1921 jyly mausymnyŋ 14-ınde Türkıstan ASSR ortalyq atqaru komitetı qalyŋ mal men köp äiel aluǧa tyiym salatyn dekret qabyldady. Sarapşylar qalyŋ maldyŋ qalǧanyna kümän keltırse de, «toqal mäselesınıŋ» älı küiıp tūrǧanyn aitady.– Keşegı sovet däuırınde er adamdarǧa köp äiel aluǧa tolyq türde tyiym saldy. Al qalyŋ mal beru mäselesın şeşe almady, — deidı äleumettanuşy ǧalym Zäure Janazarova. Onyŋ aituynşa «qalyŋ mal» dästürı qazaq mol şoǧyrlanǧan Qazaqstannyŋ oŋtüstık öŋırlerınde azdap saqtalǧan.
– Mäselen, özımız jiı mysalǧa alatyn Şymkent öŋırınde qalyŋsyz qyz ūzatatyn otbasy neken-saiaq. Keide osy öŋırdıŋ sürboidaq jıgıtterınen «nege üilenbei jürsıŋ?» dep sūrasaŋ, ata-anasynyŋ jūpyny tūratyndyǧyn, qalyŋ malǧa beretın qarajatynyŋ jetımsız ekendıgın aitady, — deidı Zäure Janazarova.
«Oŋtüstıktegı salt — Qalyŋ mal emes»
Oŋtüstık Qazaqstannyŋ tumasy, satirik Köpen Ämırbek basqaşa pıkırde. «Qalyŋ mal beru – qyzdy satu emes, ekı äiel alu –asyp-tasyǧandyq emes. Qalyŋ mal beru – qazaq halqynyŋ öz perzentıne degen mahabbatynyŋ körsetkışı edı» deidı ol.– Men özım oŋtüstık öŋırınen bolǧandyqtan, sol jaqtyŋ tırlıgın bes sausaqtai bılemın ǧoi. «Ananyŋ aq sütı» dep kök qaǧazdy nemese özımızdıŋ köp qaǧazdy konvertke salyp ūsynyp jatady. Bıraq, būl qalyŋ mal emes… Qazırgı ananyŋ aq sütı üşın tölenetın soma — baiaǧynyŋ qalyŋ malynyŋ mysqalyna da jetpeidı, — deidı ol.
Satirik Köpen Ämırbek. Almaty, 11 mausym 2011 jyl
– Ol kezde qalyŋ maldyŋ basy qyryq jetı jylqy bolatyn. Qazırgı eseppen alǧanda — kem degende 47 myŋ dollar. Sondyqtan da osy kündegı qyzdyŋ äke-şeşesıne berıletın azyn-aulaq tiyn-tebendı «qyz aludyŋ joralǧysy» dep ūǧu kerek, — deidı satirik.Tarihşy Dosaly Salqynbek qyzǧa tölenetın qalyŋ maldan görı qyz ūzatatyn üidıŋ jıgıt jaǧyna beretını asyp ketetındıgın aitady.– Qalyŋ mal dep aitqanymyzben, onyŋ arǧy tüp-tamyrynyŋ özın dūrys tüsınbei jürmız. Öitkenı qazırgı künı qyzdyŋ «tösek jabdyǧy» deidı, basqasy deidı, beretın düniesı qyz alǧan jaqtyŋ bergenınen bırneşe esege asyp tüsedı. Sondyqtan būl taqyryptyŋ astarynyŋ özı kümändı närse, — deidı tarihşy.
«Toqal bolu – joqşylyqtan tudy»
Sarapşylar «ekı äiel alu» taqyrybynyŋ Qazaqstan täuelsızdıgın alǧannan keiın jiı köterıletının aitady. Äleumettanuşy ǧalym Zäure Janazarova «Qazaqstan täuelsızdıgın jariialaǧan kezeŋ – qara halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiynyŋ şaiqalǧan tūsy boldy. Köptegen jas qyzdar erteŋı üşın jaǧdaiy bar er-azamattardyŋ ekınşı äielı boluǧa kelısım berıp jatty» deidı.
Äleumettanuşy Zäure Janazarova. Almaty, 13 mausym 2011 jyl
Ǧalymnyŋ oiynşa ekı äiel alu mäselesıne astananyŋ Almatydan köşırıluı de köp äser etken. Eŋ bırınşı Astanaǧa qolynda ülken bilıgı barlar men ırı biznes ökılderı qonys audardy. Al onyŋ üi-jaiy, bala-şaǧasy, otbasy Almatyda qaldy. Endı ornap jatqan jas astanaǧa Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınen jastardyŋ aǧylǧany mälım. Osy oraida salt basty, sabau qamşyly küide barǧan erkekter men jūmys ızdegen jas qyzdar meşıtterge baryp neke qidyryp, bolmasa azamattyq nekemen jūbailyq ömır saltyn ūstandy, — degen Zäure Janazarova parlamenttegı zaŋnyŋ qaraluyna basty sebep te osy ekendıgın aitady.
«Ekı äiel aluǧa qarsy emespın»
Mäjılıs deputaty Baqyt Syzdyqova. Astana, 5 qazan 2009 jyl
Köp äiel alu turaly zaŋnyŋ qabyldanuyna qarsy şyqqan deputattardyŋ bırı – Baqyt Syzdyqova. Alaida, deputat «Aiqyn» gazetıne bergen sūhbatynda «Būl — tüsınıspeuşılıkten tuyndaǧan jaǧdai. Men köp äiel aludy qoldaimyn. «Eger sol turaly zaŋ qabyldasaq, onda köp küieuge şyǧu turaly mäsele qozǧauǧa tura keledı. Öitkenı Ata zaŋymyzdyŋ 14-babynda «jynysyna, jasyna qaramai barlyq adam teŋ qūqyly dep jazylǧan» degenımdı köp adam tüsınbei qalǧan siiaqty» deptı.Ol osy sūhbatynda köp äiel aludyŋ ıs jüzınde oryndalyp jatqandyǧyn aita otyryp: «Menıŋ ekı äielı bar auqatty dostarym bar. Olar äielderıne jeke-jeke üi alyp, jaǧdaiyn jasap bergen. Men būǧan dūrys qaraimyn, sebebı ärbır näzık jandylar baqytty boluǧa laiyqty» degen pıkır bıldırgen.Zertteuşı Zäure Janazarovanyŋ aituynşa, Qazaqstanda älı künge deiın qalyŋ mal beru, köp äiel alu taqyryby boiynşa arnaiy äleumettık zertteu jürgızılmegen.– Bırınşıden, ǧylymi zertteu jūmystaryn jürgızuge — qarjynyŋ joqtyǧy qol bailau. Ekınşıden, qazaq qoǧamynda būl taqyryp asa özektı emes. Sondyqtan zertteuşılerdıŋ de qyzyǧuşylyǧy joq, — deidı äleumettanuşy ǧalym.
Satiraşy Köpen Ämırbek ekı äiel alu turaly zaŋnyŋ künderdıŋ künınde qabyldanatynyna senımdı. 1998 jyly ekı äiel alu turaly zaŋ qabyldau turaly tūŋǧyş ret parlamentte mäsele köterıldı. Sonda zaŋdy qabyldauǧa ekı dauys jetpei qalǧan bolatyn. Sondaǧy jetpei qalǧan ekı dauys – sol jerde otyrǧan şala qazaqtardyŋ nemese ūltyn süimeitınderdıŋ dauysy bolatyn, — deidı ol. Qazır şariǧat jolymen ekınşı, tıptı üşınşı äielmen nekeleskender qazaq qoǧamynda künnen-künge köbeiıp keledı. Sondyqtan da uaqyt öte arnaiy zaŋ qabyldanatyny aqiqat.
«Azattyq radisy».
