys şpiony jäne «freng» retınde alyp ketuı mümkın edı).
Ökınışke orai, orys avtokratiiasy talantty qazaqty limon siiaqty bar sölın syǧyp alyp, ornyna eşteŋe bermedı. Otarşyl bilık, aqyldy qazaq aqsüiekterınıŋ ösıp kele jatqandyǧynan qorqyp, Ş. Uälihanovtyŋ «aǧa-sūltan» lauazymyna kandidaturasyn naqty qoldamady. Şoqan general M.Cherniaevtıŋ Ortalyq Aziiaǧa jasaǧan ataqty joryq kezınde orys äskerlerınıŋ aiausyz aiuan äreketterın körgende Reseiden qatty köŋılı qaldy. Bırneşe orys ofiserlerımen bırge Ş. Uälihanov beibıt tūrǧyndar arasyndaǧy zorlyq-zombylyqqa narazylyq retınde Cherniaev otriadyn tastap kettı. Keiınırek, kommunistık közqarastaǧy Resei ükımetı (HH ǧasyrdyŋ 20-jyldarynan keiın) älı künge deiın Ş. Uälihanovtyŋ ǧylymi tūjyrymdamasyn būrmalap keledı. Mysaly, ony barlyq mūsylmannyŋ jauy retınde körsete bastady (Şoqan jastaiynan arab jäne farsy tılderıne ǧaşyq bolǧanyna qaramastan, ol ortaǧasyrlyq arab poeziiasyn oqyǧandy jaqsy kördı) )
Tek orys gumanistık ziialylary, jazuşylar men oişyldar, ǧylymnyŋ naǧyz ızdenımpazdary, XIX ǧasyrdaǧy orys şyǧys ǧylymynyŋ ortasy, zamanynan erte ozǧan jas qazaq zertteuşısınıŋ eŋbegı men eŋbekterın joǧary baǧalady. Orys halqynyŋ ar-ojdany, ūly jazuşy jäne filosof F.Dostoevskii qazaq dalasyna (Sıbır, Semei) jer audarylyp, Şoqandy kezdestırıp, osy jany jarqyraǧan qazaq almazyna täntı boldy. Ömırınıŋ soŋyna deiın orys klassigı taǧdyrǧa jäne Qūdaiǧa rizaşylyq bıldırdı. Qar jamylǧan alystaǧy jerde osyndai aqyldy sūhbattasuşyny, jazuşyny eŋ jaqyn adam jäne aǧasy dep ataǧan qūpiia taǧdyrly jas ǧalymdy tapty.
Professor N.İ.Veselovskii Şoqandy «orystyŋ şyǧystanuşylary onyŋ fenomenaldy kelbetın bırauyzdan moiyndaǧanyn» «şyǧystanu salasynda jarqyraǧan meteor» dep atady. Mūndai baǧalaular bız üşın älı künge deiın aityp jürgen köşpelı qazaqtardyŋ ziiatkerlık kemşındıgı men «artta qaluy» turaly näsılşıl közqarastarǧa qarsy qoldanar qaru. Is jüzınde bärı tarihqa, taǧdyrǧa, äleumettık jaǧdailarǧa bailanysty: neǧūrlym qolaily tarihi jaǧdailarda, erkın jäne demokratiialyq damu jaǧdaiynda qazaq halqy ūzaq uaqyt boiy jüzdegen Şoqandar men Abailardy, myŋdaǧan Äuezovtar men Sätpaevtardy nemese Nazarbaevtardy düniege äkeledı. Bıraq tarih subektivtı köŋıl-küide jazylmaǧan ...
Näzirä Nūrtazina, "SA"
Audarǧan Oŋǧar Qabden
