Ämıre Qaşaubaev 1925 jyly Parijde ötken EKSPO körmesıne qatysqan tūŋǧyş qazaq bolatyn. Soǧan orai, otandyq telearnalardan «Astana EKSPO-2017» ŪK» AQ tapsyrysymen Ämıre Qaşaubaevtyŋ oryndauyndaǧy «Balqadişa» änın leitmotiv etken şaǧyn beinerolikter körsetıle bastady. Onda Maira Mūhamedqyzy, Aiman Mūsaqojaeva sekıldı sahna şeberlerı bastaǧan otandyq öner jūldyzdary Ämırenıŋ änın jaŋaşa şyrqaidy. Osydan ǧasyrǧa juyq uaqyt būryn däl sol ändı änşı atamyz Parij sahnalarynda äueletken edı. Ūrpaq sabaqtastyǧy, däuır ündestıgı degen osy bolar bälkım. Jazdyŋ jaimaşuaq künderınıŋ bırınde belgılı muzyka zertteuşısı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, «Qūrmet» ordenınıŋ iegerı Jarqyn Şäkerımmen sūhbattasudyŋ retı kelgen. Jarqyn aǧa qazaq halqynyŋ maŋdaiyna bıtken bırtuar jūldyzy, qaitalanbas talant iesı Ämıre Qaşaubaevtyŋ dausyn sonau 1974 jyly alǧaş tauyp, köpşılıkke ūsynǧan edı. Juyrda ol kısı taǧy da bıraz tarihi tūlǧalardyŋ dauystaryn Mäskeuden alyp kelgenın atty. Ämırenıŋ oryndauynda fonografqa jazylǧan «Aǧaş aiaq» pen «Balqadişa» änderıne restavrasiialyq tazartu jūmystary jasalǧany jaily bızge quana habarlady.
- 1925 jyly Parijde ötpek Düniejüzılık EKSPO körmesıne qatysu üşın Keŋester odaǧyndaǧy är respublikanyŋ maŋdaialdy änşı, küişı, bişılerın şaqyrtu bastalady. Şetelde KSRO imidjın köteru üşın Stalinnıŋ özı ideologiiaǧa sondai tapsyrma beredı. Ony ūiymdastyru sol kezdegı RSFSR halyq aǧartu komissary A.V.Lunacharskiige tapsyrylypty. Onyŋ taqyryby «dekorativtık öner körmesı» bolǧan eken. Soǧan bailanysty Lunacharskii Semeige jedelhat jıberıp, Ämırenı Parijge attanatyn delegasiianyŋ qūramyna aldyrǧysy keledı. Jedelhat mätını bylai bolatyn: «Semei qalasy, Şyǧys köşesı, № 78 kvartalda tūratyn änşı Ämıre Qaşaubaev Parijdegı Düniejüzılık körmenıŋ etnografiialyq konsertıne qatysuǧa rizaşylyǧy bar ma, osyny tez arada bılıp, habarlauyŋyzdy sūraimyn! RSFSR Aǧartu Halyq komissary Lunacharskii». Qandai jaǧdai bolǧanyn kım bılsın, Semeidıŋ sol kezdegı şeneunıkterı «būl Ämıre degen kım sonşama Parijge baratyndai» dep ony jıbermei qoiady. Bolmaǧasyn Lunacharskii ekınşı ret jedelhat joldapty. Onda ol bırınşı jedelhatqa jauapty tezdetudı sūrap, Parijde bolatyn konserttıŋ memlekettık maŋyzy barlyǧyn jazǧan. Habardy alysymen Ämıre mausym aiynyŋ ortasynda jolǧa şyǧady. Būl kezde Mäskeude Parijdegı Düniejüzılık dekorativtık öner körmesıne qatysu üşın äzırlık qyzu jürıp jatqan edı. Ümıtkerlerdıŋ qatarynda Ukrainadan O.Federovskaia, Özbekstannan bişı Tamara hanum, änşı Kari Iаkubov, Äzırbaijannan Şevket hanum Mamedova, Armeniiadan Sukiiasov, Haribekişvili, Kahurov, Başqūrtstannan quraişy Jūmabai Esenbaevtar boldy. (Jūmabai Esenbaevtyŋ atyn ataǧan kezde Jarqyn aǧa: «şırkın, ondai quraişy düniede bıreu-aq qoi», – dep tamsana basyn şaiqady. – red.) Parijdegı Konsert baǧdarlamasynyŋ ssenariın daiyndau Vladimir Maiakovskiige jükteledı. Jalpy, osy jerde aita keter bır jaǧdai bar. Negızınde Ämıre men V.Maiakovskiidıŋ arasynda jaqsy syilastyq bailanys bolǧanǧa ūqsaidy. Osy jaǧy älı zerttelmei jatyr.
- Parijde Ämıre atamyz neşe konsertke qatysqan? Olar qai jerlerde boldy eken?
- Bırınşı konsert 20 şılde künı dekorativtık öner körmesınıŋ KSRO pavilonynda boldy. Ärtıster Parij teatrlarynda barlyǧy 11 konsert beredı. Barlyǧyna da Ämıre qatysyp, «Besqarager», «Balqadişa», «Smet», «Dudarai», «Aǧaş aiaq», «Jalǧyz arşa», «Üş dos», «Qaratorǧai», «Qyzyl bidai» änderın oryndady. Ämıre Parij saparynan ekı jyldan keiın Germaniianyŋ Maindaǧy Frankfurt qalasynda ötken Bükılälemdık muzyka körmesıne de qatysty. Aita berse, ärine, derek öte köp. Ony bır sūhbattyŋ aiasyna syiǧyzu äste mümkın de emes.
- Qazaqstannan tek Ämıre ǧana barǧan ba?
- İä, tek Ämıre ǧana barǧan. Sol kezde Parijde jürgen Mūstafa Şoqai atamyz Keŋesten kelgen delegasiiany körgende erekşe qatty quanady. Tıptı, Ämırenı körgende jylap jıberıptı. Endı Mūstafa Şoqaiǧa Keŋes ükımetı jau bolǧanymen, halqy jau bolǧan joq qoi. Olardyŋ qasynda bastan-aiaq bırge jürıp, qolǧabys bergen. Parijdı aralatyp, qydyryp jürıp Mūstafa Şoqai estelık bolsyn dep, ınılık ıltipatpen Ämırege bır jaqsy kostium satyp äperıptı. Mıne, bar bolǧany sol ǧana. Keiın osy oqiǧa änşınıŋ basyna bäle bolyp jabysaryn qairan arystar ol kezde oilamaǧan şyǧar? Elge qaitarynda Mūstafa Şoqai Ahmet Baitūrsynov, Älihan Bökeihanov, Mırjaqyp Dulatovtarǧa qaratyp hat jazyp berıptı. Bıraq Ämıre atamyz ony jolda ūrlatyp alady. Parijdegı EKSPO-25 saparynan ol Keŋes ärtısterımen bırge tamyz aiynyŋ orta şenınde Mäskeuge, odan Qazaqstanǧa qaityp oraldy.
- Ämıre atamyzdyŋ ömırıne qatysty qandai da bır tyŋ jaŋalyqtar bar ma?
- Şyn mänınde, ony sol kezdegı üş ärıptıŋ jendetterı qatty qinaǧan körınedı. Mūstafa Şoqai turaly sūraǧan tyŋşylarǧa Ämıre ne derın de bılmeidı. Saiasattan habary joq, baiǧūs jany qinalǧanda äiteuır är närsenı aita bergen ǧoi. Būny kezınde Serke Qojamqūlovtyŋ özı menıŋ qūlaǧyma sybyrlap, «ışıŋde jürsın» dep aitqan edı. Toǧyz jyl boiǧy tergeu men quǧyn sürgınge şydamaǧan Ämıre qatty qajidy. Söitıp aqyrynda 1934 jylǧy qaraşanyŋ 5-ınen 6-syna qaraǧan tünı 46 jasynda, qaqaǧan qara suyqta, Almaty köşelerınıŋ bırınde qairan Alaş arysynyŋ ölı denesı tabylady. Adamzatta sirek kezdesetın ǧajaiyp talant iesı osylaişa kelmestıŋ kemesıne mınıp kete bardy. Beiıtı Almatyda jatyr. Nikolai Anovtyŋ jazuy boiynşa, tıptı, oǧan u berıp öltırgen deidı.
Ämıre turaly köp aityla bermeitın taǧy bır äŋgıme bar. Änşınıŋ eskertkışın tūrǧyzuǧa jetpısınşı jyldardyŋ ışınde Dınmūhamet Qonaevtyŋ özı täuekel etıp, 7 myŋ rubl bölgızdı. Nätijesınde T.V.Andriuşenko degen müsınşınıŋ qolymen 7 metr biıktıkte eŋselı eskertkış jasalyp şyqty. El qatty quandy. Būl uaqytta änşı aqtalǧanymen, älı de bolsa qatıgez rejimnıŋ qandy şeŋgelı jūmsara qoimaǧan kez edı. Sol eskertkış aqyry ūşty-küilı joq bolyp kettı. Mıne, osyndai da jaǧdailar bolǧan. Ämırenıŋ qandai änşı ekenın Romen Rollan, Anatolii Lunacharskii, Älkei Marǧūlan, Säbit Mūqanov, Mūhtar Äuezovter tamsana jazyp ketken. Qalibek Quanyşbaev ol jönınde: «Oŋ jaq alqymynda moinynyŋ qaltasy bar edı. Soǧan bar demdı toltyryp ap, ünemdep şyǧaryp köpke deiın dem almaityn», – deidı. «Parij aptalyǧy» gazetınde «Ǧajaiyp dauys iesı Ämıre Qaşaubaev ūlt aspaby dombyranyŋ süiemeldeuımen öz elınıŋ jan-jüienı balqytqan änderın salyp berdı» dep erekşe taŋdana jazǧan maqalalar basyldy (Parij qalasy, 1925 jyl, 24-31 şılde aralyǧy).
Qalai aitsaq ta Ämıre qazaqtyŋ atyn aidai älemge alǧaş şyǧaryp kettı ǧoi. Bır quanarlyǧy, aldyŋǧy jyly Semeide oǧan eskertkış ornatyldy. Aşylu saltanatyna baryp qatystym.
- Ol kısınıŋ ūrpaqtary bar ma, bolsa qaida eken?
- Öz kındıgınen ekı qyzy bolǧan Külän jäne Küläş degen. Küläştıŋ joldasy Qostanai oblystyq filarmoniiasynyŋ konsert jürgızuşısı bolyp qyzmet atqarǧan Qazaq KSR eŋbek sıŋırgen ärtısı Seitım Jaqypov degen kısı bolatyn. Ūrpaqtary Qazaqstannyŋ är tüpkırınde ömır sürıp jatyr dep estimın. Naqty bılmedım. Ämırenıŋ özı qaitys bolǧanda zaiyby Orazke jüktı qalǧan eken. Aiy-künı jetken soŋ torsyqtai ūl bosanypty. Serke Qojamqūlov näreste esımın Ämırjan dep qoiypty. Ūlydan ūrpaq qaldy dep bärı quanysypty. Alaida qyrqynan keiın ol da şetınep ketedı. Ämıre qaitys bolǧanda küllı qazaq küŋırenıp joqtaǧan eken. Respublikalyq gazetterde sol künderı qaptaǧan nekrolog şyǧady. Säken Seifullin «Kazahstanskaia pravda» gazetıne: «Şyrqaǧan änımen älemdı taŋdandyrǧan, Anri Barbius pen Romen Rollan tärızdı körnektı mädeniet qairatkerlerın şyn köŋılmen süisındırgen änşı Ämıre dünieden ozdy», – dep tūryp keremet maqala jazǧan.
- Ämıre atamyzdyŋ dauysyn alǧaş ret 1974 jyly özıŋız tapqan edıŋız. Qalai kez boldyŋyz?
- 1974 jyly Qyrǧyzstannyŋ sol kezdegı bırınşı hatşysy T.Üsıbäliev degen kısı D.A.Qonaevqa «Kompartiianyŋ 50 jyldyǧy bolǧaly jatyr, soǧan orai Qyrǧyzstannyŋ barlyq myqtylarynyŋ – Saiaqbai Qaralaev, Estemes Tūrsynäliev, Ūrqaş Mämbetäliev, Tuǧanbai Äbdiev sekıldı manasşylarynyŋ jäne äigılı qyrǧyz oryndauşylarynyŋ küitabaǧyn şyǧaruǧa kömektesseŋızder» degen mazūnda hat jazyp, ötınış jasaidy. Ol kezde küitabaqqa jazu studiiasy Orta Aziia boiynşa Almaty men Taşkentte ǧana bar bolatyn. Sodan Qazaq KSR Mädeniet ministrlıgınıŋ tapsyruy boiynşa «Almaty küitabaqqa jazu studiiasynyŋ» direktory Seiılhan Qūsaiynov menı şaqyryp alyp, «kırıs» dedı emes pe? Jūlqynǧan jas kezım, ä degenşe bolǧan joq Qyrǧyzstannan bır-aq şyqtym. Bışkekte jarty jyldai tūrdym. Kölemdı küitabaq şyǧaru üşın Qyrǧyz radiosynan bıraz şyǧarmalardy jazyp aldyq. Endı qalǧanyn Mäskeuden qospaqşymyz. Öitkenı onda sapaly jazbalar öte köp bolatyn. Söitıp Mäskeudegı Ortalyq Memlekettık mūraǧattyŋ fono-foto qūjattar jäne dybys jazu bölımınde saqtalǧan qyrǧyz qoryn aqtaryp, manasşylardy ızdep jürgem. Sol jerde qalyŋ şaŋnyŋ arasynda jatqan qoŋyr kıtap qolyma tüsıp, ondaǧy Ämırenıŋ esımı, ol oryndaǧan änderdıŋ tızımı, sondai-aq fonografqa jazylǧan dauys taspasynyŋ nomerı közıme ottai basyldy. Quanǧanymnan közımnen qalai jas şyǧyp ketkenın de bılmei qalyppyn.
- Bır joqty bır joq tapqan eken ǧoi. Sonda qyrǧyz bölımınde jatyr ma?
- İä, solai. Qazaq bölımınde joq, qyrǧyzdarda jatyr. Keibır jerlerı öşıp ketken. Sony köpşılık tyŋdauyna laiyqtap, sol kezdegı Qazaq KSR Mädeniet ministrı Jeksenbek Erkımbekovtyŋ tıkelei tapsyrmasymen Ämırenıŋ änderı jazylǧan küitabaǧyn şyǧardyq.
- Ämıre atamyzdyŋ älı de bolsa, tabylmai jatqan dauysy bar dep oilaisyz ba?
- Mäskeu men Sankt-Peterburg töŋıregındegısı äbden qaraldy. Bıraq alys şeteldık mūraǧattarda jatqandary boluy mümkın. Ana bır jyldary bır kısıler Parijde ailap jatyp, artyna şam alyp tüsıp ızdep kördı. Bıreudı jamandaǧanym emes, bıraq olar bır kezde joǧary lauazym atqarǧan jartylai ǧalym, jartylai şeneunık adamdar bolatyn, ökınışke qarai taza ǧalym emes edı. Ärkımnen bır sūrap taba almai qaitypty. Joq ızdeudıŋ özınıŋ täsılderı bolady. Ol – inemen qūdyq qazǧandai jūmys. Sony bılmegen adamǧa, ärine, qiyn. Mende mynandai bır derek bar. Sorbonna universitetınıŋ ekı ǧalymy doktor Şramek pen professor Perno Ämırenıŋ dauysyn Parijde jürgen jerınde fonograf apparatyna jazyp alǧan eken. Sol jazbalar universitet mūraǧatynda bar boluy mümkın. Nemese ūrpaqtarynan sūrastyru kerek. Öitkenı olar mūndai jädıgerdıŋ baǧasyn bıletın kolleksionerler edı ǧoi.
- Olai bolsa, özıŋız baryp ızdep körmeisız be?
- Baruǧa bolar edı, bıraq qazır densaulyq ta jas kezdegıdei emes, onyŋ üstıne, Alla būiyrsa, aldaǧy ekı-üş jylda jetpıs degen jer taianatyn jas ta qylaŋ bermek. Ärı oǧan ülken qarajat kerek. Ötken jyldyŋ qaraşa aiynda Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne aqparat ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammedtıŋ kömekşısı üige telefon soǧyp: «Sızben ministr Mūhtar Abrarūly söilesedı», – dedı. Bastyqtardan ünemı qaşqalaqtap jüretın baiqūs basym, oilamaǧan jerden ne bop qaldy eken dep qapelımde qatty sasqalaqtadym.
- «Jäke, keşe ǧana «Telqoŋyrdy» («Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy baǧdarlama. – red.) kördım, – dedı ministr. – Sonda sız Jüsıpbek Elebekovtyŋ 1935-40 jyldardaǧy jazbasy Mäskeude saqtauly dep aittyŋyz ǧoi. Sony endı alyp kelıŋız», – dep bır-aq kestı. Sonymen aitylǧan künı, jolǧa daiyndalyp, Astanaǧa jettım. Kerek-jaraqtarymnyŋ bärın tügendep, janyma Qazaqtyŋ ūlttyq öner universitetınıŋ magistranty Rüstem Nūrkenovty kömekşı etıp, ministrlık ökılderı menı ary qarai Mäskeuge attandyrdy. Osylaişa Mäskeu men Sankt-Peterburgte ekı aiǧa juyq uaqyt boiy mūraǧat qoparyp, ızdegen joǧymyzdy taptyq. Bükıl üntaspaǧa jazylǧan qordy aqtaryp jürıp, qazaq önerpazdarynyŋ 200-den astam dauysyn alyp keldık. Onyŋ ışınde Jambyl babamyzdyŋ öz oryndauyndaǧy otyzynşy jyldarda jazylǧan, būryn-soŋdy el estımegen bır tolǧauy tabyldy! Kenennıŋ, Qalqa Japsarbaevtyŋ, Qaiyp Ainabekovtyŋ, Maiasar Japaqovtyŋ oryndauyndaǧy üntaspalary, t.b. tolyp jatqan jädıgerler bar. Osy tızımnıŋ ışınde joǧaryda atap ötken Ämıre Qaşaubaevtyŋ Parijdegı ötken düniejüzılık EKSPO-1925 körmesınde şyrqaǧan änderı de bar. Būl – qazaq mädenietı üşın teŋdesı joq, ūşan-teŋız bailyq dep sanaimyn. Osy dünielerdı Qazaqstandyq tarap, qor qyzmetkerlerınen būryn da äldeneşe ret sūratqan körınedı. Bıraq reseilıkter qyruar qarajat talap etıp, būl mäsele keiınge şegerılıp qala berıptı. Maqtanǧanym emes, 70-jyldarda Mäskeude bırge qyzmet ıstesken, älı közı tırı dostarymdy tauyp, solarmen aqyldasa jürıp, audiojazbanyŋ bärın disk türınde kömekşımız ekeumız aman-esen elge alyp keldık. Naqtylai aitqanda mındetımızdı oryndadyq. Osy jūmystardy ıske asyryp qarjylandyrǧan M.Qūl-Mūhammedtei ūltjandy azamatqa şyn nietımmen ülken alǧys bıldıremın.
- «Būl ännıŋ būrynǧy ännen» qandai özgeşelıgı bar?
- Mäskeuden äkelıngen dybystyq jädıgerler negızınen otyzynşy jyldar men eluınşı jyldarda jazylǧan. Naqtyraq aitqanda, Qali Baijanov, Manarbek Erjanov, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Jüsıpbek Elebekov, Küläş Baiseiıtova, Rişat Abdullin, Jamal Omarova, Roza Baǧlanova tärızdı änşılerımız oryndaǧan änder, Jappas Qalambaev, Qali Jantıleuov, Äbıken Hasenov, Şanaq Auǧanbaev oryndaǧan küiler, Mūhtar Äuezov pen Ahmet Jūbanovtyŋ, Ǧaziza Jūbanovanyŋ jasyryq kezderındegı dauystary. Tyŋdaǧanda taza estıledı. Tıptı 1925 jyly Şahmet Qūsaiynov oryndaǧan Baluan Şolaqtyŋ änın fonograf taspasyna A.V.Zataevichtıŋ özı habarlap jazdyrǧan eken. Mıne, Mäskeu men Sankt-Peterborda saqtalǧan üntaspa jädıgerlerı osyndai erekşelıkterımen qūndy. Onyŋ üstıne osy saparymyzda Ämıre atamyzdyŋ Parijde oryndaǧan «Aǧaşaiaq» pen «Balqadişa» änderıne kompiuterlık restavrasiia jasaldy.
Jaqynda otandyq telearnalardan Ämıre Qaşaubaevtyŋ oryndauyndaǧy Aqan Serınıŋ «Balqadişa» änıne tüsırılgen beinerolikter körsetılıp jür. Onda klassikalyq muzyka oryndauşylary Maira Mūhamedqyzy, Aiman Mūsaqojaeva, Bolat Tynybekov, Zarina Esenaman sekıldı tanymal öner şeberlerı men «Nūr-mūqasan», «Ringo» toptary, änşı Äsem syndy estrada jūldyzdary osynau keŋ tynysty ǧajaiyp ändı Ämıre atalarymen bırge şyrqaǧandai äser beredı eken. «Astana EKSPO-2017» ūlttyq kompaniiasynyŋ būl ideiasy öte sättı şyqqan der edım.
Endıgı menıŋ tılegım, Ämırenıŋ Parijde şyrqaǧan osy änderı bolaşaqta Astanada ötetın EKSPO halyqaralyq körmesınıŋ Qazaqstan pavilonynda asqaqtap tūrsa qandai ǧajap bolar edı! Qazaq balasynyŋ EKSPO körmesıne osydan bır ǧasyr būryn qatysyp, än salǧany maqtanyp körsetuge tūratyn-aq ıs qoi.
Sūhbattasqan Maqsat ÄDILHAN,
"Alaş ainasy"
