Esebım bolsyn, aita otyraiyn. Ükımettık komissiia qūramynda jürıp, jete zerttep, jūrtşylyqpen äŋgımelese kele, bır jarym ǧasyrdan artyq qordalanǧan bıraz mäsele qatpary aşyldy. Jeke-jeke toqtala keteiın - degen deputat Qordai mäselesı boiynşa 10 türlı mäsele aitty.
1. Ekı jaqtan aqsaqaldardy şaqyryp, keŋes qūrdyq. Bes auyldyŋ bärınen ökılderın jinadyq. Dūŋǧan jaǧynan qariialar basyn iıp tūryp, jastardyŋ būzaqylyǧy, ülkenderdıŋ tärbiede jıbergen olqylyǧy üşın qazaqtardan keşırım sūrady. Taraptar qol alysyp, mämılege keldı. Dūŋǧan qariialary qazaqtardy meşıt janynda mūsylman bolyp bas qosyp, mal soiyp syilap, tatulasuǧa şaqyrdy.
Tatulyq kerek. Ūlttyq ūlan keiın ketedı. Demek, jergılıktı jūrtşylyq özara bıtıspei, kelısımde ömır sürmei bolmaidy.
2. Joldar jaǧdaiy naşar. Basty jol Masanşy auylynyŋ ortalyq köşesı arqyly ötedı. Jergılıktı tūrǧyndar oǧan jaqyn üi salyp tastaǧan, aula körıp, jolǧa kese-köldeneŋ maşinalaryn qoiyp qoiady da, qazaqtardyŋ ötuıne kedergı keltıredı. Kikıljıŋnıŋ tuuynyŋ bır sebebı de jolǧa qatysty qaqtyǧystar.
Dūŋǧan kölıgımen kele jatsa, qazaqtyŋ kölıgıne jol beruın talap etetın körınedı.
Jergılıktı qazaqtar jaǧy: «Basqa jol salyp berıŋızderşı, būl joldy dūŋǧandar alyp qoidy, ötkızbeidı» degen şaǧym aitty. Oǧan aşyna aiqai saluǧa tura keldı: «Qai jerde otyrsyŋ? Sen qazaq, öz jerıŋdesıŋ! Küre joldy basqaǧa berıp, qymsyna ainalyp jüretın qūl ma edıŋ?» Qosymşa jol aşylmaidy. Dūŋǧandarǧa kölıgın jolǧa qoiuǧa tyiym salynady. Qara jol qalpyna keltırılıp, barşanyŋ ortaq igılıgıne ainaluǧa tiıs.
3. Dūŋǧandardyŋ balalarynyŋ bırde bıreuı Qazaqstannyŋ Qaruly küşterıne barmaidy, äskeri boryşyn ötemeidı. Nanym-senımı solai. Osyǧan orai qūqyq qorǧau organdaryna naqty talap qoidyq: eger sol jıgıtterı erıgıp, esırıp, özgege qol köterse, basynsa, qūqyq pen tärtıpke qarsy äreket qylsa, qataŋ jazalau kerek. Qoly artyna qaiyrylyp, kısen salynyp, türmege toǧytylsyn. Elge qorǧan bolmai, qorlauşy bolsa, torda otyrsyn.
4. Bız jiyn ötkızgende qazaq jastary jasy ülkenderdı ünsız tyŋdady. Sözdı arsyzdyqpen bölmedı. Dūŋǧan jastary arasynda qazaqşa söileitın belsendılerı boldy. Bıraq olarǧa inabattylyqty üirengen jön sekıldı. Dūŋǧan auyldaryna da şekten şyqqandy qalypqa qaitaratyn, tentektı toitaratyn aqsaqaldar keŋesı sekıldı bedeldı, qūrmettı adamdar alqasy kerek ekenın aittyq. Ol keŋes qūrylatyn boldy. Qazaqstan halqynyŋ bır bölıgı bolǧysy kelse, tärtıpke könuı mındet!
5. Dūŋǧandarda tärbienıŋ basym bölıgı meşıtte berıledı. Al onyŋ basty uaǧyzşysyn Qazaqstan mūsylmandarynyŋ dıni basqarmasy sailamaidy.
Dūŋǧan tılınde uaǧyz aitylyp jatady. Ol ne aityp jatyr? Bälkım, bızge qarsy ügıt jürgızıp jatqan bolar?! Dūŋǧandar tek Qūrandy ǧana emes, qoǧamdy syilai bıluı şart.
Sondyqtan men elımızdıŋ bas müftiı, Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ töraǧasy Nauryzbai qajy Taǧanūlymen söilestım. Ol oblystyq imamdy Qordai audanyna jıberdı. «Dıni baǧyttaǧy sala baqylauda bolady. Jūmys jasaimyz. Är şarany qadaǧalap otyrmyn», – dedı maǧan jaŋa bas müftiımız.
6. Ädılın aitaiyq, dūŋǧandar jer emgen, öte şaruaqor, eŋbeksüigış halyq. Auyldaryn özderı abattandyryp, kögaldandyryp qoiady. Araq satylmaidy, ony ışpeidı. Al jiynǧa sylqiia toiyp kelgen bır-ekı qazaǧymyz boldy. Olardy: «Ūltymyzdy masqaralamai, üiıŋde otyr!» dep üiıne jıberdım.
Bıraq dūŋǧandardyŋ jaman jerı – Niu-Iorktegı jäne basqa elder qalalaryndaǧy «Chaina-taun» siiaqty jinaqy ärı jeke tūrady, aralaryna özge etnostardy köp jıbere qoimaidy. Bıraq bız qazaq elınde bıreudıŋ otau ışınen otau tıguıne jol bere almaimyz.
Olar memlekettık tıldı bıluı, saltyn syilauy şart. Saltymyzdy syilamasa, halqymyzdy balaǧattasa, qartymyzdy tepkılep jatsa, oǧan qalai bei-jai qarap otyramyz? Osyǧan bailanysty qoiyluǧa jäne oryndaluǧa tiıstı talaptardyŋ barlyǧyn aittyq. Būl baǧytta da ülken jūmys ısteluı qajet.
7. Körşı Qytaida ärtürlı ūlystardy qoǧamǧa kırıktırudıŋ türlı täjıribesı men täsılı bar. Mysaly, eger sen qazaq bolsaŋ, qalaisyŋ ba, qalamaisyŋ ba, eşkım sūramaidy, mındettı türde qytaidan dosyŋ, joldasyŋ boluǧa tiıs. Dürkın-dürkın, jetısıne bır ret qonaqqa şaqyryp, üiıŋde qondyrasyŋ jäne oǧan qonaqqa barasyŋ. Osyǧan mäjbürleitın būiryq bar. Halyqtardy aralastyru osylai jüzege asyrylady. Bız olai mäjbürlep otyrǧan joqpyz. Ekı ortada köpır tūr, sonymen aralasyp, ony «dostyq köpırıne» ainaldyruǧa bolady. Qazaq qariialary da būl jaǧy kemşın bolǧanyn moiyndap, qarym-qatynasty jolǧa qoiuǧa kelıstı.
Dūŋǧandardyŋ qazaq elıne üdere köşıp kelgenıne bır jarym ǧasyrdai uaqyt ötıptı. Alaida ırgedegı qazaqtarmen aralas-qūralastyǧy üzılgen. Ekı ortada köpır tūr. Paidalanbaidy. Būl mäselelerdıŋ barlyǧy ötken ǧasyrdan berı qordalanǧan. Endı ony täuelsızdık aiasynda tolyq şeşu asa maŋyzdy. Jalǧyz dūŋǧan ǧana emes, basqa barlyq etnostar memleket qūrauşy qazaq halqymen bırge bır ūlt bolyp ūiysuy kerek. Äitpese, ärqaisysy är jaqqa tartyp, jerımızdı tu-talaqai etu qaupı bar.
8. Dūŋǧandar äz-Nauryz sekıldı ūlttyq merekelerımızdı toilamaidy. Olar üşın būl jat. Äkımdıktıŋ ışkı saiasat bölımı «ūrpaǧy köz üiretsın» dep Ūlystyŋ ūly künın atap ötudı talap etedı, mäjbürleidı. Bıraq būlar ondai merekege şaqyrǧanǧa kelmeidı. Tek Oraza men Qūrban aitty ǧana meiram sanaidy.
9. Mektep direktorymen tıldestım. «Auqatty» auyldyq okrugınıŋ bılım ordasynda 1,5 myŋ oquşy oqidy. Sonyŋ 1300-ı – dūŋǧan, al 200-ı – qazaq balalary. Köpşılık azşylyqqa älımjettık jasaidy deidı. Mūǧalımnıŋ tılın almaidy eken. Dūŋǧandar ertelı-keş ülkenınen kışısıne deiın jermen jūmys jasaidy, egın salady. Mūǧalım balalaryn mektepke keltırmek bolsa, «Sabaq bergıŋ kelse, egındıkke kel!» dep aitady eken. Tıptı nauqan kezınde egıstıkke baryp sabaq berıp jürgenderı de bar körınedı. Būl ärine, öreskel dünie. Mūnyŋ dūrys emes ekenı jönınde eskertu jasadyq.
Mektep aulasyndaǧy därethanada jas qyzdyŋ zorlanuyna qatysty soraqy oqiǧadan keiın bar jerdegı bılım ordalary aulasyna bögde adamdardyŋ kıruıne tyiym salyndy. Bırde osy mektep aulasynda kezekşılık etıp jürgen mūǧalımder böten jıgıtterdıŋ jürgenın baiqap, syrtqa şyǧyp ketuın sūraidy. Olar ekı ūstazdy auladan aulaq şaqyryp alyp, tepkılep ūryp ketken. Artynan araǧa aqsaqaldar tüsıp, ekı jaqty bıtıstırgen.
10. Sortöbe auyldyq okrugındegı 24 myŋ halyqtyŋ basym köpşılıgı, iaǧni 23 myŋy – dūŋǧan. Bırazynyŋ üiınde qaru-jaraq bar degen mälımet aityldy. Nege qazaqtardan tärkılengen qaru olardan tärkılenbeidı? Olar qarudy zaŋdy alǧan ba, älde zaŋsyz jolmen ielengen be? Mıne, osy salada da jūmystar qolǧa alynuy kerek.
Jambyl oblysynyŋ Qordai audanyna Parlamentten, Ükımetten, Bas prokuraturadan, Ūlttyq qauıpsızdık qyzmetınen jäne basqasynan ökılder keldı. Jergılıktı halyqty mazalaǧan äleumettık-ekonomikalyq mäselelerdı anyqtap, jazyp aldy. Mektep, auruhana, jol mäselelerın şeşıp berudı sūraidy. Aldaǧy uaqytta ol boiynşa ülken jūmys jasaluǧa tiıs. Jūrtşylyq töbelestıŋ qaitalanuyn emes, jyldar boiy qordalanǧan tüitkılderdıŋ naqty şeşılgenın qalaidy. Bızdı qazaq jaǧy jaqsy qabyldady, kelgenımızge şyn jürekten quandy. Qazaqtyŋ qanymen kelgen jer zaŋymen qorǧalady. Qazaq baǧynǧan zaŋ dūŋǧanǧa da, basqasyna da ortaq. Memleket ışınen memleket qūru degen qarau piǧyldyŋ tamyryna balta şabyluǧa tiıs! - deidı deputat
Esterıŋızge sala keteiık, Baqytbek Smaǧūl būǧan deiın de Qordai mäselesıne qatysty naqty pıkırın aitqan bolatyn.
4
