Jurnalistık zertteuler barysynda bır baiqaǧanymyz – «otbasy mäselelerı» dese bıttı, köpşılık qauymnyŋ oiyna äuelgı bop ene men kelın arasyndaǧy qarym-qatynas oralady eken. Būlaişa qabyldaudyŋ, bälkım, özındık sebepterı bar bolar. Degenmen ǧalamtordan bastap basqa da aqparat qūraldary betınde pıkırlerın bıldırıp jatatyn zamandastarymyz ene-kelın bailanysyndaǧy negızınen negativtı jaittardy tılge tiek etuge beiım tūratyn bop şyqty.
Ondai pıkırlerdıŋ ūzyn-yrǧasy üi-ışılık qazan-aiaqtyŋ syldyrauynan bastap, kei jaǧdaida qart anany öz qaraşaŋyraǧyna syiǧyzbai, berı bolǧanda qyzdarynyŋ üiın panalatyp, ary ketkende qarttar üiınıŋ tūrǧynyna ainaldyryp (Alla Taǧala ondaidyŋ betın qazaq topyraǧynan jyraq etkei), bar «bilıktı» qolyna alǧan kelınderdı sipattaumen jalǧasady. Al baz bır äŋgımeler kelındı basy baily küŋı nemese özınıŋ ata jauyndai qabyldap, balasynan ajyrastyrmaiynşa jany jai tappaityn «aidahar» eneler jaily baiandaidy. Statistikalyq derekterge süiener bolsaq, Qazaqstandaǧy ärbır törtınşı nekenıŋ ǧūmyry ūzaqqa sozylmaidy eken. Demograftardyŋ aituynşa, soŋǧy jyldary bala tärbiesıne äkelerdıŋ aralasuy da kürt tömendep, onyŋ kesırınen jarty millionǧa juyq bala jalǧyzbasty äielderdıŋ tärbiesınde ösıp keledı eken. Būǧan sebep bolǧan sandaǧan jaǧdaidyŋ bırı sol ene men kelın qarym-qatynasynan tuyndaityn körınedı. Demek, üi-ışılık kikıljıŋnıŋ, tüptep kelgende, qoǧamdyq, ūlttyq merezderge jalǧasyp jatuy zaŋdylyqqa ainala bastaǧandai. Qaitpek kerek? Jamandy «jaman» dep aitudan mai şyqsa, qazekem qaryn-qaryn mai jinaityndai därejege jettı emes pe?! Babam qazaqtyŋ «Jetı jarǧysynan» bastap, tūtas ömırınıŋ ūstynyna ainalǧan İslam şarttaryna, şariǧi danalyqtyŋ täjıribesıne süiener bolsaq, ömırdıŋ kez kelgen salasynda ülgılı ısterdı keŋınen jariialau, jaqsylyqty, imandylyqty jaiu, ony tübegeilı tūrǧyda nasihattau arqyly jamandyqtyŋ, merez ataulynyŋ tübırıne balta şabuǧa bolady eken. Bız osy soŋǧy bailamdy jön körıp otyrmyz.
Meiırımderı tūtas auyldy qamtyǧan
«Kelın» dese bıttı, menıŋ köz aldyma «su sūrasaq, süt bergen, airan bergen» bala kezdegı jomart jeŋgelerım oralady. Ol zamanda oŋ jaqqa aq Şymyldyq qūryluşy edı. Sol Şymyldyq ışıne enıp, jaŋa tüsken jeŋgemızben tanysu degenıŋız bas ainaldyratyndai baqyt edı bız üşın. Ülbıregen kelın ärqaisysymyzdyŋ atymyzdy sūrap, basymyzdan sipap, qysyla külımsırep, erekşe meiırlenetın. Keiın kele sol meiırımderı özı tüsken otbasyna ǧana emes, tūtas auylymyzǧa da jetıp-artylatyn edı. Öz enesın ǧana emes, auyldaǧy ülken bıtkenge tık tūryp, qūrmet körsetetın. Analarymyz da jas kelının «bıreudıŋ älpeştegen balasy ǧoi, būiyrtsa, öz qyzymdai körermın» dep erekşe jomarttyqpen qarsy aluşy edı. Eneler:
– «Balaŋdy öskenınşe, al nemereŋdı ölgenıŋşe baǧasyŋ» degen osy eken», – dep äzıldei jürıp, negızınen, nemereler tärbiesımen ainalysuşy edı. Ärine, bala kütımıne otbasynyŋ barlyq müşelerı derlık – boijetken qyz, erjetıp qalǧan nemere, kelınder tügel üles qosatyn. Al kelınder jaǧy bolsa üi şaruasyn ūrşyqşa üiıruşı edı. «Kelınder» demekşı, ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldaryna deiın bır şaŋyraq astynda ekı, keide tıptı üş abysyn syiysyp, bırge ömır süre beretın. Al ene degenıŋız qūrmettı bır lauazymdai edı. Äielder jaǧy tatu bolǧandyqtan, şaŋyraqta süttei ūiyǧan kelısım saltanat qūryp tūratyny este. Allaǧa şükır, talai otbasylarynda mūndai jarasym älı de jalǧasuda. Al täuelsızdıgımız arqyly qolymyz jetken imani tärbie arqasynda, İslam şarttaryn basşylyqqa alǧan otbastarynda, soŋǧy onjyldyqtarda ūltymyzda bäseŋ tarta jazdaǧan ene men kelın arasyndaǧy inabatty syilastyq qaita tülep, tübırımen jaŋǧyra tüskendei. Sosiolog mamandardyŋ dälelderıne qaraǧanda, naryqtyq ekonomikanyŋ ömırımızge dendep enuıne bailanysty, tūtas qoǧam, onyŋ ışınde otbasy müşelerı, äsırese, ene men kelın arasyndaǧy qarym-qatynastar şielenısıp ketken-mys. Bälkım, būl sözdıŋ, sırä, jany bar.
Bıraq qai zamanda da saliqaly ene men ibaly kelın syilastyǧynyŋ keruenı qazaq topyraǧynda üzılıp körgen emes. Oǧan köptegen mysaldar keltıruge bolady. Ūly Abaidyŋ qos anasy Zere men Ūljan ene-kelın qarym-qatynasyndaǧy ziialy önegenı körsettı emes pe! Al Mūqaǧali aqynnyŋ «Qoş, mahabbat» atty prozalyq jinaǧyndaǧy Tiyn enesın töredei kütıp, ol kısınıŋ aitqanyn ekı etpesten atqara jürıp, inabatty kelın mınezınıŋ örnegın salyp ketken Naǧiman apanyŋ özı qazaq kelınderınıŋ jiyntyq beinesıne ainalǧan dese bolady.Endı bır sät bır kezderı imandy kelın atanyp, al bügınderı aramyzda jürgen aiauly apa-äpkelerımızdı de eske tüsırelıkşı. Qazaq ziialylary, onyŋ ışınde aqyn-jazuşylar otbasylaryn aitar bolsaq, otaǧasynyŋ şyǧarmaşylyq ızdenısterıne barynşa jaǧdai jasap qana qoimai, olardyŋ äke-şeşesın de mäpelep baqqan jeŋgelerımız jeterlık. Bärınıŋ derlık tüsın tüstep, atyn atau – bır maqala kölemınde mümkın emes şarua. Degenmen bırın aita otyryp, sondai asyl jeŋgelerımızdıŋ bärıne de megzegen syŋaimen keibırıne toqtalyp ötsek. Mysaly, Jūban aqynnyŋ şaŋyraǧyn ūstap otyrǧan, seksennıŋ seŋgırıne şyqqan apamyz Sofiia Mälıkqyzy Moldaǧalieva özı bergen sūhbattarynyŋ bırınde syrqat enesı Zerıp apany baladai mäpelep kütıp, oŋaiǧa soqpaǧan osynau kelındık mındetterın bar ynta-yqylasymen atqaruyna Jūbaǧaŋa degen mahabbaty kömekteskenın aqtaryla baiandaǧany esımızde. Eŋ bastysy, ärine, Jūban aǧanyŋ özı jyrlaǧandai, Sofiia apaidyŋ jeke adamgerşılık qasietterı bolatyn. Enesı: «Jalǧyz balamnyŋ bilıgın saǧan ūstatpaimyn» degen kezde ol bilıktıŋ ne ekenın anyq tüsınbegenın aita kelıp, keiın tüsıngen kezınde: «sonyŋ tıptı maǧan keregı de şamaly eken» degen oi aitady Sofiia apai. Al, şynyn aitu kerek, köp ene men kelın sol bilıkke talas barysynda ketısıp tynady emes pe! Osylaişa parasatty ülken kısılerdıŋ estelıkterıne den qoisaŋyz, talai saualǧa jauap öz-özınen tabyla ketetındei. Kelesı keiıpkerımız – Baqyt jeŋgei Maǧauina. Bır emes, aǧaiyndy ekı-üş qariianyŋ ortasynda tel ösken Mūhtar aǧa öz äke-şeşesıne aǧa-jeŋgesı ıspettı qarap, ol kısılerdı «moiyndamaǧan» eken. Sondai «moiyndamaular» tūsynda Baqyt jeŋgei ekı arada «elşılık» qyzmet atqaryp, erke ūldyŋ, bälkım, yŋǧaisyzdanyp jetkıze almaǧan jan jyluyn da qosa körsetpekke bäiek bop baǧatyn bolǧan. Baqyt jeŋgei ol kısılerge özınıŋ tuǧan kelın ekendıgın bar yqylas-bolmysymen däleldemekke ūmtylyp, qas-qabaqtaryna qaraumen bolǧan körınedı. Qolynan kelgenınşe alty perzentın de ata-äjesıne tän etıp ösırıp, aralaryna altyn arqau bola bılgen desedı jaqyn aralasqandar. Soǧystan keiıngı stalindık repressiia qyspaǧynyŋ «dämın» äbden tatqan atasyn da, tırşılık tauqymetınen syrqat halge jetken enesın de baǧyp-qaǧyp, ol kısılerdı ülken saparlaryna öz qolymen arulap, attandyrǧan körınedı. Syrt közge qalypty bop körınetın osy bır ıste qanşama qazaqy keŋdık jatyr deseŋızşı. Taǧy bır kelın jaily söz qozǧaǧandy jön körıp otyrmyz. Özın jaqsy bıletın ainalasyna ibaly kelın, jaily ene retınde tanylǧan Küläş apai Syǧaevanyŋ mınez bolmysy da ene men kelın arasynda problemalary bar otbasylaryna ülgı etıp ūsynarlyqtai därejede.
Jalǧyz ūldyŋ soŋynan sonau Kentaudan köşıp kelgen ata-ene ǧana emes, ol kısılerge «sälem bere» kelgışteitın auyldastaryn da qosa kütıp, ülkenderdıŋ de, küieudıŋ de, ūldarynyŋ da, «qūdaiy» qonaqtardyŋ da, qysqasy, bes bölmelı päter tola jandardyŋ bärınıŋ babyn taba bılgen Küläş apai ata-enesıne tuǧan qyzdaryndai bolyp ketken eken. Bauyr, dos-jarandaryn qabaǧymen yqtyryp üirengen aduyn mınez iesı Törebai aqsaqal da, ol kısıge tarta tuǧan perzentı – jazuşy, önertanuşy Äşaǧaŋ Syǧai da aitqan betterınen qaitpaityn syŋailaryna basqan sätterınde olardyŋ bolmystaryna tötep beru edäuır syn bolǧan desedı. Sondai sätterde Aqqyz ene şaly men balasynyŋ osynau asaulyqtaryna narazylyǧyn bıldıre: «Küläş qaida bolsa, men sondamyn. Kelınımmen bırgemın. Senderdıŋ mınezderıŋe bolaiyn», – dep Küläş apaidy «odaqtastyqqa» şaqyrady eken. Osylaişa kelının jalǧyz ūlynan da artyq jaqsy köru degen, bızdıŋ oiymyzşa, ene bolmysynda öz-özınen paida bola qalǧan sezım emestıgı aiqyn. Küläş kelınnıŋ künıne 5-6 saǧat qana köz şyrymyn alyp, tık tūryp qyzmet etuınıŋ öteuı edı būl. Osy äŋgıme esıme tüsken saiyn köŋılım bırtürlı uyljyp, közıme ünemı jas üiırıledı.Ötken ǧasyrdyŋ 60-80-jyldary üidegı ülkenderge osylaişa iılıp qyzmet etken, joǧaryda atalǧan kelınder legı «mogikannyŋ soŋǧy tūiaqtary» emestıgıne senımdımız. Arakıdık bolsa da ondai jandar qazır de kezdesedı. Äsırese, «tūtas ömırdıŋ mänı Allamen aradaǧy bailanysty meilınşe dūrystau» dep ūǧyp, ata-ene, qaiyn jūrtpen, jalpy tuǧan-tuys, jekjat-jūrattarmen bailanysyn imandylyq arnasynda ūstauǧa tyrysatyn kelınder arasynda… Jaqsy ene anaŋdai… «Otbasy» dep atalatyn kışıgırım memlekettıŋ ärbır «tūrǧynynyŋ» jai-küiın küittegen İslam älemı ene men kelın arasyndaǧy qarym-qatynasty da nazardan tys qaldyrmaǧan ǧoi. Şyntuaityna kelgende, otbasyndaǧy barlyq ahual otaǧasy men otanasynyŋ bır-bırıne degen syilastyǧyna tıkelei bailanysty ekenı dausyz. Sebebı sol qos keiıpkerdıŋ üi-ışındegı öz rölderı men mındetterın, bır-bırınıŋ aldyndaǧy qūqyqtaryn qanşalyqty jete tüsınıp, solardy Alla razysy üşın qai därejede oryndai alularynan tūtas otbasyndaǧy ahual qalyptasady. Şaŋyraqtyŋ basqa da müşelerımen olardyŋ qarym-qatynasy, syilastyǧy tuyndap jatady. Oiymyz däleldı boluy üşın asa mäşhür şynaiy hadistı mysalǧa keltıre ketsek. Äl-Būhari men Müslımnen jetken sahih hadiste bylai delınedı. Bır joly bır kısı kelıp: «O, Allanyŋ elşısı! Adamdar arasynda menıŋ syiyma airyqşa laiyq kım?» dep sūraǧan eken. Sonda Paiǧambarymyz salla Allahu äleihi uässalam: «Senıŋ anaŋ», – dep jauap beredı. Älgı adam: «Sodan keiın kım?» deidı sūraǧyn jalǧastyryp: «Senıŋ anaŋ», – deidı Mūhammed (s.a.s.). Älgı adam: «Al sodan keiın kım?» dep taǧy qaitalai sūraǧanda: «Senıŋ anaŋ», – dep jauap bergen eken Rasulalla (s.a.s.) üşınşı märte. «Sodan keiın şe?» dep qaitalai sūraǧanda: «Senıŋ äkeŋ» degen eken Alla elşısı (s.a.s.). Demek, Jaratuşy İemızdıŋ belgıleuı boiynşa, kez kelgen pende üşın anasynyŋ haqy airyqşa joǧary! Äsırese, sol şaŋyraqtyŋ otaǧasy bolyp otyrǧan onyŋ ūly üşın. Mūndai jaǧdaida, iaǧni Allanyŋ rizalyǧyn ızdep ömır sürmekke ūmtylǧan şynaiy imandy äiel nekelı jaryn qadırlep, qūrmet tūtady. Sondyqtan küieuınıŋ moinyndaǧy eŋ basty osynau mındetın, iaǧni onyŋ öz anasyn meilınşe razy etuı tiıs mındetın meilınşe mültıksız atqaruyna öz ülesın de qospaqqa kelın baryn salady. Iаǧni jaqsy jar, imandy kelın enesın öz anasyndai qūrmetteuge, bar jaǧdaiyn jasauǧa tyryspaq. Sebebı jannattan ümıtker ärbır kelın onyŋ bır kıltı enesımen qarym-qatynasynda jatqanyn tereŋ sezınedı.
Asa Qamqor, erekşe Meiırımdı Jaratuşymyz «Lūqman» süresınıŋ 14-aiatynda: «Maǧan jäne ata-anaŋa alǧys ait. Qaityp keler jerıŋ – menıŋ aldym», – deidı.Bärın Bıluşı Alla Taǧala atalǧan aiatta: «Syilauǧa, alǧysqa laiyq» dep Özınen keiıngı orynǧa ata-anany qoiyp otyr. Adamzatty jaratyp, otbasyn qūryp, onyŋ müşelerıne özara syilasu tetıkterın körsetken Alla, rasynda da, siynuǧa laiyq jalǧyz Qūdıret qoi! Osynyŋ özı adamzat tabiǧatyna, onyŋ qos düniesıne Jaratuşynyŋ jasap otyrǧan şeksız qamqorlyǧy, danalyǧy ekenı sözsız. Endı mäselenıŋ ekınşı jaǧyna toqtalsaq: Eger ene mındet ataulynyŋ bärın özınen ysyryp, kelınınıŋ ǧana moinyna ılıp qoiǧan bolsa, onda 14 ǧasyrdan asa uaqyttan berı jer betınde imandy kelısım men tatulyqtyŋ saltanat qūruyn qamtamasyz etıp kele jatqan Şariǧat zaŋdarynyŋ ene tarapynan oryndaluy kemşın tartar edı ǧoi! Demek, otbasy yntymaǧyna saliqaly enenıŋ de qosar ülesı, arqalar jügı qomaqty. Bır Jaratuşynyŋ ämırlerınen qaimyǧyp, özıne jüktelgen amanattardy oilaǧan ene öz kelınıne perzentındei qarap, oǧan özı jinaqtaǧan ömır täjıribelerın ūdaiy üiretuge tyrysatyny imandylyq ūiyǧan ortalardaǧy sandaǧan mysaldar arqyly belgılı bop otyr. Sebebı aq bosaǧasyn adal nietpen attaǧan kelınıne kelsap siiaqty qaramai, oǧan tuǧan perzentındei meiırımın salu – ene üşın Alla tarapynan jüktelgen ülken mındet, Qiiamet künınde sūralatyn amanat. Al jas kelınge üi şaruasyn jürgızude oryndy talap qoiyp, onyŋ jalqaulyq qamytyn abaisyzda kiıp almauyn qadaǧalai bıluı – ene üşın kelesı mındet. Enenıŋ bar bılgenın, ömırden tüigenın kelınıne jalyqpastan üiretuı de – ūrpaqtar arasyndaǧy sabaqtastyqqa aparatyn ızgı äreket. Däl qazır sızdıŋ köz aldyŋyzda otyrǧan ene degenıŋız – keşegı kelın. Al bügıngı kelın – erteŋgı ene emes pe!? Tepe-teŋdık zaŋdylyǧy keremet üilesımın tapqan osynau äsem Jaratylystyŋ ene men kelın de – bır bölşegı. Olardyŋ arasyndaǧy «syilastyq» dep atalatyn qarym-qatynas älemı qūny tükke tūrmaityn «pendeşılık» degen azǧyryndynyŋ qūrbany bop ketse ökınıştı-aq. Mūnyŋ özı sol Jaratylys düniesıne jasalǧan qiianat bolar edı. Bızdıŋ ūly analarymyz osyny tereŋ tüsıngendıkten de bırın-bırı qonaǧyndai syilaǧan. Laiym, sol qazaqy bolmys jalǧasa tüskei!
Nūrlytai ÜRKIMBAI, «Ana tılı».
