Qazaq bar jerde – qazaqtyŋ otbasy da bolady. Nemese bügıngı otbasy mäselesı turaly aitqanda, şükırımızden «qauıpımızdıŋ» basym bolatyny qalai? Aǧaiyn arasynyŋ sui bastauy, tuystyqtyŋ jyp-jyly qarym-qatynasy üzıludıŋ aldynda tūruy nenı körsetedı? Äulettık, tuystyq sezımderge ne sebeptı selkeu tüse bastaǧan? Er men äieldıŋ arasyndaǧy körınbes jıptıŋ jıŋışkere tüsuı – bügıngı qoǧamnyŋ kemşılıgı me, otbasy ūǧymynyŋ arzandauynan ba? Otbasy degen ūǧymdy er men äiel jūbynyŋ odaǧy dep qana tüsınu dūrys pa? Rasynda da, neke būzu, dästürden attau, bala sanynyŋ azdyǧy – bügıngınıŋ basty saualy bolyp tūrǧany jasyryn emes. Endeşe Qazaqty saqtaǧymyz kelse, qazaqtyŋ otbasyn saqtap qalu – kün tärtıbındegı basty mäsele ekenın moiyndap jürmız be? Ūlttyŋ erteŋın ömırge äkelıp, alaqanynda mäpelep, besıgınde terbetıp, tärbieleitın ūrpaq ökılderı – bızder qai jerde qate bastyq eken?..
Mamandardyŋ sözıne sensek, bügıngı Qazaqstanda tört millionnan asa otbasy bar.
«Otbasy – şaǧyn memleket…». Elımızde qanşama şaǧyn memleket baryn özıŋız oilap körıŋız endı. Sol «şaǧyn memleketterdıŋ» ruhani-äleumettık jaǧdaiynyŋ jai-küiın oi elegınen taǧy bır ötkızıp alyŋyz. Būlai deuımızdıŋ sebebı, otbasy mäselesın zerttep jürgen kez kelgen sala ǧalymdarynyŋ sözıne qūlaq assaŋyz, zamanaui otbasynyŋ daǧdarysta tūrǧanyn mäsele qylyp köteredı. Jäne būl Qazaqstanǧa ǧana tän qūbylys emes. Zamanaui otbasynyŋ jai-küiı qazır köptegen elde talqylanyp jatqany bız aitpai-aq belgılı. Būl jaǧyna tereŋdemei-aq qoialyq.
Otbasy qūldyrasa ne tūr, eŋ äuelı adam, qoǧam aman bolsyn deuge de bolar edı. Olai aitsaq, qatty qatelesetın türımız bar.
Qoǧamnyŋ bastauy – otbasy degen pıkırmen kelıspeitın jan joq şyǧar. Adamzattyŋ damuynda otbasynyŋ qomaqty rölın joqqa şyǧaru tıpten ūiat. Ol az deseŋız, sız ben bız ömır sürıp otyrǧan qoǧamnyŋ qalyptasuyna ülken serpın bergen de osy otbasy ekenın mamandardyŋ özı moiyndaidy.
Mıne, osy äleumettık institutty joǧaltar bolsaq, ne bolaryn boljaudyŋ özı qiyn. Būlai qauıp aituymyzdyŋ sebebı – otbasy äleumettık institut retınde qūldyrap, öz rölınen alşaqtap barady. Būl da bızdıŋ söz emes. Mamandardyŋ eskertuı.
Eŋ äuelı, otbasy instituty degen ne? Qarapaiym ǧana sözben tüsındırsek, Jer betınde memleket, bılım, armiia, kerek deseŋız, naryqtyq qarym-qatynastar paida bolmai-tūryp-aq, eŋ alǧaşqy bolyp qūrylǧan, adamzattyq qoǧamnyŋ qalyptasuyna, damuyna ülken yqpal etken ejelgı äleumettık institut – otbasy dep atalady.
Qūbyǧūl Jaryqbaev,
pedagogika jäne psihologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
professor:
«Bala qazaqşa tärbielenuı tiıs»
Äuelı, mäŋgürt turaly. Onyŋ toqsan toǧyz türı bar. Olardyŋ ışınde qazaq deuge arlanamyn deitınderı de tabylady. Anatomiiasy qazaq, psihologiiasy orys. Ekı mäŋgürt qosylyp, üşınşı mäŋgürttı ömırge äkelıp jatyr. Qazırgılerı, äiteuır, tym sypaiy: «Sızder bızdı keşırıŋızder, äielım de, özım de qazaqşa bılmeimız, sondyqtan balamyzdy orysşa mektepke berdık», – dep aqtalatyn bolypty. Telefonmen qazaq tanystaryma habarlasyp, hal-jaǧdaiyn bıleiın dep «assalaumaǧalaikum» desem, orysşa tıl qatady.
Ūlttyq tärbie joq jerde, qazaqtyŋ salt-dästürı ūmytylǧan uaqytta otbasynda bala tärbiesı ūlttyq negızde qalai jürgızılsın? Mūndai otbasydan şyqqan azamattan bız qandai qazaqy ūstanymdy talap etemız? Baǧzy qazaqy otbasyndaǧy tüsınıkterdı, ädep-ibany olar qaidan bılsın?
Baǧzy qazaqtyŋ leksikonynan ajyrap baramyz. Mäselen, bır ǧana tört tülık maldyŋ qazaq arasynda qanşama atauy bolǧan. Qazaqy tamyrymyzdan ajyramadym, naǧyz qazaqpyn dep keude soǧatyndarymyzdyŋ özı älgı ataudy tolyq bılmeimız. Al, osydan bırneşe ǧasyr ömır keşken bızdıŋ ata-babalarymyz ol sözderdı bılgen edı. Men mūny nege aityp otyrmyn? Bız ūlttyq psihologiiadan ajyrap baramyz. Ajyramauymyz kerek. Ajyradyq eken, bügıngı qazaq qoǧamynan, otbasynan qazaqylyqty ızdep, nesıne jantalasamyz? Sondyqtan otbasy bolsyn, basqa bolsyn, qazaqqa tän mäselenı qozǧaǧanda, ol mäselelerdıŋ sebebın eŋ äuelı, ūlttyŋ janynan, psihologiiasynan ızdeu kerek der edım. Şeşımdı de sol ūlttyq psihologiiany saqtap qaludan taba alamyz.
Baqytjan BEKMANOV,
Jalpy genetika jäne sitologiia
instituty direktorynyŋ orynbasary:
«Otbasyndaǧy tärbienıŋ gendık jüiege äserı bar»
Otbasyndaǧy tärbienıŋ gendık jüiege tıkelei äserı bolmasa da janama äserı bary sözsız. Sol üşın otbasyndaǧy jaqsy tärbienı, qūndylyqtardy bız joǧaltpauǧa tyrysuymyz kerek.
Qazaqstanda adamnyŋ mınez-qūlqyna bailanysty ǧylymi zertteu jūmystary müldem joq. Sondyqtan da būl jaily däiektı tūjyrymdamalar aitu öte qiyn. Bıraq şetel ǧalymdarynyŋ eŋbekterın saralasaq, aqparat jeterlık. Mysaly, adamdaǧy agressiialylyq (äsırese jasöspırımderde) organizmde serotonin gormony nemese A-monoaminooksidaza fermentınıŋ deŋgeiın baqylaityn genderdegı mutasiiaǧa (özgerıske) tıkelei bailanysty ekenı anyqtalǧan. London qalasyndaǧy Patşalyq kolledj ǧalymdary keibır qylmysker-jasöspırımderde osy gender baryn anyqtaǧan. Iаǧni organizmde A-monoaminooksidaza fermentınıŋ jetıspeuşılıgı onyŋ qoǧamda özın-özı agressiialy türde ūstauyna sebep bolady eken. Osyndai qyzyqty mälımetter köptep sanalady. Qaitalap aitaiyn, qazaq genı jüielı türde älı zerttelmegen. Genderdıŋ tek belgılı bır aurularǧa qanşalyqty deŋgeide qatysy bar, sol jaǧy ǧana zerttelgen.
Menıŋşe, qazırgı qazaq balasynyŋ mınez-qūlqynyŋ qalyptasuynda otbasylyq tärbie basymdau boluy kerek. Sondyqtan da bız, iaǧni är qazaq otbasy osyǧan basa nazar audaru qajet dep oilaimyn.
Qazaqtaǧy jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürı qazırdıŋ özınde saqtalǧan. Būl dästürdı şeteldıŋ bedeldı ǧalymdary da öte ülken qūndylyq dep baǧalaidy. Öitkenı adam organizmındegı köptegen gendık mutasiialar (özgerıster) osy tuys aralyq nemese qandas nekeler arasynda tuyndaidy, iaǧni gendık mutasiialardyŋ körınu jiılıgı osy nekeler arasynda artady. Būl ǧylymi tūrǧydan däleldengen tūjyrymdama. Atamyz qazaq osyndai jaǧdailardy erte zamanda baiqaǧan, jetı ataǧa deiın qyz aluǧa tyiym salyp otyrǧan.
Ramazan SALYQJANOV,
äleumettanuşy,
L.N.Gumilev atyndaǧy
EŪU äleumettanu kafedrasynyŋ dosentı:
«Qoǧamdaǧy özımşıldık dertı – otbasyndaǧy bala sanynyŋ azdyǧynan»
Otbasy qūndylyq retınde ärqaşan, ärtürlı bır basymdyqqa ie bolǧan. Mysaly, osydan 25-30 jyl būryn jürgızılgen äleumettık zertteulerde «Sız üşın ne qūndy?» degen sūraqtyŋ jauaby retınde jastar «Bırınşı kezekte – Otan, ekınşı – mahabbat, üşınşı – otbasy, bala» deitın. Al endı 2000 jyldyŋ ortasynan bastap būl ierarhiiada ülken özgerıster paida boldy. Jastar «Alǧaşqy orynda – materialdyq jaǧdai, ekınşı – mansap, üşınşı – bılım alu» dep, otbasy, bala degen qūndylyqtar toǧyzynşy, onynşy oryndarǧa ysyrylyp qaldy. Demek, būl soŋǧy 25-30 jyl ışınde qūndylyqtar jüiesınde kürdelı bır özgerıster bolǧanyn körsetedı.
Otbasyn qūru, otbasynda ömır süru adamnan ülken eptılıktı, köregendılıktı, şydamdylyqty talap etedı. Al bügıngı jastardyŋ, otau qūryp jatqandardyŋ köbı bır üidıŋ mäpelep ösırgen jalǧyz-jarym ūl-qyzdary. Bır otbasynda erke ösken balalar özge bıreumen jarasyp, tıl tabyssa da, uaqyt öte kele ony tūraqty qarym-qatynasqa ainaldyra almaidy. Sonyŋ kesırınen keşe ǧana süidım-küidım dep qosylǧan ekı jas bır-bırımen ajyrasyp jatady. Öitkenı özara tüsınıstık, tüsınuge tyrysuşylyq, şydam, keşırım joq. Qiyn-qystau kezde bır-bırıne qoldau körsetuge daǧdylanbaǧan. Men joǧaryda atap ötken sezımderdı jastardyŋ boiynan nege az kezdestıremız? Mūny bır ǧana mysalmen tüsındırıp öteiın. Kezınde bır otbasynda kemı 5-6 bala ösken. Olar bır-bırın süirep, bırı-bırınıŋ kiımın auystyryp kiıp, bıreuıne-bıreuı qoldau körsetıp, ülken dastarhan basynda bır taba nandy bölıp jep, erjetken edı. Älı esımde, menıŋ qūrdastarymnyŋ köbı öz bauyrlarynyŋ tamaǧyn berıp, oinatatyn, sabaǧyn bırge qarasatyn, sebebı äke-şeşe jūmysta jürdı.
Qazırgı balalar şe? Özıne ǧana qaraidy. Kiımı, tamaǧy, oiyny – özı üşın ǧana. Sebebı, ol jalǧyz. Bügıngı qoǧamdaǧy özımşıldık dertı – otbasyndaǧy bala sanynyŋ azdyǧynan dep bılemın. Ol bala egoist bolyp ösedı. Erjetkennen keiın sol egoist qalpynda qala beredı. Bıreudıŋ sözın, qylyǧyn kötermeidı. Bıreudı tüsınuge tyryspaidy.
– Otbasyndaǧy äke rölı turaly ne oilaisyz?
– Jalpy äiel men erkek teŋ ǧoi. Bıraq äleumettık tūrǧydan basşy boluy tiıs. Memlekettıŋ basşysy bolady, otbasyǧa da basşysy kerek. Ol basşy qalyptasqan dästürımız boiynşa, äleumettık märtebesıne qarai, materialdyq qosatyn ülesı boiynşa qazaqta bas adam – äke bolyp sanalady.
Köŋılımızge medeu bolatyny – 2009 jylǧy jalpyhalyqtyq sanaq nätijesıne sensek, 1999 jylǧymen salystyrǧanda otbasylardyŋ sany 13,8%-ǧa ösken eken. Ökınıştısı, otbasyndaǧy ortaşa adam sany 3,5 adamǧa qysqarǧan. QR Statistika agenttıgınıŋ aqparatynda «Ekı adamnan tūratyn otbasy – 30,1%, üş adamnan qūralǧan otbasy – 26,7%, tört adamnan qūralǧan otbasy – 22,2%. Bes adamnan qūralǧan otbasy bar bolǧany – 11,7%, alty adamnan qūralǧan otbasy – 5,6%, jetı adamnan qūralǧan otbasy – 1,9%. 8 – 10 adamnan qūralǧan otbasynyŋ mölşerı tıpten az, bar bolǧany – 0,2%» ekenı körsetılgen.Bügıngı künnıŋ aǧymy qoǧamdaǧy otbasynyŋ rölin özgertıp qana qoimai, otbasynyŋ qyzmet aiasyn, sipatyn, mazmūnyn da özgerıske ūşyratqan. Qazır ata-analardyŋ qyzmet aiasy otbasylyq şaruaşylyqty jürgizumen ǧana şektelip otyrǧan şaŋyraqtar kezdesedı. Tärbie negızınen balabaqşa, bılım beru mekemelerınıŋ şaruasy deitınder de bar. Ol az deseŋız, BAQ arqyly keŋ kölemde nasihattalyp jatqan şeteldik mädeniettiŋ äserın qosyp qoiyŋyz. Ömırdıŋ şyndyǧyn ata-anasynan estıp, otbasynan körmegen bala teledidarǧa senbegende qaitpek? Mıne, osy sebepterge bailanysty otbasy degen ūǧymnyŋ özı «zamanyna orai» özgerıske tüsken, «tüzetu men tolyqtyrular» engızılgen. Bır ǧana mysal, osy künı ajyrasu men tolyq emes otbasy – qalypty dünie esebınde qarastyryla beredı. «Būrynyraqta…» dep alysqa köz jügırtpei-aq qoialyq, bızdıŋ bala künımızde auylda bırlı-jarym ajyrasu oqiǧalaryn közben körgenımız ras, bıraq ol öte bır ūiat närse sekıldı bolyp körınetın. «Ajyrasu» degen söz, sybyrlap qana aitylatyn. Osy künı şe? «Būlai jüre berseŋ, jyndanyp ketersıŋ» dep, qyzymdy üige äkelıp aldym»… «Kım ajyraspai jatyr deisıŋ, eŋ äuelı jan amandyǧy kerek»… «Işıme siǧan balam, syrtyma da siiady»… «Ary ketse qyzy qaityp keldı der», «Küieuge timei jürgen qyz köp, sonyŋ bıreuın qaita ala salarsyŋ»… Qazırgıler dauysyn anyq şyǧaryp, nyǧyrlap aitady. Dauysty qoişy, «ajyrasu – ūiat» degen sezımdı aitsaŋyzşy. Jalǧyzılıktı otbasy müşesıne bızdıŋ qoǧamnyŋ etı üirengen. Äkesız ösuge beiımdelgen bala da bar. Äiel özınıŋ ūlyn, ne qyzyn jalǧyz özı düniege äkelıp (nekesız), asyrap baǧuy (ajyrasu) ūiat sanalmaidy. Qazaqta «şeşe körgen ton pışer» degen söz bar. Mūndai tärbie körgen qyz balanyŋ bolaşaqtaǧy ädep-qylyǧynyŋ qandai bolmaǧyn aityp jatu artyqtyq eter. Al jalǧyzılıktı äieldıŋ perzentı ūl bala bolsa şe? Künderdıŋ künınde ol bala erjetıp, şaŋyraq kötergısı kelmei me? Al qazaqta – «kelın qaiyn enenıŋ topyraǧynan». Iаǧni, bala öz anasyna ūqsas äiel alsa, ol kelın de jalǧyz ömır sürgısı kelmesıne kım kepıl? Ärine, sözımız şyndyqqa säikes kelmeuı de mümkın… Dınımız ajyrasuǧa müldem bolmaidy demeidı. Mūsylmandyqta erekşe bır jaǧdailarda, tyǧyryqtan şyǧar basqa jol qalmaǧanda ajyrasuǧa rūqsat berılgen. Ülken sebepterdıŋ kesırınen şaŋyraǧyn şaiqaltyp alǧan jüregı jaraly jandardyŋ jan jarasyn tyrnaǧymyz kelmeidı. Bızdıŋ tılge tiek etıp otyrǧan sebepterımız basqa. Bügıngı qoǧamda äielderdıŋ özımşıldıgı baiqalady. Sebebı, zamanaui äiel er-azamatpen bır deŋgeide jūmys ıstep, kırıs kırgızuge qabılettı. Būl äieldı qarjylyq, äleumettık tūrǧydan täuelsız ete tüspek. Naryq zaŋy da – osy. Er-azamattardyŋ da mäselesı oŋyp tūrǧany şamaly: «Qyz – tabylady!»… Mıne, osyndai özımşıldık meŋdegen qoǧamda er men äieldıŋ bır-bırın tüsınıp, bır-bırınıŋ yǧyna jyǧylyp, aitqanyna könuı, bır-bırınıŋ sözıne qūlaq asuy, otbasy müşelerınıŋ ortaq şaŋyraq astynda bırıguı jyly qarym-qatynas ornatuy – kürdelı mäselege ainalyp ketkendei. Naryqtyq qatynastar da balany ömırge äkele bergenşe, mansap quu kerek ekenın aitady. Al demograftar ata-ana dänekerı – bala sany azaiǧanyn mäsele qylyp köterude. Eger osy bır mäselenıŋ şeşımın qazırden tappasaq, bolaşaq qazaq üşın otbasy – öz qūndylyǧyn joǧaltyp qana qoimai, ūlttyq köbemızdıŋ sögıluıne de türtkı bolary sözsız. Onyŋ üstıne, adamnyŋ jan basyna şaqqanda ajyrasu körsetkışı eŋ joǧarǧy üş el baiyrǧy postkeŋestık memleketter: Resei, Belorusiia, Ukraina ekenın esten şyǧarmaǧan jön. İä, tegı özge bolsa da, däl osy memlekettermen bız bır ideologiia aiasynda ömır keşkenbız. Jetpıs jyl boiy bolaşaqty bırge josparlaǧanbyz. Mūny da esten şyǧarmaǧan abzal.
Ötken ǧasyrdyŋ 50 jyldary Qazaqstanda nekege tūrǧan 100 jūptyŋ bıreuı ǧana ajyrasqan eken. Odan berı neke būzu ädetı köbeimese, kemımegenı belgılı: 1960 jyldary 30 otbasynyŋ – bıreuı; 1970 jyldary ärbır alty otbasynyŋ bırı; 1980 tört otbasynyŋ bırı; al 1990 jyldary üş otbasynyŋ bırı ajyrasyp tynǧanyn mamandar derek qylady.Nege ajyrasady? Sebep köp. Äleumettık, ekonomikalyq, pıkır aluandyǧy… «Üi-joq, küi joq, tūraqty kırıs közı joq, sosyn ajyrasyp kettım» deitın sebep aitatyndar köp. Bıraq ajyrasqannan qaltasyna altyn-kümıs sauyldap qūiylyp jatqanyn taǧy baiqamadyq.Iаǧni,bızdıŋşe, äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaidyŋ naşarlyǧy neke būzu faktısınıŋ aiqyn bır sebebı emes. Tıptı, auzynan aq mai aqtarylyp jatqan Batys elderın mysalǧa alaiyqşy. Qaita «tamaǧy toqtyq, köilegı köktık» – ajyrasudyŋ basty körsetkışı me degen oiǧa qalasyŋ. Qandai sebep aitsaq ta, bügıngı jastar ajyrasudan ürıkpeitının atap körsetkımız keledı. Ajyrasqan degen söz qazır qorlyq emes. Jäi, «kölıgın satyp jıberıp, basqa kölık alǧaly jür eken» degen siiaqty. (Mūnşama sūryqsyz salystyrma jasaǧanymyz üşın, otbasyn ülken qūndylyq retınde baǧalaityndardan keşırım sūraimyz). Jastar otbasyn joǧaltyp aludan qoryqpaidy, sebebı otbasyn qaita-qaita qūra beruge bolady ǧoi. Özımşıldıktıŋ bastauy osy. Ruhani kedeilengen, özımşıldıgı asqynǧan adam ǧūmyr boiy özın bır ǧana adamǧa bailap qoiǧysy joq, oǧan ǧūmyr boiy adal bolyp öttı degenge qazır eşkım senbeidı. Ajyrasudyŋ bır sebebı – maskünemdık pen naşaqorlyq desedı. Statistikalyq mälımetterge jügınsek, otbasynyŋ şyrqy däl osy sebeppen köbırek būzylatyn körınedı. Äleumettık jaǧdaidyŋ naşarlyǧy (baspananyŋ bolmauy) – 41%, jas jūbailardyŋ otbasylyq ömırge älı de bolsa daiyn bolmauy – 31%, tūrmystyq jaǧdaiynyŋ tömendıgı – 29%, tuystar arasyndaǧy tüsınıspeuşılık – 18%, närestenıŋ bolmauy – 10%… Äiteuır, ajyrasudyŋ sebebı köp, ajyraspaudyŋ sebebı joq. Tüsınu, syilastyq, jaqsy köru – bügıngı qoǧam üşın alystap bara jatqandai körınedı.
Qaragöz Sımädıl.
Qūbyǧūl Jaryqbaev,
pedagogika jäne psihologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
professor:
«Bala qazaqşa tärbielenuı tiıs»
Äuelı, mäŋgürt turaly. Onyŋ toqsan toǧyz türı bar. Olardyŋ ışınde qazaq deuge arlanamyn deitınderı de tabylady. Anatomiiasy qazaq, psihologiiasy orys. Ekı mäŋgürt qosylyp, üşınşı mäŋgürttı ömırge äkelıp jatyr. Qazırgılerı, äiteuır, tym sypaiy: «Sızder bızdı keşırıŋızder, äielım de, özım de qazaqşa bılmeimız, sondyqtan balamyzdy orysşa mektepke berdık», – dep aqtalatyn bolypty. Telefonmen qazaq tanystaryma habarlasyp, hal-jaǧdaiyn bıleiın dep «assalaumaǧalaikum» desem, orysşa tıl qatady.
Ūlttyq tärbie joq jerde, qazaqtyŋ salt-dästürı ūmytylǧan uaqytta otbasynda bala tärbiesı ūlttyq negızde qalai jürgızılsın? Mūndai otbasydan şyqqan azamattan bız qandai qazaqy ūstanymdy talap etemız? Baǧzy qazaqy otbasyndaǧy tüsınıkterdı, ädep-ibany olar qaidan bılsın?
Baǧzy qazaqtyŋ leksikonynan ajyrap baramyz. Mäselen, bır ǧana tört tülık maldyŋ qazaq arasynda qanşama atauy bolǧan. Qazaqy tamyrymyzdan ajyramadym, naǧyz qazaqpyn dep keude soǧatyndarymyzdyŋ özı älgı ataudy tolyq bılmeimız. Al, osydan bırneşe ǧasyr ömır keşken bızdıŋ ata-babalarymyz ol sözderdı bılgen edı. Men mūny nege aityp otyrmyn? Bız ūlttyq psihologiiadan ajyrap baramyz. Ajyramauymyz kerek. Ajyradyq eken, bügıngı qazaq qoǧamynan, otbasynan qazaqylyqty ızdep, nesıne jantalasamyz? Sondyqtan otbasy bolsyn, basqa bolsyn, qazaqqa tän mäselenı qozǧaǧanda, ol mäselelerdıŋ sebebın eŋ äuelı, ūlttyŋ janynan, psihologiiasynan ızdeu kerek der edım. Şeşımdı de sol ūlttyq psihologiiany saqtap qaludan taba alamyz.
Baqytjan BEKMANOV,
Jalpy genetika jäne sitologiia
instituty direktorynyŋ orynbasary:
«Otbasyndaǧy tärbienıŋ gendık jüiege äserı bar»
Otbasyndaǧy tärbienıŋ gendık jüiege tıkelei äserı bolmasa da janama äserı bary sözsız. Sol üşın otbasyndaǧy jaqsy tärbienı, qūndylyqtardy bız joǧaltpauǧa tyrysuymyz kerek.
Qazaqstanda adamnyŋ mınez-qūlqyna bailanysty ǧylymi zertteu jūmystary müldem joq. Sondyqtan da būl jaily däiektı tūjyrymdamalar aitu öte qiyn. Bıraq şetel ǧalymdarynyŋ eŋbekterın saralasaq, aqparat jeterlık. Mysaly, adamdaǧy agressiialylyq (äsırese jasöspırımderde) organizmde serotonin gormony nemese A-monoaminooksidaza fermentınıŋ deŋgeiın baqylaityn genderdegı mutasiiaǧa (özgerıske) tıkelei bailanysty ekenı anyqtalǧan. London qalasyndaǧy Patşalyq kolledj ǧalymdary keibır qylmysker-jasöspırımderde osy gender baryn anyqtaǧan. Iаǧni organizmde A-monoaminooksidaza fermentınıŋ jetıspeuşılıgı onyŋ qoǧamda özın-özı agressiialy türde ūstauyna sebep bolady eken. Osyndai qyzyqty mälımetter köptep sanalady. Qaitalap aitaiyn, qazaq genı jüielı türde älı zerttelmegen. Genderdıŋ tek belgılı bır aurularǧa qanşalyqty deŋgeide qatysy bar, sol jaǧy ǧana zerttelgen.
Menıŋşe, qazırgı qazaq balasynyŋ mınez-qūlqynyŋ qalyptasuynda otbasylyq tärbie basymdau boluy kerek. Sondyqtan da bız, iaǧni är qazaq otbasy osyǧan basa nazar audaru qajet dep oilaimyn.
Qazaqtaǧy jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürı qazırdıŋ özınde saqtalǧan. Būl dästürdı şeteldıŋ bedeldı ǧalymdary da öte ülken qūndylyq dep baǧalaidy. Öitkenı adam organizmındegı köptegen gendık mutasiialar (özgerıster) osy tuys aralyq nemese qandas nekeler arasynda tuyndaidy, iaǧni gendık mutasiialardyŋ körınu jiılıgı osy nekeler arasynda artady. Būl ǧylymi tūrǧydan däleldengen tūjyrymdama. Atamyz qazaq osyndai jaǧdailardy erte zamanda baiqaǧan, jetı ataǧa deiın qyz aluǧa tyiym salyp otyrǧan.
Endı otbasyndaǧy qūndylyqtarǧa keletın bolsaq, ol ärine şaŋyraqtan bastau alady. Otbasynan bastalǧan tärbie bertın kele balanyŋ sanasyna äser etıp, odan bolaşaqta elın süietın patriot tūlǧa ösedı. Endı osy balanyŋ sanasynyŋ syrtqy orta tärbiesın dūrys qabyldauyna, tolassyz aqparattardy basynda öŋdeuıne, iaǧni nenıŋ jaman, nenıŋ jaqsy ekenın dūrys ajyratu qabılettılıgıne de gen äser etetını anyqtalǧan. Sondyqtan da otbasynda köptegen jyldar boiy qalyptasqan qandai da bolmasyn erekşelıkter gendık qorǧa tıkelei bolmasa da janama äser etetını sözsız. Mysaly, jalpy ūlt deŋgeiınde qaraityn bolsaŋyz, qazaq halqynda otbasynda bala tärbieleude balanyŋ ısıne tosqauyl qoiyp otyru bar. Ony jasyrmaimyz. Ol balanyŋ sanasynda qabıletsızdıktı, jasqanşaqtyqty tudyrady, iaǧni «ol närsenı men ıstei almaimyn» degen balada senımsızdık paida bolady. Ärine, būl balaǧa tolyq erkındık ber degen söz emes, basqalai, balanyŋ betınen qaqpai otyryp, oiyn esebınde sanasyn, zeiının basqa jaqqa būru arqyly tärbieleu kerek. Köp adamnyŋ mūndai täsılge şydamy jetpeidı. Japon elınıŋ bala tärbiesınde 5-6 jasqa deiın balanyŋ betınen qaqpau qalyptasqan. Iаǧni osy uaqyt aralyǧynda balada bolaşaq tūlǧaǧa laiyq mınez qalyptasady dep sanalady. Osy jerde balany oiyn arqyly sanasyn basqa jaqqa būru täsılı qoldanylady. Al ary qarai 15 jasqa deiın balaǧa degen talaptar küşeiedı. Bala 15 jastan keiın ülkendermen bırdei jaǧdaida qarym-qatynasta bolady. Köptegen ädebietter osy Japon elınıŋ tärbiesın ülgı etıp jazady.Balanyŋ tärbiesı negızınen otbasydan bastalatyny bärımızge belgılı. Balanyŋ miy kädımgı aq paraq siiaqty tap-taza, iaǧni onda köp aqparattar älı jazylmaǧan. Balanyŋ keleşekte jaqsy adam boluyna syrtqy orta faktorlary, onyŋ ışınde, negızgısı – tärbienıŋ alatyn orny zor. Sonymen qatar, adamdaǧy mınez-qūlyqtyŋ jäne sol adamnyŋ jeke tūlǧa bolyp qalyptasuyna gennıŋ de äserı mol. Qazaq halqynda mynadai söz tırkesterı bar: «… tegıne qarap …» nemese « … tegı myqty …», taǧy sol siiaqty. Iаǧni būl jerde «tegı» degen söz ǧylymi tılde aitqanda – «genı» degen söz. Qazırgı kezdegı köptegen ǧylymi eŋbekter arqyly tūlǧanyŋ qalyptasuyna gendık jüieler jäne syrtqy orta faktorlarynyŋ bırdei äser etetını anyqtalǧan. Adamnyŋ mınez-qūlqynyŋ jäne psihikasynyŋ qalyptasuyna äser etetın gender qalypty jaǧdaida jūmys ıstep tūrsa, onda ol adamnan şoqtyǧy biık tūlǧa qalyptasatyny sözsız.
Ramazan SALYQJANOV,
äleumettanuşy,
L.N.Gumilev atyndaǧy
EŪU äleumettanu kafedrasynyŋ dosentı:
«Qoǧamdaǧy özımşıldık dertı – otbasyndaǧy bala sanynyŋ azdyǧynan»
Otbasy qūndylyq retınde ärqaşan, ärtürlı bır basymdyqqa ie bolǧan. Mysaly, osydan 25-30 jyl būryn jürgızılgen äleumettık zertteulerde «Sız üşın ne qūndy?» degen sūraqtyŋ jauaby retınde jastar «Bırınşı kezekte – Otan, ekınşı – mahabbat, üşınşı – otbasy, bala» deitın. Al endı 2000 jyldyŋ ortasynan bastap būl ierarhiiada ülken özgerıster paida boldy. Jastar «Alǧaşqy orynda – materialdyq jaǧdai, ekınşı – mansap, üşınşı – bılım alu» dep, otbasy, bala degen qūndylyqtar toǧyzynşy, onynşy oryndarǧa ysyrylyp qaldy. Demek, būl soŋǧy 25-30 jyl ışınde qūndylyqtar jüiesınde kürdelı bır özgerıster bolǧanyn körsetedı.
Otbasyn qūru, otbasynda ömır süru adamnan ülken eptılıktı, köregendılıktı, şydamdylyqty talap etedı. Al bügıngı jastardyŋ, otau qūryp jatqandardyŋ köbı bır üidıŋ mäpelep ösırgen jalǧyz-jarym ūl-qyzdary. Bır otbasynda erke ösken balalar özge bıreumen jarasyp, tıl tabyssa da, uaqyt öte kele ony tūraqty qarym-qatynasqa ainaldyra almaidy. Sonyŋ kesırınen keşe ǧana süidım-küidım dep qosylǧan ekı jas bır-bırımen ajyrasyp jatady. Öitkenı özara tüsınıstık, tüsınuge tyrysuşylyq, şydam, keşırım joq. Qiyn-qystau kezde bır-bırıne qoldau körsetuge daǧdylanbaǧan. Men joǧaryda atap ötken sezımderdı jastardyŋ boiynan nege az kezdestıremız? Mūny bır ǧana mysalmen tüsındırıp öteiın. Kezınde bır otbasynda kemı 5-6 bala ösken. Olar bır-bırın süirep, bırı-bırınıŋ kiımın auystyryp kiıp, bıreuıne-bıreuı qoldau körsetıp, ülken dastarhan basynda bır taba nandy bölıp jep, erjetken edı. Älı esımde, menıŋ qūrdastarymnyŋ köbı öz bauyrlarynyŋ tamaǧyn berıp, oinatatyn, sabaǧyn bırge qarasatyn, sebebı äke-şeşe jūmysta jürdı.
Qazırgı balalar şe? Özıne ǧana qaraidy. Kiımı, tamaǧy, oiyny – özı üşın ǧana. Sebebı, ol jalǧyz. Bügıngı qoǧamdaǧy özımşıldık dertı – otbasyndaǧy bala sanynyŋ azdyǧynan dep bılemın. Ol bala egoist bolyp ösedı. Erjetkennen keiın sol egoist qalpynda qala beredı. Bıreudıŋ sözın, qylyǧyn kötermeidı. Bıreudı tüsınuge tyryspaidy.
– Otbasyndaǧy äke rölı turaly ne oilaisyz?
– Jalpy äiel men erkek teŋ ǧoi. Bıraq äleumettık tūrǧydan basşy boluy tiıs. Memlekettıŋ basşysy bolady, otbasyǧa da basşysy kerek. Ol basşy qalyptasqan dästürımız boiynşa, äleumettık märtebesıne qarai, materialdyq qosatyn ülesı boiynşa qazaqta bas adam – äke bolyp sanalady.
