Myrzakeldı aǧa, bızde jetı ölşep, bır-aq kesıp aitatyn ūlt ziialysynyŋ şoǧyry qalyptasty ma? Künı keşe ǧana Reseige 11 mln gektar jer jalǧa berılgende de, Baiqoŋyr mäselesınde de solardyŋ bırde-bırı «au, būl qalai» dep auyz aşuǧa jaramady... Älde keşegı 37-nyŋ salqyn yzǧarynan älı arylyp ülgergen joqpyz ba?
– Bırınşı sūraǧyŋyzdan bastap onşa kelıspeuge tura kelıp tūr. Ziialylar şoǧyry qaşan da bolsa bolǧan, bügın de bar. Mäselen, men bırden özım jete bıletın bes-alty kısını aitar bolsam, olar – keşegı Äbış Kekılbaev, Mūrat Äuezov, marqūm Serıkbolsyn Äbdıldinderdı (resmi bilıkpen kelıse almasa da), şyn ziialylar der edım. Keşegı ötken Ömırbek Joldasbekov pen Qaratai Tūrysovtar da ziialylyqtyŋ ülgısındei edı. Al Şerhan Mūrtaza men Fariza Oŋǧarsynova äskeri poligondar men Baiqoŋyrdy Reseige jalǧa beretın zaŋ jobasy talqylanǧanda bar dausymen bastan aiaq qarsy tūrǧanyna özım kuämın. Ökınışke orai, olar da el arasyndaǧy salmaǧy biık bolǧanyna qaramastan özge deputattardy soŋynan erte almady, jeŋılıs tapty. Öitkenı olardyŋ arttarynan eruge dätı baratyndar az boldy. «Ziialylar auyz aşuǧa jaramady» deisız, auyz aşuǧa jaraǧandarynyŋ pıkırı osylai tyŋdalǧan soŋ, «auyz aşuǧa jararlyqtarynyŋ ünderı halyqqa da, bilıkke de jetpedı, jetkızbedı» degen jön bolar.
Mūny men bızde jetılgen, ūltqa ülgı bolarlyq ziialylar şoǧyry äbden qalyptasqan deu üşın aityp jatqan joqpyn. Sızdıŋ sūraǧyŋyz menıŋ köpten berı jadymnan ketpei jürgen mynadai oiymdy aituǧa itermelep otyr: būdan bylaiǧy künde bız halqymyzdyŋ jappai ziialylyq jaǧdaiyna jetsek jön bolar edı ǧoi deimın. Ziialylar barynşa köp bolsa ılgerıleuımız tezdeidı. Bızde ziialylardy süikımdıler (iaǧni, kerektıler) jäne basqalary dep bölu bar. Nege olai deisız ǧoi? Körnektı ziialylardyŋ el arasyndaǧy salmaǧy bilıktı olardy liberal etuge, iaǧni özderınıŋ sözderın söiletuge nemese tynyş jüruge köndıruge mäjbürleidı. Osy şartqa beiımder aldyŋǧy tızımde jüredı. Al oi quǧan, bılım quǧan adamdar ömırge ikemsız bolyp, zamannan artta qalyp qoiatynyn eskersek, olar bügıngı künı kün körısınıŋ tömendep ketpeuı üşın bilıkke jaǧynuǧa mäjbür.
– Degenmen de aǧa, ūlt ziialylarynyŋ arasynda baiaǧy Būhar jyrau siiaqty «Äi, Nūrsūltan, » dep betke aitatyn tūlǧalar bar dep oilaisyz ba? Älde Elbasynyŋ beinesınen bız qatelespeitın tūlǧany qalyptastyrdyq pa?
– Sızdıŋ sūraǧyŋyzdan körınıp tūrǧandai, bilık ziialylardy ekıge bölgenı sekıldı, qoǧamda da ziialylar dep tek tanymal, közge tüsıp jürgen tūlǧalardy ǧana tanu bar. Şer-aǧanyŋ qasynda 13 jyldai jürdım. . Özım kuämın, osy jyldar ışınde ol kısı aitudai aitty, jazudai jazdy. Aitqannan bolatyn bolsa, bolatyn uaqyty boldy. Abai aitqan jaŋǧyryq, adamǧa bıtetın jalyǧu degen mınez ol kısını de jalyqtyrǧan, belsendılıgın basyp tastaǧan bolar...
Elbasymen kelıspeitının aşyq aitqan, dünieden keşe ǧana ötken Äbdıldin – baiaǧynyŋ Būhary emes pe?! Kelıspeuşılık bolsa, ol ideialyq kelıspeuşılık. Sondyqtan basqa pıkır aitatyndarǧa da qūrmetpen qarai bılu kerek. Qaşan bolsa da, şyndyqty aitqan, aita alǧan adamdardyŋ baǧasyn tarih baǧalaidy. Sosyn, bızde bır qalyptasyp ketken tüsınık bar – ziialylardy belgılı adamdardyŋ ışınen ǧana ızdeimız, olai emes, ziialyny halyqtyŋ ışınen köre bılu kerek, olar köp. Men özım ziialylyqtyŋ ülgısındei bolǧan myŋdaǧan adamdardy bılemın. Olardy tūtas halyq tanymaidy, töŋıregı ǧana bıledı jäne sol dūrys ta. Ärkım özınıŋ töŋıregıne ülgı bolsa da az närse emes. Ziialylardy tızımdep, jarystyryp, baǧalap-baǧalamaudyŋ keregı joq. Öz betınşe ösıp, jetıle bersın. Memleket közı aşyq, köŋılı oiau adamdardy alalamai, bärıne bırdei jaǧdai jasasa bolǧany. Basqasy – halyqqa syn.
–Sosynǧy bır arnaiy aita ketetın närse – ziialylardyŋ jaǧasynan ala tüsuge beiımdık beleŋ alyp bara jatqan sekıldı bızde. Būl bızge kerek pe?
–Osynyŋ keregı joq. Ol ūltty ūiystyrmaidy, «Ziialymyz mynadai bolsa, basqamyzǧa ne joryq» degendei piǧylǧa ündeidı. «Elbasy beinesınen bız qatelespeitın tūlǧany qalyptastyryp jatqan joqpyz ba» degenıŋızge kelsek, ol bar ekenın sailaudaǧy äkımder jarysy körsettı. Tūŋǧyş Elbasymyzdyŋ ūlt kösemı därejesıne jetkenın, jarqyn ısterın, Qazaqstandy täuelsızdık jyldarynda jaŋa biıkke kötergenın men de tereŋ baǧalaimyn, bıraq bükıl aumaqtar, jetı oblys 90 paiyzdan asyra dauys beruıne bedel ǧana emes, qoldan ūiymdastyru da järdemdesken sekıldı...
– Sızdıŋşe, ūlt boiyndaǧy ruhani enjarlyqty nemen jeŋuge bolady? Jat aǧymdardan qorǧap qalar immunitet küş nede? Ekı aiaǧynan tık tūrǧan aqparat keŋıstıgı me, älde...
– Babalarymyz osy jerımızdı ielenıp qalu üşın jüzdegen jyldar boiy soǧystan köz aşpady, qalmaqpen de, şürşıtpen de, başqūrtpen de, özbekpen de, oryspen de soǧysty, aqyry bıreuınıŋ qoltyǧynan saia tapty. Är türlı jerlerımız köp jyldar basqalardyŋ qaramaǧynda qaldy, ol jerdegı qandastarymyzǧa sol basqynşylardyŋ mınezderı sıŋdı, baǧynyşty bolǧan soŋ jalynyşty boldy, jaramsaqtyq mınez paida boldy. Qaitemız, ol bızdıŋ taǧdyrymyz.
Qazaqtar ömırbaqi Leninge rahmet aityp ötse bolady. Öitkenı ol qazaqty özge eldermen teŋ ūlt sanap, bırınşı ret öz şekarasy bar memleket etıp berdı. Sol kezgı qazaq jailaǧan jerdıŋ köbısı bügın täuelsız Qazaqstannyŋ jerın qūrap tūr.
–Bıraq qazaqta baǧynyştylyq, jaltaŋdyq, jaramsaqtyq mınez qalyp qoidy, ony Stalin men Keŋes Ükımetınıŋ keiıngı basşylary tereŋdete tüstı.
– Osy mınezderdıŋ qalyptasuyna qandai faktor yqpal etkenın bılmedım. Köleŋkedei qyr soŋymyzdan qalar emes. Bızde syilastyq pen jaǧympazdyqtyŋ ara –jıgı qosylyp ketkendei de , qalai? Ömır üiretıp jatyr bärın...
Bolmasa būrynǧy qazaqtarda bügıngı cheşenderdıŋ ruhy bolǧan: batyrlyq, batyldyq, jauyngerlık, turaşyldyq, şynşyldyq sekıldı mınezderge bai bolǧan. Endı ruhyn tüzetu ǧana emes, ūlttyŋ mınezın qalyptastyru problemasy tūr aldymyzda. Qazaqtyŋ būǧyp qalǧan būrynǧy mınezderıne qosa: bılımdılık, bılıktılık, jaŋaşyldyq mınezderın qalyptastyruymyz kerek.
– Jer, ūlt müddesı, tıl qazaqty bır ǧasyr boiy tolǧandyryp keledı. Ūlt ziialylarynyŋ aitqany ǧasyr basyndaǧy Alaş ziialylarynyŋ ūsynysynan asyp kete almady? Nege? Sol jer, sol tıl, sol qazaq müddesı...
– Soŋǧy jüz jyldy alyp qarasaq, sonyŋ elımız täuelsızdık alǧanǧa deiıngı merzımınde bilık ziialylardy jüielı türde oryp, taptap, joiyp otyrdy. Bas kötergender, qaitpas qaisarlar aldymen kettı. Keibırı bäigege qospai qoiǧan tūlparlar men tomaǧasynan aiyrmai ölı etke bailap qoiǧan sūŋqarlardyŋ kebın keştı. Qalǧandary ömırge beiımdeluge, bilıktıŋ sözın söileuge, şotyn şabuǧa mäjbür boldy. Söite-söite bız būrynǧy mınezden aryldyq. Bilıktı madaqtauda jarys bastaldy. Jaǧympazdyq pen köŋıl tabuǧa tyrysu örıs aldy. Pysyqtar artyǧyraq baǧalandy. Solardan qalǧan jūrnaqta, ony körıp ösken ūrpaqta sol mınez jalǧasyp keledı.
– Aityŋyzşy, ǧasyr basynda ūlt ziialylaryn tolǧandyrǧan jaittyŋ HHI ǧasyr basynda täuelsız qazaq elın qaita tolǧandyra bastaǧany qalai?
– Bıraq ǧasyr basyndaǧy qysym men bügıngı ömırımız salystyruǧa kelmeidı, sondyqtan bügıngı beitaraptyq, jaǧympazdyq sekıldı mınezder aqtauǧa jatpaidy.
– HHI ǧasyrda ūltty oiatatyn küş ne? Ūlttyq sananyŋ oianuyna bızdıŋ köp ūlttylylyǧymyz kerı äser etedı degen pıkırler aitylyp qalady?
– Endıgı kezde ūltty oiatatyn küş – bılımde. Bügıngıdei aqparat aǧynynda otyryp, köşten qalu, enjarlyq, boiküiezdık, zamannyŋ baǧytyn aŋdamai jaŋylys basu – keşırımsız. Köp ūlttylyqtyŋ ūlttyq sananyŋ oianuyna kerı äserı joq, bar mäsele – qazaqtyŋ özınde.
– Bız jeke adamdar arqyly öz ūltymyzdy ūlyqtap jürmız be?
– Sūraqqa şynşyl jauap ızdesek, bız ekı adam arqyly halyqaralyq deŋgeide ūltymyzdy ūlyqtap jürmız. Bıreuı – Abai, ekınşısı – Elbasy. Ekeuı de äbden laiyq. Bıraq halqynyŋ sany on millionnan astam bızder üşın ekı adam az.
– Soŋǧy kezderı «qazaqstan halqy» degen oiǧa basymdyq bere aitatyndardyŋ qatary köbeie bastady. Jalpylama ūrannyŋ jetegı kışkentai ǧana qazaǧymyzdy ūlt retınde müldem joiyp jıberuge baǧyttalǧan qadam emes me?
– Onşalyqty emes. Menıŋ tüsınıgım boiynşa eldegı barşa halyqty «qazaqstan halqy» dep ataǧysy kelıp jürgenderdıŋ ideiasy – Qazaqstandaǧy barşa halyqty bırtındep qazaq ūltynyŋ ışıne assimiliasiialau mümkındıgı tuady degen bolsa kerek. Olai bolsa būl ideia maqūldauǧa äbden laiyq. Bıraq qazaq özge bır ūlttardy öz ışıne kırıktırıp, sıŋırıp äketetındei ruhtyq biıktıkte me, mıne osy mäsele oilandyruy tiıs. Soltüstıgımızdegı qazaqtarymyz orysşa oilap, orysşa dästürdı boiyna sıŋırıp ketken. Aqmolaǧa alǧaş kelgenımızde monşada sündettendırılmegen qazaqtardy körıp äbden taŋyrqaǧanbyz. Oŋtüstıktıŋ qazaqtary jarym-jartylai özbekşe söileuge beiım. Qazaqtar öz ūltyna özge ūltty sıŋıru üşın özgeler aldynda qazaqşa söileuı kerek. Ol üşın özı qazaqşa oilap, qazaqşa söileuı tiıs.
– Myrzakeldı aǧa, bız alys-jaqyn körşılerımızdıŋ HHI ǧasyrdaǧy bet-beinesın tanyp ülgırdık pe? Mysaly, Qytai elı jaqynda eldegı saiasattanumen şūǧyldanatyn instituttarynyŋ bırınen qazaqtanu bölımın aşty deidı. Alyp Qytaidy mūndai qadamǧa mäjbürlegen jaittyŋ sebebı ne dep oilaisyz?
– Osy jerde aitpaǧanmen jasyra almaityn bır şyndyqty aituǧa tura keledı: Qytai elı öz jerıne syimauǧa ainalyp barady. Olardyŋ jerınde eşuaqytta soǧys bolǧan emes. Ol olardyŋ soǧysqūmarlyǧynyŋ joqtyǧynan ǧana emes, soǧyspai-aq jaulap aluǧa bolady dep sanaityndyǧynan. Ol elde osydan 30 jyldai būryn «Şekara doktrinasy» qabyldanǧan, onda bolaşaqta qytai jerı boluy tiıs aimaqtar belgılengen. Esıtuımızşe Qazaqstan tūtastai derlık sol aumaqtyŋ ışınde. Būl saiasatty olar ūrysyp-talaspai, şekarany ärı ysyryp äure bolmai-aq jüzege asyruy mümkın.
– Äzırge, qytaidyŋ qazaq boiynan tanyp-bılgısı kelıp jürgen qūpiia ne dep oilaisyz?
– Mäselen, aldymen Almaty sekıldı qalalarda qytai halqy basym bolady, bıraz jyldardan soŋ basqa şeşuşı öŋırlerde solai bolady. Söite-söite bız Singapur elı sekıldı Qazaqstanda öz ūltymyzdan qytailar köp ūltqa ainalyp ketuımız mümkın. Būl jaǧdai bızdıŋ basymyzda ǧana emes, Reseide de, Moŋǧol elınde de osyndai qauıp bar. Qytai elınıŋ bızdı jete tanyp-bılgısı keletın sebebı osy.
– Mümkın, bızge de orystanu, özbektanu instituttary kerek şyǧar... Eger bilık sızdıŋ qolyŋyzda bolsa bırınşı kezektı qai elden bastar edıŋız? Özbektanu ma, älde... Sebebı ırgemızde tūrsa da özbek bızge tym jūmbaq älemge ainalyp bara jatyr ǧoi.
– Reseimen ekı arada jasyryn syr joq şyǧar. Özbekter Tūrannyŋ zaŋdy mūragerı bızdermız dep sanaityny belgılı. Onyŋ üstıne bızden būryn otyryqşylyqqa beiımdelgen, ūlt retınde qalyptasuy bızden joǧary el. Halqy öte eŋbekqor. Öte ūltşyl, ūiymşyl el. Qazır Qazaqtanda zaŋdy-zaŋsyz migranttar rolınde jürgenderınıŋ özı qalyŋ qazaqtyŋ ışınde tek qana öz tılınde söileidı.
Tek Özbekstan ǧana emes, bızdıŋ eldıŋ Ortalyq Aziia elderı bır boluǧa tiıspız degen saiasatyna Qyrǧyzstannan basqa elder küdıkpen qaraidy. Qazaqstanǧa baǧynysta qalyp ketemız be dep qauıptenedı. Olai emes degenıŋe senbeidı. Qazaqstannyŋ qalqasynda orystan da, qytaidan da alyspyz dep oilaidy. Şyndyǧyna kelsek, ol elderdıŋ basşylary bilıktıŋ buymen jahandanu kezeŋınde halqynyŋ sany 50 millionnan az elderdıŋ özge elderge jūtylyp ketu qaupı baryn köre tūryp sengısı kelmei jür. Būl sanǧa bızder bırıkkende ǧana jetemız. Bar qazaqty jinap (olai etudıŋ öz qiyndyqtary jeterlık), demografiialyq örleudıŋ biık şyŋyna jetkende de Qazaqstan halqy jylyna köp bolsa bır million adamǧa ösedı. Sonda 2050 jyldarǧa qarai 50 millionǧa jetedı ekenbız? Özge Ortalyq Aziia elderı de solai, Özbekstannyŋ özı osy ösımmen bar berse 2030 jylǧa qarai ǧana 50 millionǧa jetuı mümkın. Oǧan uaqyt kütıp otyra ma? Jahandanu jaǧdaiynda bırlese alsaq, qalpymyzdy saqtai alamyz.
– Sız syrt közge tym tūiyqsyz, jan jyluyn tek ışkı kündelıgıŋızden, tuyndylaryŋyzdan ǧana tauyp, solarmen ǧana syrlasatyn siiaqtysyz. Nege? Älde eşkımge senbeisız be?
– Bızge bügınde jetıspeitın bır närse – sūhbat. Ony kereksız sanaidy. Al özdıgıŋnen baryp bıreulerge bırnärse aita bermeisıŋ ǧoi. Aşylu üşın de pıkırlesu, tüsınısu, sūhbattasuǧa beiım bır qalypqa tüsu kerek. Osy sızben söilesıp otyrǧanymyz sekıldı. Taǧy bır sebebı – şynyŋdy aitsaŋ küdıkke ūşyraisyŋ...
Al qaǧazben syrlasu oŋai. Oilaǧanyŋdy jazasyŋ, ony oqisyŋ, tüzetesıŋ, äbden pıstı-au degende oqyrmanǧa ūsynasyŋ. Qabyl alsa – jaqsy. Qabyl almasa, tym bolmaǧanda oiyn qozǧaisyŋ.
Sūhbattasqan Rauan Iliiasov,
"Adyrna" ūlttyq portaly
