2019 jyldaǧy resmi statitika jeŋıl önerkäsıp salasyna bölıngen qarjy 500 mlrd teŋgeşe jetkenın aitady. Memlekettıŋ būl salany alǧa jyljytady dep bölgen qarjysy turaly mälımetter jyl saiyn jaŋartylyp, ösıp tūrady. Bıraq nätijesıne kelgende bas şaiqap qalamyz. «Nätijesın qaşan köremız?» " degen zaŋdy saualdyŋ jauaby ükımettıŋ dälızderınen asa almai jatyr.
Taǧy da resmi mälımet: 2017 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Astana qalasynda jeŋıl önerkäsıptı damytu taqyrybyna arnalǧan halyqaralyq konferensiiada elımızde 1534 jeŋıl önerkäsıp orny tırkelgenı belgılı boldy. Al onyŋ 20-sy – ırı, 35-ı – ortaşa jäne 1479-y – kışıgırım önerkäsıp.
Qazır olardyŋ 58 paiyzy ǧana jūmys ısteidı. Qazaqstandyq naryqtaǧy otandyq öndırıs oşaqtarynyŋ üles salmaǧy bar-joǧy 0,6 paiyz. Oǧan qosa biylǧy jyly 20-dan astam käsıporyn öz jūmysyn toqtatypty.
Al qyrǧyzdar qyr asyp ketıptı
Būl elde jeŋıl önerkäsıp qarqyndy damu üstınde. Mūnda jylyna 190 million dollardyŋ önımı öndırılıp, onyŋ basym bölıgı Qazaqstan men Reseige tasymaldanady eken. Sarapşylardyŋ esebıne süiensek, eldegı jeŋıl önerkäsıp sektorynyŋ 40 paiyzy reseilıkterdıŋ, 30 paiyzy qazaqstandyqtardyŋ ielıgınde. Qyrǧyz reeksporty turaly mäsele –ekonomister men ükımettıŋ ekonomikalyq blogy bırlesıp otyryp talqylauy tiıs jeke taqyryp.
Jeŋıl önerkäsıp qauymdastyǧynyŋ töraiymy Liubov Hudova būl salada bızden köz ılgerı ozyp ketken Belorussiia men Qyrǧyzstannyŋ täjıribesın zerttegenın aitty. Ol elderde erkın ekonomikalyq aimaqtar aşylǧan. «Eger, Qazaqstanda osyndai erkın ekonomikalyq aimaqtar aşylsa, bankter bız aldyna barmai-aq investisiia saluǧa, öndırıstı damytuǧa müddelı bolar edı, – deidı Liubov Hudova bızben äŋgımesınde.
Sarapşylar jeŋıl önerkäsıp salasynan toqsan saiyn multimillioner şyǧaruǧa mümkındık bar ekenın aitady. Bıraq būl arman qazır bolaşaqtyŋ enşısınde. Mūnaidyŋ kermek dämın ūmyta almai jürgen bızdıŋ bilık äzırge būl salaǧa şyndap moiyn būruǧa yqylas tanytyp jürgen joq. 2018 jyldyŋ bırınşı jarty jyldyǧynyŋ qorytyndysy boiynşa, elımızge jalpy kölemı 144,3 million dollardy qūraityn importtyq kiım-keşek äkelınıptı. Olardyŋ 80 paiyzy Qytai, Türkiia, Bangladeş, İtaliia jäne Özbekstan elderınen jetkızılgen tauarlar. Mäselen, osy merzımde Qytaidan äkelıngen kiım-keşek ötken jyldyŋ säikes merzımımen salystyrǧanda 9 paiyzǧa ösıp, Bangladeşten jetkızılgen tauarlar 45 paiyzǧa ösıp, 22 million dollarǧa jetıptı. Bır ǧana Almaty qalasyna jetkızıletın importtyq kiım-keşekter jergılıktı käsıporyndar şyǧaratyn önımderden 18 ese asyp tüstı. Halyq tūtynatyn qolǧaptardyŋ 93 paiyzy, şūlyq önımderınıŋ 73 paiyzy Qytaidan jetkızılıp tūr. Halyqaralyq täjıribede ekonomikalyq ekspansiiaǧa tötep beru üşın jeŋıl önerkäsıptıŋ ülesı 30 paiyzdan kem bolmauy tiıs. Al bızde 10 paiyzdyq qazırgı körsetkışte tapsyryspen, tender arqyly daiyndaityn mektep, äskeri formadaǧy kiım ülgılerınıŋ ülesı basym.
İmportqa "bauyr basyp qalyppyz"
Salany tūnşyqtyryp jatqan kontrabandalyq tauar tasymaly mäselesın bırneşe jyldan berı şeşe almai kelemız. Qytai, Türkiia jäne qasymyzdaǧy Qyrǧyzstannan köleŋkelı jäne zaŋdy jolmen keletın daiyn kiım-keşek pen tekstil otandyq öndırıstı qyspaqqa alyp otyr. Jeŋıl önerkäsıp salasynyŋ betalysy "otandyq önımdı taŋdaŋyz" dep jar saluǧa älı de jetkızbei tūr. «Qyrǧyzstan halqynyŋ 30 paiyzy däl osy jeŋıl önerkäsıppen ainalysyp, soŋǧy on jylda köp närsenı üirendı. Būl rette olar germandyq belgılı kompaniialarmen ısker bailanys ornatyp, solardyŋ tehnologiiasyn myqtap meŋgerdı. Söitıp tömen sapa, arzan baǧa prinsipımen jūmys ısteidı. Endı būl tızımge Özbekstan qosyldy, – deidı Liubov Hudova. Maqta-mata önımderınen būiymdar daiyndaityn 728 käsıporyn "Özbekstanda jasalǧan" markısımen önımderın älemnıŋ 50 elıne eksporttai bastaǧanyn özbek basylymdarynyŋ bärı jarysa jazyp jatyr. Demek özbek naryǧy oiana bastady. Qazaqstan jeŋıl önerkäsıp qauymdastyǧynyŋ basşysy Liubov Hudova osydan 27 jyl būryn maqta ösırse de, daiyn būiym şyǧaratyn bırde-bır käsıporny bolmaǧan Özbekstannyŋ būl qadamyn reformatorlyq şeşımge balaidy.Özbekstan jeŋıl industriiasyndaǧy özgerısterdıŋ multiplikativtık äserı qandai bolmaq?
Būl sūraqqa mamandar jauap beruge asyǧar emes. Populizm men ūranşyldyqtan ada özbek ekonomikasy bızge älı ışın bermeidı. Derekterdı söiletsek, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda özbekter tek 7 paiyz ǧana maqta talşyǧyn qaita öŋdeitın. Qazır būl köretkış 55 paiyzdan asyp ketıptı. Özbekstanda ışkı naryqqa şikızat ötkızgen azamattarǧa 15 paiyzǧa deiın salyqtyq jeŋıldık qarastyrylǧan. Liubov Hudova äŋgıme arasynda Ūlybritaniia, Germaniia, Şveisariia, Singapur, Oŋtüstık Koreia, Ündıstan men Türkiia siqty elder özbekterdıŋ jeŋıl önerkäsıp salasyna investisiia salyp ülgırgenın aitty. Özbekstanda jeŋıl önerkäsıptıŋ IJÖ-degı ülesı 2,7 paiyzǧa, tauar kölemı 15 paiyzǧa artypty. 2019 jyly qūny 918 mln AQŞ dollaryna baǧalanǧan 77 ırı joba jüzege jüzege asady dep otyr. Nätijesınde toqyma önımderınıŋ ülesı 3 ese, toqyma trikottaj önımderı 1,5 ese ösuı mümkın. «Özbek naryǧy oiansa, qytai, qyrǧyz jeŋıl önerkäsıbın bızdıŋ naryqtan yǧystyryp şyǧaruy mümkın. Sebebı körşı elden kelıp jatqan tauardyŋ sapasy qytai jäne qyrǧyz tauarlaryna qaraǧanda jaqsy. Özbek basylymdary 2020 jylǧa qarai eldegı daiyn önımderdıŋ ülesı 70 paiyzǧa deiın ösuı mümkın ekenın aityp jatyr, – deidı Liubov Hudova. 2018 jyly özbekstandyq Mir24.tv telearnasy Özbekstannyŋ aiaq kiım jäne terıden jasalǧan būiymdaryn, kiım türlerın Türkiia, İtaliia, Ūlybritaniiaǧa eksportqa şyǧaru jäne Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ırı terını tereŋdetıp qaita öŋdeitın ortalyq-habqa ainaldyru nietı baryn, Özbekstannyŋ Reseimen aradaǧy eksporty 2016-2018 jyldary 20 esege deiın ösıp, 3 mlrd AQŞ dollaryna deiın jetken. Özbek eksportynyŋ 80 paiyzy – maqta-mata jäne terıden tıgılgen aiaq kiım. Qazaqstandyq dizainer Alina Han Han bızdıŋ jeŋıl önerkäsıp tenderge qarai beiımdele bastaǧanyna alaŋdaitynyn aitady. « Köpşılıkke arnalǧan kiımderdı tıgu üşın tehnologiia kerek. Mamandardy oqytu kerek. Bıraz aqşa şyǧarsa, onyŋ qaitarymy qapşyqtap kiım tasyǧannan äldeqaida köp, – deidı Alina Han. «Bızdıŋ tıgın sehtarynda daiyndalǧan kiımderımız tūtynuşynyŋ talǧamyna sai kele me?» degen sūraqqa "ARCADA" kompaniiasynyŋ kommersiialyq direktory Elza Rozental özderınıŋ qazaqstandyq kiım tıgetın käsıporyndarmen kelısımşart jasauǧa ūmtylǧanyn aitty. Bıraq bızdıŋ otandyq kiım industriiasy sauda üilerındegı "V", "S-V" kategoriialary auditoriiasynyŋ talabyna säikes kelmeidı eken.Qazaqtyŋ abyroiyn qyrǧyz japty
Qazaq qyzy Samal Esliamova Kann festivalınde "Körermen köz aiymy" jüldesımen marapattalyp jatqan kezde onyŋ iyǧyna jamylǧan oiuly-zerlı kürteşesıne nazar audarmaǧan qazaq qalmaǧan edı. "Ūlttyq dizainerlerımızdıŋ bırınıŋ qolynan şyqqan kiım ǧoi" degen senımdı oidy bız de sanaǧa tüiıp qoiǧanbyz. Äleumettık jelılerdıŋ qazaqstandyq segmentınde sol sättı aqjoltai habarǧa teŋep, bükıl elge taratyp jıbergen. Qatelesıppız. Erte quanyppyz.Samaljannyŋ üstıne jamylyp şyqqan qazaqy kürteşe bızdıŋ emes, qyrǧyz dizainerı Farzana Şarşembaevanyŋ qolynan şyqqanyn endı bılıp otyrmyz. Qyrǧyz basylymdary Farzanany tek Qyrǧyzstanda emes, älemge tanylǧan dizainer ekenın aitady. AQŞ-tyŋ ataqty modelerı Donna Karan da Farzana tıkken kürteşemen körındı. Tek Donna ǧana emes, älemdık sän ülgısınıŋ ikondary men saiasatkerlerı qyrǧyz dizainerıne arnaiy tapsyryspen kiım tıktıredı eken. Ol jergılıktı jurnalisterge bergen sūhbatynda qazaq ärtısı Samal Esliamovanyŋ Kann festivalındegı kürteşesı arnaiy tapsyryspen daiyndalǧanyn aitypty. Dimaşty qazaq brendıne ainaldyruǧa mümkındık bar Dimaştyŋ Japoniiaǧa sapary kezınde üstındegı qazaqtyŋ oiuymen ädıptelgen kürteşesıne audarmaǧan jan qalmady. Saiasattanuşy Erlan Sairov keiınırek äleumettık jelıdegı paraqşasynda Qazaqtyŋ mädeni brendın halyqaralyq därejede yntalandyru osyndai naqty qadamdardan bastalary haq. Endı, Dimaştan keiın qazaqtyŋ oiu-örnegımen kiım tıgudı şet eldıŋ köptegen ırı moda ortalyqtary dästürge ainaldyruy yqtimal. Mädeni brend degenımız osy. Būl tendensiiany bızdıŋ, otandyq jeŋıl önerkäsıbı özıne oŋtaily paidalansa, öte jaqsy bolmaq. Äitpese, qytailyqtar qazaqtyŋ oiu-örnegımen kiım tıgudıŋ maitalmany bolyp alyp, oiu-örnektı menşıktep aluy da mümkın. Bızdıŋ ūlttyq brend qūrylymdaryna qazaqtyŋ oiu-örnegın halyqaralyq därejede menşıkteu mäselesın şūǧyl qarastyruy qajet. Būl bügınde "qypqyzyl" qarjynyŋ köz» dep jazǧan. Älem Dimaş dep, qazaq dalasy ūly Abai dep terbelıp tūrǧanda, Abai men Dimaş brendımen ışkı naryqqa da syrtqy naryqqa da tanylatyn kez kelgen şyǧar. Äzırge jeŋıl önerkäsıpte, türen tüspegen taqyryptar da, iırımder je jeterlık. Tek yqylas bolsa bolǧany...Rauan Iliiasov,
"Adyrna" ūlttyq portaly
