Qazaq dalasynyŋ qūpiiasy tausylmaidy. Ärbır töbege tıl bıtedı. Türte qalsaŋyz, talai tylsym syrdyŋ kıltı tabylady. Bıraq bız bügın sondai ızgı ıstı öz deŋgeiınde atqara almai kelemız. Onyŋ jasyryp-jabary joq. Mädeni mūraǧa qamqorlyq körsetemız deimız. Ökınıştısı, qanşama köne şahar, tarihi dünie jäne qūndy jädıgerler öz kezegın kütıp otyr. Taǧy bır aita keterlık närse, kezınde tuǧan topyraqtaǧy talai qūndylyqqa qyryn qarap, olardyŋ keibırın joǧaltyp ala jazdadyq. Sodan älı künge deiın opyq jep kelemız. Būl qaşanǧa deiın sozylady? Äzırge belgısız. Äiteuır bır-ekılı qūndylyqtyŋ qadırıne jetkenımızge şükırlık etıp jürgen jaiymyz bar. Jalpy, bızdıŋ tarihqa degen adaldyǧymyz, ötkenımız ben bügınımızdı tarazyǧa tartuǧa nietımız qandai degen saual özdıgınen tuyndaidy. Ärine, auyzdy qūr şöppen sürte qoimaspyz. Degenmen jasalǧan jūmystan älı de atqaratynymyz az emes. Tıptı sol ısterdıŋ alǧaşqy satysynda jürmız desek te, artyq bolmas. Öitkenı künnen-künge közden joǧalyp bara jatqan keibır köne qalalardy körgende osyndai oi tüiuge mäjbür ekenımız jasyryn emes.
Arheolog ǧalymdar elımızdıŋ oŋtüstık öŋırınde osyndai eskı şaharlardyŋ qatary mol ekendıgın aitady. Solai bolatyn sebebı de bar. Baǧzy zamandarda bızdıŋ ata-babalar, negızınen, osy bır kelbetı körkem, jerı jannat mekendı qonys etken körınedı. Endeşe, köne kezeŋde örkeniet öresıne şyqqan el bolǧanymyzdy aiǧaqtaityn osyndai qūndylyqty qaster tūtyp, solarda qorǧau baǧytynda nätijelı ıs-şaralardy qolǧa aludyŋ qajettıgı közge körınıp tūr.
Qoja Ahmet Iаsaui atyndaǧy Halyqaralyq qazaq-türık universitetı Arheologiia ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory Säiden Joldasbaevtyŋ aituynşa, köptegen obalar men ortaǧasyrlyq qalalardyŋ üstı körşı jatqan auyldardaǧy qaza bolǧan adamdardyŋ zirattaryna ainalyp ketken. Öitkenı kezınde ony baqylaǧan eşkım bolǧan joq. Sonyŋ saldarynan qasterlı oryndar ziratqa ainaldy. Būl jerde qarapaiym halyqqa eşqandai ökpe artuǧa bolmas. Olar sol kezeŋde tarihi jädıgerlerdıŋ baǧasyna jete almai jürdı.
Säiden JOLDASBAEV, Qoja Ahmet Iаsaui atyndaǧy Halyqaralyq qazaq-türık universitetı Arheologiia ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory:
– Men ūzaq jyldan berı Syǧanaq qalasyn zerttep jürmın. Sonda jaŋaǧydai körınıstı baiqadym. Iаǧni talai ǧasyrlar boiy basty ordaǧa ainalǧan qalanyŋ üstınde zirattar köbeiıp ketken eken. Menıŋ zertteu jürgızgenıme biyl tūp-tura 10 jyldan asyp otyr. Sodan berı respublikalyq jäne jergılıktı basylymdarǧa bırneşe maqala jariialadym. Zirattyŋ basyna aty-jönı jazylǧan adamdardyŋ tuǧan-tuysqandaryn tauyp alyp, basqa jaqqa qaita jerleuın sūradyq. Keibır adamdar tüsındı. Sonyŋ nätijesınde 30-ǧa juyq ziratty özge oryndarǧa köşırdık. Bızdıŋ aitqanymyzǧa qūlaq asqan azamattarǧa alǧystan basqa aitarymyz joq. Zertteu kezınde qalanyŋ ortasyndaǧy ortalyq meşıttıŋ, qalanyŋ soltüstık-batys jaǧyndaǧy tört bölmelı Erzen han kesenesınıŋ, şyǧys qaqpasynyŋ aldyndaǧy Hisamiddin men Husamiddin ǧūlamalardyŋ kesenesınıŋ kırpışterın tolyq alyp ketkenı körınıp tūr. Jergılıktı qariialar būl jaǧdaidyŋ ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda oryn alǧanyn aitady. 1927 jyly būl qalada belgılı arheolog Aleksandr Iаkubovskii bolǧan eken. Sol saparynda būzylyp jatqan meşıttı suretke tüsırıp alypty. Atalmyş dünienı jurnalǧa şyǧarǧan nūsqasyn tauyp aldyq. Sol ǧalymnyŋ jazuy boiynşa meşıttıŋ qamys, jyŋǧyl şyǧyp ketken ornyn taptyq. Onda qazba jūmysyn jürgızdık. Qūlandy jerdı arşyp aldyq. Jalpy, atalmyş ǧimaratty alǧaş zerttep, onyŋ jobasyn syzyp qaldyrǧan V.Kallaur eken. Qazba jūmysy ol ǧalymnyŋ jobasyn tolyqtai anyqtady. Al Iаkubovskiidıŋ suretı boiynşa eskertkışterdı qaita jöndeu ūjymy ǧimaratty qaita qalpyna keltırıp jatyr.
Arheolog ǧalymdar obalardyŋ būzylu jaǧdaiy osydan 30-40 jyldai būryn keŋınen örıs alǧanyn tılge tiek etedı. Ökınışke qarai, sol kezeŋde olarǧa täit degen azamat kezdese qoiǧan joq eken. Türlı sebeptermen osyndai jaǧdaiǧa tüsken obalar taǧdyry eşkımdı oilandyra qoimaǧan. Tıptı sondai jaǧdai älı de kezdesıp qalady eken. S.Joldasbaevtyŋ Syǧanaq qalasyn zerttep kele jatqanyna 10 jyldan assa da, sodan berı jergılıktı basşylardyŋ olarǧa nazar audara qoimaǧanyn jasyrǧan joq. Üstımızdegı jyly Syr öŋırınıŋ äkımı qyzmetınıŋ tızgının qolǧa ūstaǧan Qyrymbek Köşerbaev özınıŋ mädeni mūraǧa qamqorlyǧyn naqty däleldei tüstı. Sonyŋ nätijesınde qazır Syǧanaq qalasy aumaǧynda aşyq aspan astyndaǧy mūrajai jasau oilastyrylyp otyr. Bügıngı taŋda öŋırde oblys äkımı janyndaǧy ǧylymi-ädıstemelık keŋes qūrylyp, sol baǧytta naqty jūmystar bastalyp kettı. Dese de, älı de qolǧa alatyn ıster az emes. Öitkenı oblys aumaǧynda mūndai köne oryndar sany öte köp. Olardyŋ barlyǧyn tügendep şyǧu qanşama uaqytqa sozylady. Onyŋ syrtynda qomaqty qarjy qajet ekenı belgılı.
Keibır ǧalymdar dariia boiynda 1000-nan astam mädeni mūranyŋ bar ekenın aitady. Aitsa aitqandai, olardyŋ sanyn sanap şyǧu da mümkın bolmai tūr. Sonyŋ saldarynan keibır köne şaharlar közden tasa qalyp, jeldıŋ ötımen, jauynnyŋ suymen şögıp barady. Ony jergılıktı jūrtşylyq ta baiqap jürgenge ūqsaidy.
Ältai QOJAǦŪLŪLY, Jaŋaqorǧan audany, Kelıntöbe auylynyŋ tūrǧyny:
– Bala kezımızde Qūmiian şahary būl bır-bırımen jalǧasyp, törtbūryşty, biık bolyp tūratyn. Jyldan-jylǧa alasaryp barady. Būl qalanyŋ tarihta aty bar. Ökınışke qarai, zaty joq sekıldı. Osylaişa qala joiylyp barady. Jergılıktı halyq auzyndaǧy äŋgımege qaraǧanda, şahar Şyŋǧys han şapqynşylyǧynan keiın qūldyraǧan.
Bız üşın ärbır mūranyŋ orny erekşe. Özgenıŋ aldynda eŋsemız tık bolsyn desek, oǧan enjarlyq tanytpaiyq. Ökınıştısı, sol qalalardyŋ barlyǧyna zertteu jūmystary osydan qanşama jyldai būryn jürgızılgen. Täuelsızdık alǧan jyldardan berı olardyŋ köbı qarausyz qalyp tūr. Künı erteŋ olar joiylyp jatsa, qanşama qūpiia sol küiınşe aşylmai qaluy da kädık. Osy jaǧyn oilanyp körelıkşı…
Ädıljan ÜMBET,
Qyzylorda oblysy,
«Alaş ainasy».
