Kez kelgen örkeniettı qoǧamda tärbie tūraqty sipatqa ie bolyp, ärtürlı instituttardyŋ: otbasy, bılım beru, BAQ ıs-äreketı arqyly jüzege asatyny köpşılıkke belgılı. Onyŋ ışınde jas ūrpaq mädenietınıŋ qalyptasuynda otbasylyq tärbie basty röl atqaratyny sözsız. Qai halyqty alsaq ta şaŋyraq kötergen jas otbasy balasy boluyn arman etedı. Sebebı bala – ömırdıŋ jalǧasy, otbasynyŋ jemıs berer gülı, erlı- zaiyptylardyŋ tıreu-dıŋgegı.
Sondyqtan, qazaq halqy «Besıksız üide bereke joq», «Balaly üi – bazar, balasyz üi – mazar» dep tegın aitpasa kerek-tı. Otbasylyq tärbienıŋ auqymy qaşanda keŋ. Onyŋ negızı – balany ömırge äkelu ǧana emes, oǧan boiyna jaqsy qasietterdı sıŋıru, aǧa ūrpaqtyŋ täjıribesın üiretu, öz qoǧamynyŋ tolyqqandy müşesı qylyp tärbieleu.
Ūlttyq tärbiege köp närse bailanysty bolyp keledı. Eŋ bırınşı – atadan balaǧa mūra bolyp kele jatqan salt-dästürımız, ülgı-önegımız. «Tärbie tal besıkten bastalady» degen qaǧidany berık ūstana otyryp, ärbır jas säbidıŋ boiyna ızgılıktıŋ nūryn molynan qūia beru kerek. Sonda ol elınıŋ jaqsy azamaty bolyp öserıne kämıl de berık senuge bolady.Osy oraida, jas balanyŋ ıŋgälap düniege keluı – halqymyzda şıldehana toiyna ūlasyp jatady. Būl da – önegesı mol dünienıŋ bırı. Şıldehana toiynan besıkke böleu salty jasalady. Salt-dästürımızde ata-ana öz balasyn besıkke bölep, aialap ösırgen. Öitkenı besık – köşpelı halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgınde öte yŋǧaily närse. Bıraq ol tek qana yŋǧaily emes, sonymen qatar besıktıŋ jas bala üşın bererı mol. Sonymen bırge besık – tazalyqtyŋ kepılı. Jatatyn oryny ärdaiym qūrǧaq bolyp tūrsa bala aşuşaŋ bolyp, mazasy qaşpaidy. Besıktı qaiyŋ aǧaşynan jasalady. Salt-dästürımızde besıktı jasauǧa arnaiy ūsta belgılenedı. Ūstalar besıktıŋ yŋǧaily boluyn, balanyŋ ösıp-jetıluıne eş kedergı keltırmeuın qadaǧalaidy. Balany kışı däretke otyruyna yŋǧaily etıp, qoidyŋ asyq jılıgınen tesıp – şümek, al ülken däretke arnap kiızden tübek jasaidy. Balany bölegen besıktıŋ üstıne jetı närse jabady. Är jabylǧan närsenıŋ özındık mänı bar. Bırınşı etıp besık körpe, odan keiın şapan, kebenek, ton jabu, jügen men qamşy siiaqty būiymdar qosa jabylady. Ton, şapan jabu – «erjetkende bala halyqqa qadırlı bolsyn» degen tılek, jügen – at ūstaityn azamat boluyna tıleu, kebenek, qamşy – «el qorǧaityn batyr bolsyn» degen tılek. Jas balany besıkke jatqyzǧan soŋ, ony terbete otyryp, aiauly ana köŋılındegı oi-armanyn, jaqsy tılegın bıldıredı. Mūny halyq «Besık jyry» dep ataidy. Besık jyrynda aitylatyn tılek, aqyl-ösietterden ata-ananyŋ nenı aŋsap, nenı köksegendıgı körınedı. Besık jyry «Äldi, äldi, aq böpem» dep bastalady da, halyq jas balanyŋ bolaşaqta kım bolyp ösuın, qandai qyzmet atqaruyn qalaityndyǧyn ana sözımen baiandaidy. Sonda: Qūryǧyŋdy maiyryp, Tünde jylqy qaiyryp, Jaudan jylqy aiyryp, Jıgıt bolar ma ekensıŋ? Aiyr qalpaq kiısıp, Aqyryp jauǧa tiısıp, Batyr bolar ma ekensıŋ? Barmaqtaryŋ maiysyp, Türlı oiu oiysyp, Şeber bolar ma ekensıŋ, – deidı.
Otbasylyq tärbiede besık jyrymen bırge batyrlar jyry da ülken tanymdyq-taǧylymdyq mänge ie. Halqymyz batyrlar jyryn balalardy eldı, Otandy süiuge, bükıl däuır ruhyn boiyna jinaqtaǧan töl dünienı balanyŋ sanasyna sıŋdırıp, halyqqa degen adal qyzmetın, ystyq mahabbatyn, janyn saluǧa tärbieleitın qūraldyŋ bırı esebınde paidalandy. Jyrdaǧy batyrlardyŋ el qorǧaudaǧy erlık ısterın jastarǧa ülgı, elge ūşqan oqqa keudesın tosatyn tärbienı önege ettı. Ärine, būl rette de batyrlar jyrynyŋ tärbielık mänı bolǧan.Sonymen qatar, balaǧa ertegı aityp, onyŋ düniedegı jaqsy men jamandy tanyp bıluge üiretıp otyru da saltymyzda bar. Halqymyzda jaŋa tuǧan balany jaqsy azamat etıp ösırudıŋ barlyq alǧyşarttary qalyptasqan. Ökınışke qarai, qazır solardyŋ köbı uaqyt öte kele ūmytylyp bara jatqany oilandyrady. Qazır jas balaǧa «Besık jyryn» aitu müldem ūmytylyp barady. Ol tūrmaq, şıldehana ötkızudıŋ barlyq talaptary, jön-joralǧysy da saqtala bermeidı. Äiteuır, ülkenderden estıgen-körgenderımızdı ǧana qaitalap jasaumen kün keşıp kelemız. «Sol sebeptı būl mäselege tereŋırek baryp, «Şıldehana», «Besık toiy» qalai ötedı, qyz-kelınşekterge, bolaşaq analarǧa osylardy tüsındıretın ortalyq ta kerek pe» dep oilaisyŋ keide. Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Besık jyryn aitpaityn analardan qorqamyn» degenı bızdıŋ uaqytqa qarata aitylǧan ba dersıŋ… Şynynda da, besıktıŋ tärbielık maŋyzy, jas balanyŋ düniege keluındegı ǧibraty men tälımı mol salt-dästürımızdı ūmytpai, qazaq halqynyŋ baiyrǧy dästürımen jasasaq, üirensek, zerttesek degen tılegım bar.
Şynar İbraimova, Şien orta mektebınıŋ bastauyş synyp mūǧalımı Şien auyly, Almaty oblysy
