Qazaq halqynyŋ tūrmysynda tuystyq atauy boiynşa ūzatylǧan qyzdyŋ küieuı onyŋ sıŋlılerı men ınılerıne jezde bolady. Jezde men baldyz, qaiyn ınıler bırın-bırı qatty syilaidy, bır-bırıne qaltqysyz qamqorlyq jasaidy. Būl – ejelden ūrpaqtan ūrpaqqa üzılmei berılıp, ornyqty qalyptasqan ürdıs. Baldyzdar jezdenıŋ qūlaǧynan tartyp oinasa da ersılıgı bolmaǧan. Baldyzdyŋ äielı jezdege kelın bolady, bıraq onyŋ da «jezde» dep äzıldesuge haqy bar.
Tuys-aǧaiyndar bas qosqanda «jezde tabaq» tartylatynyn jaqsy bılemız. «Jezde tabaqty» jezdesıne baldyzdar daiyndaidy. Oǧan jılık, jauyryn, qabyrǧa, beldeme, qaryn, toq ışek, bauyr, jürek, büirek, qūiymşaq salady. «Jezde tabaqqa» salynatyn syi-sybaǧa, negızınen, «jeŋge tabaqpen» bırdei bolady. Al ūqsamaityn jerı qūiymşaq qosady. Onysy baldyz-qyzdardyŋ jezdesıne körsetken äzıl-qaljyŋy, nazdy qylyǧy. «Qūiymşaq jegen qoişy bolady», «Sız bızge qoişy bolasyz» degenı. Būl äzıldı bıletın qu jezdeler bıldırmei otyryp, baldyz-qyzdardyŋ bırıne ūsyna qoiady. Ony baiqamai alyp qoiǧan qyz jezdeden jeŋılgen bolyp, oǧan kiıt kigızedı. Al momyn, äljuaz, jol men qulyqty sezbeitın jezde qūiymşaqty bılmei jep qoisa, ony aŋdyp tūrǧan qyz-baldyzdar jezdelerın şap berıp ūstap alyp, jeŋgen jolyn sūraidy. As qaiyrylyp bolǧan soŋ jezdeler tabaqqa kümıs teŋge, jüzık, syrǧa salyp qaitarady. Mūny «köŋıl tabu», «araşalanu salty» dep ataidy.
Köptegen adamdar jezdelerınıŋ jaqsylyǧyn aityp, jahanǧa jar saluǧa bar. Bırge ösken bır eldıŋ qyzdary jezdelerınıŋ qyljaqbastyǧyn aityp otyrady. Tuystyq adal köŋılmen, ızettı, ıltipatty jolmen jaqsy qarym-qatynasta bolǧan jezdelerınıŋ jūrtqa qadırlı, otbasyna jaily bolǧanyn, äpkelerın syilap, älpeştep jürgenın maqtan etedı. Qazaqta alys-berıs, özara kömek sekıldı tuystyq qatynas bolady. Osyndai jaǧdailarda jezdeler öz ornyn, mındetterın bıletını qandai jaqsy. Jezdenıŋ kışıpeiıldılıgı, ädeptılıgı, şaruaǧa oŋtailylyǧy, eŋ bastysy jaryn qūrmetteuı synǧa alynady. Ömırde jezde men baldyz qatty qaljyŋdasady. Osyǧan orai el auzynda äzıl äŋgımeler de, än-jyr da aitylyp jatady. Mysaly, Alaştyŋ aiauly aqyny Qadyr Myrzalievtıŋ «Jezdeke» deitın öleŋı bar.
Jinalys dep jüresıŋ,
Demalys dep jüresıŋ,
Jügıresıŋ qalaǧa,
Jügıresıŋ dalaǧa,
Jaiyn oilap jūmystyŋ,
Qamyn oilap tuystyŋ.
Şarşamaisyŋ, jezdeke.
Aituly aqynnyŋ sözıne jazylǧan ändı toi-domalaqtarda änşıler Gülhan Sergebaeva men Däulet Boranbaevtar oryndap ta jür.
Bes sausaq bırdei emestıgı qandai tüsınıktı bolsa, jezdeler de ärtürlı. Ūiada alǧan tälım-tärbiesıne, boiǧa sıŋgen mınez-qūlyqqa, jinaqtaǧan ömırlık täjıribesıne, bılım därejesıne bailanysty jezdeler de ärqily bolyp keletını aidan anyq.
Bırde poiyz üstınde Astana qalasynda tūratyn Qaldygül atty kelınşektı kezdestırdım. Ol jezdesı Bolat turaly jyly lebız bıldırdı. Qaldygül 1995 jyly Torǧai oblysy, Arqalyq qalasyna qarasty «Aqqoşqar» auylyndaǧy Aqbūlaq orta mektebınıŋ 7-synybyn aiaqtaǧan kezde jezdesı Bolat ony özderı tūryp jatqan jerge alyp ketudı ūiǧarady. Olar özı toǧyz aǧaiyndy eken. Analary dünieden ötken. Qaldygül jany jabyrqap jürgendıkten äpkesı Gülmiraǧa qatty bauyr basyp qalǧan körınedı. Söitıp, ol Almaty oblysy, Jambyl audanyndaǧy Besmoinaq auylynda oqyp, äpkesı men jezdesınıŋ qolynda tūryp mekteptı bıtıredı. Äpkesı men jezdesı mektepte mūǧalım eken. «Būl jaǧdai menıŋ ülgılı tärbie aluyma, bılımdı boluyma igı äserın tigızdı. Men de mūǧalımdık mamandyqty taŋdap Arqalyqtyŋ pedinstitutyna oquǧa tüstım. Oqu aqymdy da apa-jezdem köterıp aldy. Tūrmysqa şyqtym. Qazır Astana qalasynda tūramyn. Üş bala tärbielep ösırıp otyrǧan anamyn. Menıŋ üş jezdem bar. Solardyŋ ışınde erekşe bolyp daralanyp jezdem Bolat ūdaiy oiymda tūrady» deidı Qaldygül.
Soltüstık Qazaqstan oblysynan Almatyda tūratyn jienınıŋ toiyna kelgen Nazgül esımdı kelınşekpen «Tomiris» meiramhanasynda tanysqan edım. Ärtürlı mäselelerdı söz ete otyryp ol jezdesıne degen ökpe-renışı köp ekenın jasyrmady. Ärine, būndai jaǧdai köŋıldı jabyrqatady.
–Mende de jezde bar. Bıraq bar degen aty ǧana. Qazır özım jer ortasyna kelgen kezde ötken şaqty eske tüsırudıŋ özı auyr. Äpkem Aigüldıŋ sory bes elı edı. Işımdıkke salynǧan jezdemız eşqaşan jūmys ıstegen emes. Kıtaphanada jūmys ısteitın äpkemdı kım körıngennen qyzǧanyp, soqqyǧa jyǧuşy edı. Talai ret üi ışındegı janjal kezınde Aigüldı araşalaimyn dep, men de jūdyryqtyŋ talaiyn jedım. Bükıl auylǧa süikımı ketken jezdemnen nege ekenın bılmeimın, äiteuır äpkem ajyrasa almady. El ışınde nebır jezdelerdı körıp jürmız. Mäselen, uaqyt öte kele keibır adamnyŋ mınezı, qylyǧy, söz saptauy da özgeredı. Būrynǧyşa arzan, sūiyq äŋgımelerdı aitpaidy. Jospar qūrady, kez kelgen närsege tereŋ oilanady emes pe?! Al tūrmystyq mäselelermen basy qatyp, şaqşadai basy şaradai bolyp jürgen adamnyŋ öz perzentterıne laiyqty türde köŋıl bölıp, tärbielep, jetkılıktı deŋgeide meiırımın tögıp tärbieleuge mūrşasy kelmeidı. Öz qaiǧysyna mūrnymen şanşylyp jürgen adamda qaidaǧy meiırım? Araqqa salynyp, moinyna jauapkerşılık jügın bırde-bır ret alyp körmegen adamda qandai jylylyq bolmaqşy. Tört jienımdı bızdıŋ äke-şeşemız baǧyp-qaǧyp, älpeştep ösırdı. Aita bersem äŋgıme köp. Jezdemız qazır qutyŋdap aramyzda jür. Al äpkem nauqas, auruhanadan şyqpaidy. Sol sebeptı toiǧa da kele almady. Äpkemnıŋ ömırın tozaqqa ainaldyrǧan jezdenıŋ de ömırde bar ekenın köpşılık bıle jürsın dep aityp jatyrmyn.
Myna pıkırlerge de qūlaq türıp körelık:
Bolat JANDARBEK, student:
– Men №2 Ūzynköl orta mektebınıŋ tülegımın. Mektebımdı 2013 jyly oidaǧydai aiaqtap, Almaty qalasynyŋ radio-elektronika jäne bailanys äskeri injenerlık institutyna oquǧa tüsıp, bılım alyp jürmın. Jastaiymnan äskeri oquǧa tüsudı armandaǧan bolatynmyn. Mektep qabyrǧasynda oqyp jürgende de ünemı äskeri dalalyq jiyndarǧa qatysatynbyz. Sodan bır qyzyǧuşylyq paida bolsa kerek. Sol sätten bastap men armanyma jetu üşın bar küş-jıgerımdı salyp, ūlttyq bıryŋǧai testıleuge daiyndaldym. Qazırde aldyma qoiǧan maqsattarym jeterlık. Sonyŋ bırınşısı – bolaşaqta ata-anama qamqorşy bolu, ekınşısı – öz Otanyma adal qyzmet etu. Menıŋ qazırgı kezde oqudy tegın jäne üzdık oquym, eŋ bastysy ata-anam jäne ūstazdarymnyŋ arqasy, bauyrlarym men tuǧan-tuysqandarymnyŋ, äsırese qalada tūratyn jezdemnıŋ menı qoldaǧany dep bılemın.
Baqytjan MYRZAǦALİEV, käsıpker:
–Men 8-synypta oqyp jürgende äpkem tūrmysqa şyqty. Bastauyşta oqityn ekı ınım men menı baldyzdarym dep jezdemız Serık Qasymbekov qatty erkeletetın. Inılerımdı töbesıne köteretın-dı. Bızge aǧaiyndas bolyp keletın Qasymbekovter otbasynyŋ tūŋǧyş ūlyn bızdıŋ äke-şeşemız de jaqsy qarsy aldy, jyly qabaq tanytty. Ata-anam «jezdege ılesseŋ jerde qalmaisyŋ» dep Serık aǧanyŋ kışıpeiıldılıgın, köpşıldıgın, elgezektıgın bızge ülgı etetın-dı. Öitkenı bolmys-bıtımı, bauyrmaldyǧy erekşe jan bızdıŋ üidıŋ şaruasyna da bılek sybana aralasyp ketetın-dı. Erjetken kezde de jezdemnıŋ köp jaqsylyǧyn kördım. Ol kısını bastapqyda-aq aǧa retınde qabyldaǧan bolatynmyn. Sol sezım aldamapty. Ökınışke orai, äpke-jezdemnıŋ ekı ūly auruşaŋ boldy. Jezdemız kışkentai balalaryn ülken qalalarǧa aparyp därıgerge qaratyp jürdı. Keiın bılsek olar «dauna sindromy» dertıne şaldyqqan körınedı. Mümkındıgı şekteulı balalardy aialap baqqan äpkemnıŋ köŋılıne jezdemız eşqaşan kırbıŋ tüsırgen emes. Qazır oilasam bärı bar, bügıngıdei zamanda üi ışınde bır qiyndyq tuyndasa boldy jaqsy da, jaily jer ızdep ketetın er-azamattar barşylyq. Al osydan bes jyl būryn dünieden ötıp ketken jezdemnıŋ jarqyn beinesı jüregımde mäŋgılıkke saqtalyp qaldy.
Jezde turaly pıkırler osylai san aluan. Bır jezdeler bar – qamqorlyq tanytyp, töŋıregıne janaşyrlyq tanytyp jüredı. Endı bıreulerınıŋ qara basyn alyp jüruınıŋ özı mūŋ. Bızdıŋşe «Küieudıŋ atymen kül tasy, jezdenıŋ atymen jer aida» deitın mäteldıŋ aityluynda da ülken män bar. Bırqatar jezdelerdıŋ äke sekıldı meiırbandyǧy köŋıl quantady. Kerısınşe, masyldyqqa beiım jezdelerdı kezdestırgende janyŋ qinalady. Qalai degenmen de, jaqsy jezde atalǧanǧa ne jetsın…
Saltanat QAJYKEN,
«Ana tılı»
