Bärımız kelınnıŋ «aiaǧymen» düniege endık. Sonda kelın degen kım? Kelın degen kelgen kısı. Qazaq solai bola tūra kelındı qonaq demeidı. Kerısınşe, qyz balany qonaq deu dästürı qalyptasqan. Kelın qonaq emes, ol otbasyŋyzǧa engen baq, bereke. Kelın düniege ūrpaq äkeluşı, demek, ol otbasynyŋ yrysy men örısı. Būl degen keremet maǧyna. «Qyz össe eldıŋ körkı», degen mätel osyndai mänge orai aitylsa kerek. Kelın tastai batyp, sudai sıŋu nietınde bögde üidıŋ esıgın aşqaly otyr, onysy erlık…
Būl mäselenıŋ öte näzık ekı qyry bar.
***
Bırı, ol, säbi kezınen älpeştep, qazaqşa aitqanda, qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqyttyrmai, alaqanǧa salyp, aialap ösırgen, özegıŋnen ösıp-öngen qyz balaŋ. Qyz bala – baq qūsy. Ol ūiadan ūşarda, ärine, jüregıŋ syzdaidy, bıraq tabiǧat talaby, ata-baba dästürı bar, qyz bala «jat jūrttyq». Amalǧa köngenmen, barar jerı qandai eken degen köŋılıŋnen küdık ketpei, mazasyz künderge, tünderge tap bolatynymyz taǧy bar. Ol bolsa, baǧyna erıp, «jat jūrtqa» attanbaq. Barǧan mekenı qūtty bolsa igı edı dep tıleisıŋ. Būl ūrpaqtan ūrpaqqa Adamata – Hauaana zamanynan üzılmei kele jatqan dästür, solai bola tūra är ata-ana üşın tas tüsken jerıne auyr.
Qyz ūzatuǧa qatysty jastyq şaqtaǧy bır oqiǧa esımde qalypty
Keŋestık zaman, bıraq Leonid Brejnev basqarǧan keŋqoltyq kez. Dumandy bır toi bastaldy. Toi qyzyǧy tarqamai, endı ol qūdalardy jolǧa şyǧaryp saluǧa jalǧasqan. Oiyn-qaljyŋymyz ūzaqqa sozylyp ketse kerek, qūdalar jaǧy barar jerlerı şalǧai bolǧandyqtan mazasyzdana bastady. Bıraq olardyŋ būl jaiyn tüsıngelı tūrǧan bız joq. Kenet toi üstınde de oqys sözderımen közge tüsken aqsary kelınşektıŋ:
– Äu, qūdalar, nesıne jetısıp tūrsyŋdar, alar dändı aldyq, senderge qauyzy qaldy, bız endı kettık, – dep qoiyp qalmasy bar ma. Qūdaşa kelınşektıŋ sözı maǧynaly. Şynynda bız qauyz, al dän degenı ūzatylyp bara jatqan aiauly qyzymyz. Qoldaryna «dän» tigenderdıŋ sözı öktem. Köp keiın osy hal öz basyma tüskende, şaipau kelınşektıŋ sözı sanamda qaita jaŋǧyrdy. Mūndaida «qyz bala – qonaq», – dep köŋıldı jūbatasyŋ da qoiasyŋ.
***
Ekınşı mäsele, kelınnıŋ bosaǧa attauy. Qyz bala öz üiınen ūzap şyqty, endı özge üige kelın bolyp enbek. Kelgen adamdy qalai qarsy aluymyz kerek. Kelınnıŋ aiaǧynan degenımız, onyŋ osy alǧaşqy qadamy emes pe? Alǧaşqy qadam alysqa bastamaq. Aq kelınnen aq äjege deiın jürıp ötetın ūzaq jol jatyr. Būl jol kımge jeŋıl bolǧan. Taǧdyrdyŋ är kelınge synaq daiarlap qoiatynyn kım bılgen. Quanyş degen serpılgen bır qaiǧy. Şırkın, quanyş saǧym bolmai, qaiǧy saǧym bolsaişy. Men, aq kelın (şynynda da aq, ädemı edı) bolyp tüsken şeşemnıŋ qily taǧdyryn köz aldyma elestetemın. Üielmelı-süielmelı, qarasaŋ köz toimaityn süp-süikımdı ekı qyzy ösıp kele jatqanda küieuın «halyq jauy» dep ūstap (ol aqyn edı), türme azabyna töze almai opat boldy. Aq kelınnıŋ jesır, ekı qyzdyŋ jetım qaluy jazu ma, älde zaman qasıretı me? Būl saualǧa jauap qaida ol kezde? Kım jesır qalǧan kelınnıŋ jan azabyn tüsınbek? Osyndai äŋgıme bolǧanda şymkenttık bauyrym, öz qaiǧysyn qosa aityp edı.
– Äkem soǧysta, nemıs tūtqynyna tüsıp, elge keiınırek oraldy. Şeşemnıŋ qolynda äkemnıŋ soǧysta qaza bolǧany turaly «qara qaǧazy» bar. Bıraq, ol «qaǧazǧa» senbeptı. Ol tırı, tırı, – dep eşbır sözge könbei, 1947 jylǧa deiın tuǧan sıŋlısımen bırge auyl şetındegı jūpyny üide ölmestıŋ künın köre bergen. Eşqaida qonys audaryp köşpegen, sebebı ol üidı küieuı salǧan. Ol öz üiınen soǧysqa kettı, qaitqanda da öz üiıne ensın degennen taimapty. Ainala aǧaiyn äkemnıŋ ölgenıne sengen, köngen, tek ümıt şeşemde ǧana saqtalǧan. «Bırde tün aua, «esıktı bıreu qaǧady», – deidı şeşem. – Ol kezde üi qoryǧandar bar, jastyq astyna balta jastap jatamyz. Baltany qolǧa alyp esıkke barsaq, bır tanys dauys:
– Esık aşyŋdar, – deidı. Şeşem şydap syr bıldırmei tyŋ-tyŋdap tūrsa, sıŋlısı, apa, būl kökemnıŋ ünı ǧoi», –dep bolmaidy. Aşaiyq, aşpaiyq dep tūrǧanda äkemnıŋ şeşemnıŋ esımın aityp jylap tūrǧanyn estıp, esıktı aşsa, öldıge sanaǧan adam aman-sau kelıp tūr. Qyzyq oqiǧa sodan keiın bastaldy. Şeşem äkemnen bes jas ülken bolatyn, ol äŋgıme öz aldyna bır tarih, – dep äŋgımeşıl bauyrym bır jymiyp, sözın ärı qarai jalǧastyra berdı. Araǧa ekı-üş jyl salyp, şeşem bır äŋgıme şetın şyǧarypty.
– El öldıge sanap edı, aman-esen oraldyŋ, basyŋ olja, men bolsam bala köterer emespın, saǧan salar qolqam bar, menı tyŋda. Myna sıŋlımdı senıŋ şaŋyraǧyŋa kelın qylyp tüsırem. Äkem oqymaǧan, momyn adam bolatyn, būl sözge könbei azar da bezer bolady. Bıraq şeşem qaitse de köndırıp, sodan üş ūl, bes qyz ömırge keldık. Olardan ösken ūrpaq, qūdaiǧa täube, qara orman desek te bolǧandai. Bärımızdı tärbielegen de ülken şeşemız, sondyqtan ony «şeşe» dep kettık, – dep äŋgımesın aiaqtady. Būl ne, köregendık pe, älde özı sıŋgen otbasyna degen erekşe qūrmet pe? Qazaqtyŋ osyndai kelınderı köp bolǧan.
***
Oiyma joryq kezınde bolǧan bır aŋyz oqiǧa oraldy. Şapqynşylyq zamany. Qala üşın qyrǧyn soǧys bolypty. Bırde ekı jaq kelısımge kelıp, qiraǧan qaladan äiel, bala-şaǧany bosatpaq bolady. Jaulap aluşylar ükım şyǧarypty:
– Ärbır kelınşek özıne eŋ qajettısın dorbaǧa salyp arqalap ötsın, olarǧa tiıspeimız, al qalǧandaryna raqym joq, – dep. Būiryq oryndalady. Kelınşekter bır-bır qap arqalap şyǧyp ketedı. Jau ışke ense, qalǧan öŋşeŋ bala-şaǧa, äielder qapqa erlerın salyp alyp şyǧyp ketken körınedı. Kelınşekterdıŋ küieulerıne degen mūndai qūrmetıne täntı bolǧan jau jaǧy qalany qiratudy, bala-şaǧany qyrudy toqtatypty.
Halyq dästürı boiynşa kelın barǧan jerınen eşqaşan qaitpaǧan. Sırä, qazaqtyŋ tastai batyp, sudai sıŋ degenı sol ma eken. Kelın yrysymen keledı, endı ol yrys şaşylmauy, şaiqalmauy kerek. Osyndai jaǧdai Ospan dünieden ötken soŋ, Erkejannyŋ basyna tüstı. Ämeŋgerlık degen salt bar, qaitar jol joq. Taǧdyr söitıp Erkejandy Abaiǧa jar boluǧa jetkızdı.
***
Halyqtyŋ «tastai batyp, sudai sıŋu» degenı qazaq kelınderıne qatysty filosofiia. Qazaq kelınderınıŋ mınezı de uaqytqa ūqsas, qaitymy joq. Esıme senator Husein dosymnyŋ aitqany oralyp otyr. Ol qart apasynyŋ bır qylyǧy turaly aityp edı. Äje önıp-ösken ūrpaqtaryna:
– Balalar, tuyp ösken jerım, törkınım Syr boiy, Syr elı. Barmaǧaly ūzaq jyldar jüzı boldy, saǧyndym, aparyŋdar, – deptı. Olar ana ötınışın ekı etpei Syr özenı boiyna aparyp:
– Mıne, dariia, – deidı. Äjei özen boiyna kelıp jaiǧasyp alyp, betı-qolyn juyp, ūzaq oilanyp otyryp, ornynan tūryp, balalaryna:
– Kettık, – deptı.
– Qaida, – degen balalaryna:
– Qaida boluşy edı, üige kettık, – deptı ertıp kelıp abdyrap tūrǧan olarǧa.
***
Künı keşegı basymyzdan ötken HH ǧasyrdyŋ 90-jyldarǧy eldegı tūrmystyq qiynşylyqtardy jeŋudegı kelınşekterdıŋ erlıgı ölşeusız bolǧany bärımızge mälım. Elımızdı ekonomikalyq tyǧyryqtan alyp şyqqandardyŋ bırı – äielder qauymy desek, artyq aitpaǧanymyz. Sebebı osyndai ısterdıŋ talai kuägerlerı boldym. Sonyŋ bırı mynadai oqiǧa. Jol tüsıp, aǧam Nyǧmet ekeumız Kereku qalasyna saparǧa şyqtyq. Ekı kısılık keŋ kupege bilet aldyq. Būl 1992 jyldyŋ küzı. Körsetılgen orynǧa jaiǧasyp otyra bergenımızde, esıktı oqys aşyp ekı kelınşek jamyrasa:
– Aǧailar, poiyz jürgenşe, uaqytşa jükterımızdı sızderdıŋ kupege qoia tūruǧa bola ma, – dedı. Men aǧama, ol maǧan qarady, ekeuımız amalsyz:
– İä, – deuımız mūŋ eken, ala qaptarǧa kupe ışı tola bastady. Aǧam:
– Bız şyǧa tūraiyq, – degen soŋ, bylai baryp tūrdyq. Ala qaptar kupege aǧylyp kelıp jatyr. Bır kezde poiyz qozǧaldy. Kupege kırsek, ekeumız otyratyn ǧana oryn qalypty, qalǧanynyŋ bärı iyq tıresken jük, būl nesı degendei syŋai bıldırdık.
– Aǧailar, säl-säl sabyr. Qazır poiyz ornynan qozǧalysymen jükterımızdı retteimız, keşırım ötınemız, – degen soŋ, köndık. Aitqandaryndai, köp keşıkpei kupenı jükterden bosatty. Baiqap otyrmyz, keşke qarai qytai kespesın jylytyp, tamaq ıştı. Menıŋ ony alǧaş köruım, jyldam daiarlanatyn taǧam eken. Bırazdan soŋ, aqyryndap köŋılderı jailandy-au deimın, kelınşekterdıŋ ünderı şyǧa bastady. Endı baiqadym, olar onşaqty. Jol bolǧan soŋ, aǧam ekeumız jön sūrastyq. Sonda olardyŋ aitqany:
– Şet elden tauar alyp qaityp kelemız, bala-şaǧa qamy üşın, – deidı. Men:
– Nege mūndai auyr jūmysqa küieulerıŋdı jıbermeisıŋder, – desem, kelınşekter qaljyŋ-şyny aralas bylai dedı:
– Küieulerımızdıŋ qoldaryna osynşama aqşa berıp tauarǧa jıbersek, ekı jaǧdai bolady. Bırınşısı, araq ışıp, aqşanyŋ közın qūrtyp, ötırık aityp oralady, ärine, tulap-tulap, aqyry oǧan da könesıŋ. Ekınşısı, bıreulermen köŋıl qosyp, solarmen müldem qalyp qoiulary da mümkın. Būl – qauıptı. Sondyqtan mūndai jūmysta bızder, kelınşekter jüremız, – degenderıne özge aitar laj tappadym. Mäselenıŋ eŋ qyzyǧy, erteŋınde kelınşekter tūrysymen bet-auyzdaryn jöndep, boianyp, sändene bastady. Nege olai boldy desem, būlardy perronda qarsy alyp küieulerı tūr eken. Baiqasam, bärı şetınen etjeŋdı, betterınen şybyn taiyp jyǧylmasa da tamaqtary toq siiaqty. Öŋderınen joqşylyq belgısın taba almadym. Şırkın, kelınder, kelınşekter-ai! Rahmet senderge!!!
***
Alysty jaqyndatatyn da kelın. Osy jaiǧa toqtalsaq, aitpaǧym, qazaq halqynyŋ danalyǧy, onyŋ älemdegı kölemı jaǧynan toǧyzynşy oryn alatyn alyp atajūrtqa ielıgınde dep ädıl aityp jürmız. Būl ıste, äuelı Jaratuşy iemızge, sodan soŋ ata-babalarymyzǧa şeksız qaryzdarmyz. Alaida osy mäselede kelınderdıŋ ülesı de erekşe. Dana qazaq jetı ataǧa deiın qyz alyspaityn bolyp bır zamandarda özara kelısımge kelgen. Būl dın joly emes. Dınnıŋ duyldap tūrǧan jerı Saud Arabiiasynyŋ özınde mūndai tärtıp joq. Tıpten, özbek elınde de dästür basqaşa. Qazaq jetı ataǧa deiın qyz alysqandy körgensızdık, jügensızdık dep meilınşe jazǧyrǧan. Ärkımnıŋ jetı atasyn bılu qajettılıgı de sodan. Şäkärımnıŋ «Qalqaman – Mamyr» jyrynyŋ mazmūny da osy jaiǧa arnalǧan. Qalqaman ata-dästür saltyn būzǧany üşın jazyqty bolǧan. Sonda baǧamdap otyrsaq, jetı ataǧa deiın qyz alyspau degenımız är ataǧa ortaşa otyz jyl bersek, 210-250 jylǧa deiın el ışınde qūdalasu joq. Demek, qūdanyŋ alys atadan boluy şart. Al, qazaqta qūda bolsaŋ, eŋ jaqyn tuys bolǧanyŋ. Kelınnıŋ alysty jaqyndatuy degen osy emes pe? Alysym jaqyn bolsa, «qarǧa tamyrly qazaq» bolmaǧanda kım bolamyn. Būl jerde ekı jaǧdai bar. Bırı, jetı ataǧa deiın bärı tuys, iaǧni tuystyq jetı ataǧa deiın suymaidy. Ekınşıden, osy jetı ata bolyp ūiysyp otyrǧan qauym, ekınşı bır jetı atamen qūda bolyp tuysady. Qarǧa tamyrlyqtyŋ tereŋdıgı de osy emes pe?
Oidy ärı qarai örbıtsek, keŋ dalany, ana tıl degendı bügıngı künge deiın taza türınde saqtauşy da kelın desek, artyq emes. Şyndyǧynda, kelınmen bırge aǧyl-tegıl öleŋ-jyr, toi-duman kelmei me? Dästürlı zamanda batys qazaǧy şyǧystan, oŋtüstık qazaǧy soltüstıkten degendei qym-qiǧaş qūda bolyp, ol qūdalyq eskırıp sarysüiektense, «qūdalyq jaŋǧyrtu» degen bolyp otyrǧan. Ol da kelınderdıŋ öz tuystarymen qaita qauyşu nietınen şyqqan ıs bolsa kerek. Söitıp, Qazaq elı ortaq keŋ dalany igerıp, bır tılde, bır dınde qaimaǧy būzylmai ǧūmyr keşken.Būl äuelı Qūdai, odan keiın kemeŋger kelınderdıŋ arqasynda. Kemeŋger kelın dese, Jirenşe şeşennıŋ alǧan Qaraşaşy esıme tüsedı. Qaraşaştyŋ parasattylyǧyna täntı bolyp, şırkın, odan asqan qazaqtyŋ kelını bolǧan ba deisıŋ. Qaraşaştai kelınderdıŋ bırı – Domalaq ana, esımımen ru atalyp ketken Abaq kelın, taǧy basqalar. Qazaqtyŋ kelını Zere – Qūnanbaidyŋ anasy bylai degen eken: «Men Qūnaşty bır kün däret almai emızıp körgem joq jäne omyrauymdy tazalap jumai, bısmillä dep aitpai emızgen mezgılım bolǧan joq» (Dükenbai Dosjan. Abaidyŋ ruhy (Ǧūmyrnamalyq oitolǧau). Astana «Foliant», 2008. – 432 b. 8-b.). Būǧan ne aituǧa bolady. Hakım Abai osy Zere äjesınıŋ tärbiesınde ösken. *** El ışınde Ysty kelın degen aŋyz bar. Dimekeŋnıŋ atasy Qonaidyŋ ülken atasy Jalmambettıŋ Sylandy degen kelınşegı qymyzdyŋ sabasyn tobylǧy, qaraǧai bürşıgımen ystap, saqtauǧa şeber eken. Ülken kısıler kelıp: «Sızdıŋ saqtaǧan qymyzyŋyz nege būzylmaidy, aşymaidy?» dep sūraǧanda, ol kısı: «Sabany öŋezdendırmei qaita-qaita būlaq suymen juyp, jelge ūstap baryp ystasa boldy», degen eken deidı. Sodan el: «Älgı Ysty kelınnıŋ üiıne baryp qymyz ışıp keleiık», – dep aita bergen soŋ, «Ysty kelın» atalyp ketıptı. Kele-kele ru da Ysty degen atqa ie bolypty degen aŋyz bar. Qazaq sanasynda aŋyz ben aqiqat aralas jüretının moiyndasaq, Ysty kelın turaly söz tegın şyqpaǧan. *** Bala kezımde estıgen äŋgıme. Jetınşı babamyz Kenebai bi balasy Qaramanǧa Qaz dauysty Qazybektıŋ nemere qaryndasy Şeker esımdı qyzdy aittyrady. Mezgıl jetken soŋ, Şeker qyz ūzatylu üşın basyna säukele kiiuı kerek eken. Boijetkennıŋ aduyndy mınezın jete bıletın jeŋgelerı, onyŋ basyna säukele kigızuge batyldary jetpei tūrsa, ony jeŋgelerınıŋ qolynan jūlyp alyp: – Nesıne bolbyrap tūrsyŋdar? Äiteuır kietın närse emes pe, būl, – dep özı kiıp alyp, äke-şeşesıne baryp: – Qairan äke, qoş, aman bol! Ana, sız de aman bol! Al men kettım, – dep onysymen qoimai: – Äi, älgı menı alatyn Qaraman qaida jür özı, – deptı. Kelın tüsetın auyl Malybai kölın jaǧalai qonǧan eken. Auyl adamdary kelındı kütıp, qarsy alu qamynda jürse, bıreu kelıp: – Kelın kölde ärı-berı maltyp jür, – deptı. Jeŋgelerı baryp, kelınnıŋ ersı qylyǧyna qysylyp tūrsa, Şeker anamyz: – Äi, kelınşekter, körıŋder, qūnan qoidai maltimyn ba, älde dönen qoidai maltimyn ba, – deptı. Osyndai da mınezdı kelınder bolǧan. *** Kelın degen maǧyna qai kezde özge küige ötpek? Sondai jaǧdai sırä, özı bola ma eken? Oilaimyn, «kelın» dep aitatyn ülkender qalmaǧanda. Ol äjeden qariiaǧa ainalǧanda. …Tastai batyp, sudai sıŋıp, qūtty mekenınde mäŋgılık jai-küiın tapqanda… Mümkın… İä, sonda. Solai degenmen, kelın bolyp ǧūmyryn bastap, aq äjege, ainalǧan asyl ananyŋ qily-qily taǧdyryn, qūpiia jan-syryn kım bılıp bolǧan. Bärın bıluşı tek qana bır Alla!
Ǧarifolla ESIM,
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, akademik.
Astana. «Egemen Qazaqstan».
