Toidaǧy dastarqannyŋ sänın dūrystadyq, al toi ötkızudıŋ mänın dūrystadyq dep aita almaimyz. Toidan köbıne demalyp emes, sarsylyp otyryp, şarşap qaitamyz. Kınä kımnen… Qazaqtyŋ toiy – ūlttyq tärbie besıgı bolǧan. Ädet-ǧūryptyŋ, salt sananyŋ, önerdıŋ baǧyn aşatyn baq synaityn kezı toi üstınde ötken. Ärine, qazır emes. Būryndary… Al qazırgı toilardyŋ tür-tüsı bölek, mazmūn, maŋyzy da özgeşe. Jaŋaşalandy dep jürgenderımız de bar. Jalyqtyratyn, jalpaqşeşeilıkke, batystyq ta, şyǧystyq ta emes, ärkım oiyna kelgenın ısteitın şaraǧa ainalyp bara jatyr dep jürgenderımız de bar.
UAQYT – ALTYN
Şyndyǧynda osy taqyryp ta bügıngı künı köpşılık bolyp oi qozǧap, pıkır talastyratyn deŋgeige kelıp tūrǧan siiaqty. Öitkenı Qazaq elı atanuymyz üşın emes, boluymyz üşın, ūlttyq qūndylyqtarymyzǧa bet būruymyz «bır maqsat, bır müdde, bır bolaşaq» ūstanymyn ūǧyndyrady emes pe?
Ataqty babalarymyz Jambyl, Kenen, Şaşubai, Süiınbai, Nūrpeiıstıŋ aqyndyq, aityskerlık önerı, Baluan Şolaqtyŋ, Qajymūqannyŋ alyp küştıŋ iesı retınde şyŋdalu mektepterı qazaqtyŋ ūlan-asyr toilarynyŋ törı bolǧany barşamyzǧa aian. Osyndai jolmen tanylǧan ataqtylar esımın soza beruge de bolady. Bıraq bügıngı aitpaǧymyzǧa oralaiyq, bügıngı toilarymyz qalai, qaityp, qandai ülgılı tūstaryn, ūlttyq ürdısterın ūstanyp tūr. Äŋgıme etıp köreiık. Būl jerde kınälap, eşnärsenı joqqa şyǧaru oiymyzda joq. Äŋgıme arqauy – toidy qalai ötkızgenımız tiımdı, qaitıp ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, salt-dästür erekşelıkterımızdı eskerıp paidaǧa jaratatyn şaraǧa ainaldyramyz.
Sonymen, toiǧa şaqyryldyq deiık. Toi iesınıŋ qūrmetpen kütetını aldymen, ärine, qonaqtary. Bar jiǧan-tergenın toiǧa jaratuǧa arnaǧan qazekem qonaqtarynan eşteŋesın aiamaidy. Sol syily dastarqanǧa otyrudyŋ uaqyty mezgılınen 2-3 saǧat keşıguı ädetke ainaldy. Keşkı jetıge şaqyrsa toǧyzda nemese onǧa taman äreŋ jinalamyz. Sonymen keşıgıp bastalǧan toi aldymen kelgen bıren-saran tärtıptı qonaqtardy da, küte-küte ekı közı tört bolǧan toi ielerın de şarşatatyny aqiqat.
Jaqynda bır toida auylǧa qadırlı qartqa söz berıldı. Jastarǧa tılegın arnap, batasyn berıp tūryp bylai dedı:
«Qūrmettep şaqyrylǧan soŋ kempırımız ekeumız keşkı şaiymyzdy da ışpei, uaqytynda keldık. Toidy üş saǧat ötkende äreŋ bastap otyrmyz. Nege uaqytynda kelmeimız. Mynau ūiat emes pe? Tärtıpsızdık qoi baryp tūrǧan. Baryn aldymyzǧa jaiyp kütıp otyrǧan toi ielerınen de ūiat emes pe? Üi bolyp jatqan jastarǧa ülgımız qaisy. Uaqyt – tärtıp emes pe?…»
Qart zeiındı qazyp aitty. Şynynda da, bügıngı jaǧdaiymyz osyndai. Qazır qai jerde de şūbatylyp toiǧa jinalyp bolmaimyz. Toidyŋ dumandy, köŋıldı ötuıne de keşıgudıŋ kedergısı köp. Keş bastalǧan toidyŋ alǧaşqy dastarqanynyŋ özınen tūrǧanşa tünnıŋ bel ortasy bolady. Mezgıl ūzap ötken saiyn adamnyŋ taǧamǧa da, oiyn-sauyqqa da zauqy soqpaidy. Sonda özımızge de, toi iesıne de jaisyz jaǧdaidy bıle-tūra nege jasaimyz.
Uaqytynda kelmegennen, uaqytty baǧalamaǧandyqtan osylai tekke şarşaimyz. Toiǧa şaqyru aldyn ala habarlanatyny belgılı. Baratyn bolǧasyn nege keşıgemız? Uaqytqa jauapkerşılıkpen qaraǧannan jas ta, kärı de ūtylmasa kerek. Uaqytynda barsaq üi iesı de riza. Erte bastalsa, erte aiaqtalady. Ärine, toiǧa syilaǧannan, ūialǧannan, aradaǧy syilastyq, qarym-qatynasqa syzat tüspesın degen nietpen baramyz ǧoi.
Halqymyz ūlt bolyp qalyptasqannan berı ekı närsege qatal qaraǧan. Onyŋ bırı – tıl bolsa, ekınşısı ädet-ǧūryp. Öitkenı «salty myqtynyŋ – halqy myqty» degendı de aityp ketken köneköz danyşpan babalarymyz.
Qai halyqtyŋ da eŋ qadırlı toilarynyŋ bırı – üilenu toiy. Ata-ana baryn şaşyp, aǧaiyn, jekjattyŋ tatulyǧy men auyz bırşılıgın ülgıleitın ülken janūialyq merekesı de osy. Al onyŋ qonaq kütudı, toi ötkızudı josparlaǧan baǧdarlamasynyŋ mezgılınde bastalmai yryŋ-jyryŋ boluynyŋ nesı jaqsy. Toidyŋ şaruasy ärkımnıŋ jeke ısı ekenı dausyz. Degenmen, ädet-ǧūryp, salt-dästürımızdıŋ zaman özgerısıne sai ozyǧyn ülgılep, tozyǧyn tolyqtyryp, özımızge tiımdı tūstaryn bırlesıp bır jeŋnen qol bır jaǧadan bas şyǧaryp jetıldırsek, tärbielık mazmūnyn mūqiiattasaq qalypqa tüspeitın, qajetımızge orailaspaityn nesı bar.
ASABA
Toidyŋ köŋıldı, mazmūndy ötuı asabaǧa tıkelei bailanysty. Ūşqyr oi, ūtqyr söz, jarasymdy äzıl-qaljyŋ, tärbielık mändı aişyqty äŋgıme, qonaqtardy jalyqtyrmaityny belgılı. Sözdıŋ qūdıretıne bas iıp, bükıl ǧūmyryn, tarihyn sözben jasaǧan, jauyn da, dauyn da sözben toqtatqan, sözben şeşken halyqtyŋ ūrpaǧyna söz kiesıne erekşe den qoiuy zaŋdylyq. Toidaǧy dastarqannyŋ sänı de, mänı de asabanyŋ şeberlıgıne bailanysty ekenı ras.
Ataqty Dosbol şeşennen «Qol bastau qiyn ba, jol bastau qiyn ba» dep sūraǧanda: «Qol bastau qiyn emes – kök naizaly erıŋ bolsa, jol bastau qiyn emes soŋyŋnan ergen elıŋ bolsa, bärınen de söz bastau qiyn, tauyp aitsaŋ mereke qylady, tappai aitsaŋ keleke qylady» degen eken. Toidyŋ köŋıldı, än-küimen mazmūndy ötuı asabaǧa bailanysty deitınımız de osydan. Küldıretın de, büldıretın de, jylatatyn da, jūbatatyn da – tıl. Sodan da qandai ortada bolmasyn oǧan jürdım-bardym qarau tyŋdauşyŋdy syilamau der edık.
Soŋǧy kezde toi basqaratyn asabalardyŋ köbı äzıl-qaljyŋ aituǧa nazar audaruda. Bıraq külkınıŋ de retı bar. Küldıre otyryp bıldıruge de, büldıruge de bolady. Jeŋıl, mazmūny mänsız, yrqyl-jyrqyl külkı de, ezu tartyp-aq eldı auzyna qaratatyn astarynda atan tüiege jük bolarlyq maǧynany aŋǧartatyn külkı de bar.
Ūzyn-sonar öŋkei äzıl aita beru de otyrystyŋ dämın ketırıp, qonaqtardy mezı etetının körıp jürmız. Ūtyrly, kerek jerınde qysqa da nūsqa aitylǧan äŋgımenıŋ qandai orynda da baǧasy basym. Qandai da bolmasyn äzıldıŋ de, äŋgımenıŋ de astarynda sol küngı toi ielerıne laiyq tärbielık mänı bar oi jatqany jön emes pe?
Bır üilenu toiynda asaba qazaqtyŋ eskı jyrlarynan bırşama tökpektettı. Jyrdyŋ negızgı mazmūny qarttyqtyŋ qauqary kete bastaǧandyǧy, arman mūŋy, seksen, toqsanǧa kelgendegı sätterın baiandaityndai boldy.
Tılek kezegı kelgende elge syily bır aǧamyz: «Qaraǧym asaba, bügıngı toi jastardyŋ otau qūru toiy. Jyryŋdy aitsaŋ jastyqqa orai mazmūny baryn ait. Senıŋ jaŋaǧy kärılıktıŋ mūŋyn tyŋdatar toiyŋ būl emes. Būl seksen, toqsannyŋ merekesı emes» dep tūqyrtyp tastaǧany bar.
Sözdıŋ qadırın bıletınder qalt jıbermeidı. Söz aitylǧan soŋ tyŋdalady da, baǧalanady dep esepteuımız kerek. Köpşılıktıŋ aldynda aŋdamai söilep, auyrmai öluge bolmaidy.
Sözge şeberlık, suyrypsalmalyq, ūtqyrlyq asabaǧa jarasymdy qasietter. Qonaqtar men toi iesınıŋ arasyn ädemı jymdastyryp jarasymdy üilestırıp otyru asabanyŋ şeberlıgıne tän.
Sonymen asabalardyŋ qaltasyndaǧy qaljyŋdary, qorjynyndaǧy oiyndary bırsaryndy örbıp, toiǧa jinalǧandardy jalyqtyryp jıberetın tūstary az emes. Şyny kerek, soŋǧy kezderı qazaqy mädenietımız, salt-dästürımız, ädet-ǧūrpymyz ūmyt qalyp, qazaqtyŋ toiy özındık mänın de, maǧynasyn da joǧaltyp bara jatyr deuşıler az emes.
BETAŞAR
Qazırgı toilarymyzdaǧy qazaqqa tän dästürden qalǧany – Betaşar. Onyŋ da «oipyrym-ai» degızer tūstary jeterlık. Aldymen «Betaşar» turaly ǧylymi negızdelgen tūjyrymdarǧa jügınıp köreiık. «Betaşar» – dästür. Jaŋa tüsken kelındı «Betaşar» dästürın jasamai eşkım köre almaidy. Ony köru üşın ädemı «Betaşar» jasalady. Oǧan toiǧa jinalǧan tuys-tuǧandar tegıs qatysady. Jas kelınnıŋ ekı jaǧynda ekı körgendı kelınderı qoltyǧynan ūstap tūrady. Mūnda betaşar jyry aityla otyryp, kelınge onyŋ atasy, enesı, basqa da tuystary tanystyrylyp, kelın olarǧa sälem jasaidy. Bet aşatyn än-jyrdy jeldırte, köŋıldı kötere jyr töguı kerek. «Kelın keldı körıŋız, körımdıgın berıŋız» dep bastaǧan änşı jıgıt jas kelınnıŋ atalǧan jaqyndaryna laiyqty äzıl-qaljyŋdaryn aralastyra «körımdık» sūrap, jūrtty köŋıldı külkıge qarq qylady. «Betaşar» toidyŋ basy ärı sänı, jas kelınnıŋ jaŋa ömırge bet alǧanyn bıldıretın qyzyqty, saltanatty, ajarly dästürlerdıŋ bırı, – deidı salt-dästür turaly aityp, jazyp jürgen auzy dualylar. Al bızdegı bügıngı jaiyna köz jıberıp, köŋıl bölıp köreiık.
Toihanada tünnıŋ alǧaşqy jartysynda betaşar jasap jatamyz. Kelınge toiǧa kelgen qonaqtardyŋ eşqandai tuystyq qatynasy joq qonaqtarǧa da, besıktegı balaǧa deiın atyn atap sälem saldyryp jatamyz.
Kündız tüsken kelınnıŋ betın tünnıŋ ışınde aştyruymyz qalai, bosaǧa attamai, eşkım bet aşpai tūryp körmeu kerek degen dästür-saltymyzdy saqtamauymyzǧa ne kedergı, ne sebep?
Dästürdıŋ özı ūlttyq erekşelıkke negızdelgen tärtıp emes pe? Dästürlı şaralary dūrys jasalmasa, tärbielık sänınen aiyrylsa betaşar jasap ne kerek.
Tuys, jekjattyŋ qatynasy joq jalpaq jūrtqa sälem jasatu – betaşardy bizneske ainaldyryp jürgenderdıŋ äreketı. Salt-dästürımızge qatysty ūlttyq qūndylyqtarymyzdy aqşa tabudyŋ jolynda qūrbandyqqa şala bersek bara-bara ne bolamyz?
KÖP SÖZ…
Qazırgı toilarymyzda tılek aitu bäsekege ainalyp boldy. Söilemesek renjitındı şyǧardyq. Toidyŋ negızgı uaqytynyŋ jartysynan köbın oiyn-sauyq, köŋıldı än-jyr, bige emes, söileuge jıberemız. Ärine, aitarymyz bır mazmūndaǧy äŋgıme. Osy jerde bır aita keterımız, toiǧa 200-300 qonaq şaqyryldy delık. Tılek retı köbıne bes-alty adamnan bastap, on bes-jiyrma adamǧa deiın toptap berılıp jür. Qūdalarǧa, tuystarǧa, naǧaşy, taǧysyn-taǧy toptastyrylyp tılek kezegıne şyǧady. Osy jerde toptyŋ ışınen jasy ülken auyzy dualylau, aitary bar bır-ekeuı söilese qalǧandary qosylyp qūptap jatsa nūr üstıne nūr emes pe? Köpşılıktı de jalyqtyrmaǧan, şarşatpaǧan bolar edık. Ülkender ülgı tūtar uäjın aitqysy keletın bolar, al qazır jastarymyzdyŋ bırınen-bırı qalmai söileuge yntasy myqty. Jaqynda bır toida üilenıp jatqan jastardyŋ synyptastary, jūmystastary, jiyrmaǧa juyq jasqa tılek retı joldandy. Bırınen-bırı qalmai bärı söilemesı bar ma? Uaqyttyŋ basym bölıgın oiyn-sauyqqa, qonaqtardy demaldyratyn şaralarǧa bölsek, käneki. Toidan şarşap emes, sauyq-sairanǧa susyndap qaitar edık.
Toi, üilenu toiy – jeke mereke. Oǧan är türlı adamdardyŋ pıkırı men közqarasyn taŋa beruge bolmaidy, qalai ötkızem deu ärkımnıŋ öz şaruasy. Degenmen, ūlttyq ädet-ǧūryptarymyz ben salt-dästürlerımız halqymyzdyŋ tärbielık talai jylǧy täjıribesınen tūrmysqa engen. Ozyǧyn alyp, tozyǧyn tastap, özge ūlttyŋ qaŋsyǧyn tyqpalap taŋsyq etpei, ūlttyŋ örkenietke ikemdelgen tūstaryn jetıldıre paidalansaq, sonda ǧana paidaly, ruhani jaǧynan da toidan toiyp qaitatyn bolamyz.
Qysqasy, toidy ötkızu öz qolymyzda, özımızge-özımız qojamyz. Ūlttyq salt-dästürımızden ūltşyldyq kınärat ızdeitın zaman öttı. Jeke şaruanyŋ qaisy da ärqaisymyzdyŋ öz yqylasymyzdyŋ erık-jıgerındegı şarua.
Kündelıktı tūrmysymyzdaǧy osy bır quanyşty atap ötudıŋ kem-ketıkterı qalada da, auylda da, aiyrmaşylyqsyz, bır-bırıne ūqsap osylai ötıp jatyr.
Sonymen qoryta aitsaq, bügıngı toiymyzǧa qazaqy özgerıs kerek. Ony eşkım jasap bermeidı. Özımız jasauymyz kerek. Auyl bolyp, aǧaiyn bolyp aqyldasyp qolǧa aluymyz qajet. Bügıngı qosyla salyp aiyrylysyp jatqan jastarymyzdyŋ sanasyna ūlttyq dästürımızdıŋ ūlaǧatty ürdısterın üilenu toiynyŋ üstınde de ülgı ete bılsek, az-azdap bolsa da sıŋıre bılsek olai bolmaǧan bolar edı.
Bızdıŋ toilarymyzdyŋ köbınde jüielı baǧdarlama joq siiaqty. Sebebı toi dese qu bas domalaidy dep qarjy jinap, jetpese nesie alyp toiǧa şaşylamyz. Esepteuşılerdıŋ saraptauyna qaraǧanda, bızdıŋ jan basyna şaqqanda banket, mäzırımız 18000 teŋge men 40000 teŋgenıŋ aralyǧy eken. Al äzırbaijandyqtardyŋ bır adamǧa arnalǧan toi mäzırı 7000 teŋgenıŋ ainalasynda bolsa, armian halqynyŋ bır adamǧa toiǧa jūmsaityn şyǧyny 1318 teŋge. Qarap otyrsaq, qazaq siiaqty toiǧa qyp-qyzyl şyǧyn şaşatyn ūlt joq. Aitpaqşy toidy dabyramen, uaqytpen sanaspai ötkızuge üzıldı-kesıldı tyiym salǧan körşı elder bar. Al bızdıkı esepsız ysyrap, tärbielık mänıne köp köŋıl bölınbeitın şaraǧa ainalyp bara jatqan siiaqty.
M.ÄDILHANŪLY,
Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı,
Aqtöbe oblysy,
Temır audany,
"Ana tılı" gazetı
