Būl adamnyŋ atyn alǧaş ret bala kezımde estıdım. 1965 jyly küzde konservatoriianyŋ folklorlyq ekspedisiiasy bızdıŋ auylǧa kelgen edı. Janyna bırneşe student qyzdy ertken mūǧalımnıŋ aty-jönı Serıkbaeva Asqan eken. Menıŋ naǧaşy atam äigılı küişı Jünısbai Stambaevtan bır keşte on bır küi jazyp aldy. Dastarhan basyndaǧy ūzaq otyrys kezınde Asqan apai, – Osydan bırneşe jyl būryn Sozaqtaǧy Sügır küişı qaitys boldy. Sızdıŋ oŋ qolyŋyz, qara şertısıŋız sol Sükeŋnıŋ şertısın elestetedı eken, – degen edı. Bıraq menıŋ atam ondai küişını bılmeitın bolyp şyqty.
– Şalqazaq, Sary Niiaz töre, Baijıgıt pen Qyzyl Moiyn Quandyq, Tättımbet, keşegı Äbdı, İtaiaq, Bekjan men Müsıpärhan, men bılmeitın küişı joq edı, bıraq Sügır degen dombyraşyny estımeppın, – dedı, estımegenıne, bılmegenıne keşırım sūraǧandai.
– Tüsınıktı ǧoi, jer şalǧai, Semei qaida, Sozaq qaida, – degen Asqan apai.
– Mynau magnitofon dedıŋder men, osynyŋ ışınde joq pa, Sügırdıŋ şertkenı? Jazbadyŋdar ma?
Atam magnitofondy meŋzegen.
Asqan apai jymiyp küldı.
– Joq, ol kısını akademiia da, radio da, eşbır jer jazyp alyp qala almaǧan.
…Arada pälenbai jyl öttı. Aqyrynda Sügırdıŋ küiın de estıdık. 1971 jyly köktemnıŋ bır künınde radiodan Tölegen Mombekovtyŋ konsertı berıldı. Osy konsertte Sügırdıŋ «Telqoŋyr» jäne «Qaratau şertpesı» dep atalatyn ekı küiı tartyldy.
Atalǧan şyǧarmalardyŋ etken äserın aityp jetkızu qiyn. Radionyŋ ışıne kırıp kete jazdap tyŋdaǧan atam artynşa ūzaq ünsız qaldy. Közın dombyramen aşqan, bükıl Qarqaraly, Aiagöz, Şyŋǧystau aralyǧyn dürkıretıp küimen terbegen önerpaz naǧaşym, basqa ölkenıŋ özegı bır küiın alǧaş tyŋdaǧannan jete tanyǧany körınıp tūr edı.
– Oipyrai, dese degendei eken, – dedı sodan soŋ basyn şaiqap, – Dese degendei eken.
– Myna Sügır ne deidı, a? – degen sodan soŋ, osy küilerdı özı şertkendei jan-jaǧyna maqtana qarap.
Arada taǧy bıraz uaqyt ötkende endı bır dombyraşynyŋ önerıne kuä boldyq. General Asqarov, Sügırdıŋ «Nazqoŋyr» jäne «Aqqu» küilerın şertken. Būl joly da radionyŋ janynda ūzaq ünsız otyryp qalǧan atam aqyrynda, – Aitqyş adam eken, būl Sügır degen. Kemeŋger eken, – dedı kürsınıp.
Keiınnen ūzaq oilanyp özı endı ǧana estıgen jaŋa örnek jaiynda taǧy bır pıkır aitty.
– «Aqqu» ertegı siiaqty eken, al «Nazqoŋyr» tylsym turaly. Tylsymnyŋ tılın bılgen adam siiaqty ǧoi, – degen.
Keiın naǧaşy atam qaitys boldy. Men būiyrǧan önerdı alyp, ömırden öz jolymdy taptym. Almatyǧa kelıp alǧaş tanysqan adamym Jarqyn Şäkärımov edı. Teledidarǧa, radioǧa aparyp köp adammen jolyqtyrǧan, alǧaşqy küitabaǧymdy şyǧarǧan osy kısı edı. Sol tanystyrǧan adamynyŋ bırı, belgılı folklor jinauşy, ǧalym Taliǧa Bekhojina bolatyn. Sügır syndy ūly küişınıŋ şyn tūlǧasyn men osy künnen bastap tanydym. Odan keiın Tölegen Mombekov, General Asqarov, Asqar Süleimenov, Tölegen Toqbergenov, bırı Sügırdı közben körgen, bırı estıgen qanşama adammen dämdes boldyq. Sodan berı tabany kürektei qyryq jyl ötıptı. Osy uaqyttyŋ ışınde Sügırdıŋ önerın därıptep nasihattaǧan qanşama küişını tyŋdadyq, qanşama äŋgımege qanyqtyq. Älbette, halyq özınıŋ ardaqty perzentın asqaqtatyp jıberetını de bar, keibır äŋgıme derekke emes – köŋıldıŋ lebıne qūrylatyny belgılı.
Men būl şaǧyn lebızımde baspa betın körgen Sügır ömırınıŋ şejıresın qaitalamai-aq qoiǧandy jön kördım. (Küişı ömırı men önerıne qatysty eŋ köp maǧlūmat ǧalym A.Seidımbektıŋ «Qazaqtyŋ küi önerı» monografiiasynda jinaqtauly ekenın oqyrmannyŋ esıne salamyz).
Zertteulerge kırmei qalǧan bırdı-ekılı sirek derek pen küi önerı turasyn daǧy öz paiymyma süiendım.
Eŋ äuelı Sügırdıŋ ata-tegı jäne tama ruynyŋ Şu men Sarysu, Arqaǧa qalai kelgendıgı haqynda bırer auyz söz. Bügınde Kışı jüzdıŋ ışındegı Jetıru bırlestıgı, zamanynda Orta jüzdıŋ qūramynda bolǧany, Arqany jailap qystaǧany jaiynda, ǧylymi ädebiette emıs-emıs derek bar. Sodan soŋ, şamasy Täuke han zamanynda Jetıru Kışı jüzben bırıktırılgen. Al endı osy Jetırudyŋ ışındegı keibır atalyqtardyŋ būrynǧy josyq pen qonysyn tabuy qalmaqpen ekı aradaǧy soǧyspen tyǧyz bailanysty. Eskı şejıre äŋgımede qazaq jeŋıske jetıp, qalmaq küiregennen keiın, jer bölısu bastalady. Abylai han eldıŋ sūraǧanyn beredı. Sonda Jaǧalbaily men Tamanyŋ batyrlary Şu men Sarysudyŋ boiyndaǧy qopa qysqy qystauǧa jaqsy, Arqa jazǧy jailauǧa jaqsy ekenın körıp, sol jürgen jerlerınde şidıŋ basyn buyp, belgı salyp ketıp otyrypty. Hannan osy jerdı sūraidy. Osylaişa Jaǧalbaily men Tamanyŋ köp bölıgı Arqada qalypty, Sozaq, Qaratau, Şu men Sarysudy qonys etıptı.
Sügır, küi şejıresın bıletın adamdardyŋ aitysyna qaraǧanda, jastyq däurenınıŋ bıraz bölıgın äigılı qobyzşy Yqylastyŋ janynda ötkızgen siiaqty.
Baltaly – Baǧanaly men Tamanyŋ arasynda jylqy alysqan dau-şardyŋ bırınde Yqylas joǧalǧan üiırdıŋ ızın quyp Erden bidıŋ aldyna barypty. Osy saparynda onyŋ janynda bozbala Sügır bolǧan eken. Joqşylar Naiman auylynda ülken qaiǧynyŋ üstınen şyǧady. Erden bidıŋ kämeletke kelıp qalǧan ūly qaitys bolǧan eken. Jas basyna qaramai küi qadırın jete tanyǧan Sügır osy jerde qazaq tūrmysynda, qazaq tarihynda ılude bır ret qana kezdesetın josyqqa kuä bolady. Balasy ölgen ämırşını küişınıŋ qalai jūbatqanyn köredı. Būl salt Syr boiynyŋ jyrşylyq önerınde körınıs tapqan. Syr süleilerınde qaraly adamdy jyrmen jūbatu dästürı bar. Būl arnaiy janr «Köŋıl hoş» dep atalady. Al Arqa, Sarysu, Şu boiynda küimen estırtu, küimen jūbatu sol qalpynda qalǧan eken.
Ärine, Erden – Şyŋǧys han emes, Yqylas – Ket Būǧa emes. Alaida qaiǧy men qasırettıŋ ülken-kışısı bolmaidy. Erden auylynyŋ qazasy Joşynyŋ ölımınen kem emes edı. Qobyzben tartylatyn ūly küi «Erden» düniege osylai kelgen eken. Közkörgenderdıŋ aitysy boiynşa el ışındegı barymta osydan keiın sap tyiylypty. Qūryǧyn süiretken ūrynyŋ özı sözge toqtaǧan, küige toqtaǧan ne degen zaman edı, deptı keiın Sügır bır dastarhan basynda.
Yqylas pen bozbala Sügırdıŋ osy saparynan endı bırneşe tarmaq jaŋa hikaiat örısteidı. Bır äŋgıme, Sügır osy barǧanynda äigılı dombyraşy qyz Mäpruzamen (bır nūsqada Maqpuza) tanysyp edı dep baian etedı. Endı bır äŋgıme, Sügır janyna sal-serılerdı ertıp Mäpruzamen arnaiy tanysuǧa barǧan edı dep kuälandyrady. Soŋǧysy, bozbalalar abysyndardyŋ (analyq auyl, äulet) elıne baryp, türlı saiys pen synnan ötıp özıne äiel alyp qaitatynyn baian etetın Ūmai Ana zamanynan kele jatqan salt-sanalyq äŋgıme.
Alǧaşqysy ölım men ömır, qazanyŋ üstındegı mahabbat jaiyndaǧy, «Ölgen – öldı, tırı kısı tırşılıgın ısteidı» degen ūly qaǧidany äigıleitın köne äŋgıme.
Ekeuı de keiıngı qazaq mädenietıne, äsırese jaŋa zamandaǧy qazaq prozasyna zor yqpal etken qasiettı hikaiat. Osynyŋ qaisysy dūrys, qaisysy ömır şyndyǧyna jaqyn?
Osyǧan orai mynadai bır şegınıs jasaǧymyz keledı. 1976 jyldyŋ küzınde ūmytpasam qazaq radiosynyŋ ūiymdastyruymen Almatyda qazaqtyŋ dästürlı saz önerınıŋ ökılderı qatysqan bır jiyn boldy. Ondaǧan änşı-jyrşy, küişıler özderınıŋ mūralaryn radioǧa jazyp qaldyrdy. Artynan M.Äuezovtıŋ muzei üiınde Rahmanqūl aǧamyzdyŋ (Berdıbaev) epteuımen atalǧan önerpazdar ülken konsert (qazırgışe, gala-konsert) berdı. Osy konsert kezınde Tölegen Mombekov pen General Asqarovtan keiın sahnaǧa şyqqan Sozaqtyŋ qarapaiymdau bır dombyraşy aqsaqaly, osy künı Janǧali Jüzbaev «Qaratau şertpesınıŋ ekınşı tarmaǧy» dep şertıp jürgen küidı alǧaş paş ettı. Tökeŋdei keudelı bolmasa da tartqan küiı täp-täuır. Qariia küidıŋ tarihyn aita kelıp, Sükeŋ «Qairan Mäpruzamen qaiǧyda jolyǧyp, qasırette airylysyp edım» dep aituşy edı degen. Demek, Sügır Mäpruzamen Naiman auylynyŋ qazasynda tanysqan. Konsertten keiın Taliǧa apamyz (Bekhojina) bırneşe kün boiy M.Äuezov muzei-üiınıŋ ekınşı qabatynda küişılerdı magnitofonǧa jazdy. Sonda atalǧan qariia, Äpike Äbenovanyŋ ötınışı boiynşa taǧy köp eskı äŋgımelerdı şerttı. Bır sözınde «Mäpruza Sügırge aitypty, bauyrym ölıp jatqanda dombyra küilep jyrǧai almaimyn. Jyly ötsın, sodan keiın söz bailasaiyq deptı. Sügır osy sözge toqtapty. Keiınnen Mäpruzanyŋ auylyna şynynda da jıgıt-jeleŋdı ertıp barypty» dedı.
Sügırdıŋ eŋ asqaq ekı küiı, osy künı «Qaratau şertpesınıŋ ekınşı tarmaǧy» dep tartylyp jürgen küi men äigılı «Nazqoŋyr» osylai şyqqan eken. Qazırgı muzykatanuda şartty türde «Qaratau – Sozaq küi mektebı» dep atalatyn josyq älı zerttelgen joq. Belgılı ǧalym, qoǧam qairatkerı Myrzatai Joldasbekovtyŋ aitqany bar, «Qarataudyŋ şertpesı sai-süiegıŋdı syrqyratady, tūla boiyŋdy tügel aralap, jan dünieŋdı terbeidı. Menıŋşe ūstazdar balalarǧa notany ülestırumen şektelmeu kerek, olar küidıŋ tarihyn, tabiǧatyn tereŋ bılu kerek. Sebebı, küi bolsyn, basqa öner bolsyn, bärı de – topyraqtan. Qaratau şertpelerı jai ǧana repertuar boluǧa, jürdım-bardym oryndauǧa könbeidı. Onyŋ sabasy, arnasy, tabiǧaty basqa, jaratylysy bölek, eşbır jerdıŋ küiıne ūqsata almaisyŋ» dep.
Mıne, muzyka zertteuşılerın ǧajap qaldyratyn Qaratau küi önerınıŋ osy «basqa tabiǧaty». Ärine, öner aspannan tüse salmaidy. Qandai da bolmasyn öner türı naqty arnalardan qalyptasady, naqty tarih aiasynda örısteidı. Qaratau – Sozaq küi önerınıŋ üş arnasyn osy qazırdıŋ özınde atap körsetuge bolady. Olar: bırınşısı – 16-17 ǧasyr aralyǧynda boiyna sıŋırgen Batys Qazaqstan aspaptyq muzykasynyŋ dästürlerı. Ekınşısı – baiyrǧy qobyz küiınıŋ maşyqtary. Üşınşısı – osy künı şartty türde «şertpe» dep atalatyn küi önerınen auysqan maşyqtar. Osy üş stil şamamen bır jarym ǧasyr barysynda tamaşa sintezden ötıp Qaratau – Sozaq küi önerın qalyptastyrǧan. Bapyş pen Sügırdıŋ, tıptı künı keşe ǧana köz jūmǧan Tölegen men Boranqūldyŋ küilerınde Däuletkerei men Qazanǧap küilerınıŋ elesı jüruı, qobyzǧa ǧana tän tersiialardyŋ ūşyrasyp otyruy osydan.
Aqseleu Seidımbek «Qazaqtyŋ küi önerı» monografiiasynyŋ Sügırge qatysty tarauynda, onyŋ Baubekpen kezdeskenın aitady. Būl öte ülken derek. Tättımbettıŋ ekı-aq şäkırtı bolǧan. Bırı – özınıŋ tuǧan ınısı Jaqsymbet, ekınşısı – Baubek. Tättımbettıŋ töl şäkırtımen kezdesuı Sügırdıŋ önernamasyndaǧy bırqatar jūmbaq jäitterdı tüsındıredı. Sonyŋ bırı – Sügırdıŋ Tättımbet küilerın öte jaqsy bılgendıgı.
Mūhtar Äuezov zamanynda Sügırdıŋ üiınde qonaq bolyp, qolynan däm tatqan eken. Almatyǧa qaityp kelgennen keiın aitqan eken, «men tırı Tättımbettı kördım» dep. Sebebı, Sügır ekı-üş kün boiy Mūqaŋa tek qana Tättımbettıŋ küiın tartyp berıp otyrypty.
Myrzatai aǧa (Joldasbekov) bala kezınde Sügırdı öz közımen körıp, önerın qalai tamaşalaǧanyn tömendegıdei baian etedı. «Sügır auylymyzǧa üş ret keldı. Jazda, jailauǧa keletın. Şaǧyn denelı, qaǧylez adam. Üstıne şibarqyttan kitel, basyna qyrǧyz qalpaq kiıp jüretın. Bır jyly auylymyzǧa kıleŋ däulesker küişıler jinalyp qaldy. Mädı Şäutiev, Äitpembet, Şämşılda degen boldy, Boranqūldyŋ ūstazy, Qalybektıŋ Ziiabegı degen boldy, Sügır boldy. Osy keştegı tamaşalaǧan önerım bükıl ömırıme ūmytylmas estelık boldy. Bırıne-bırı jol berıp, kezektesıp şapqan jüirıkter. Oipyrmai, Sügır sonda tapjylmai, şarşamai tartady. On ekı müşeŋdı taldyrady. Solardyŋ bärı de kettı ǧoi. Qazır oilasam, körgen tüstei. Keide, sol, boldy ma, bolmady ma dep te oilaimyn. Ärine, boldy ǧoi. Keiıngı zamanda qalǧannan soŋǧy äserı ǧoi. Osyny körgen adamnyŋ jüregınde, «bügıngı ūrpaq, keler ūrpaq sondai bola ala ma, älde bızdıŋ körgenımız saǧym qūsap baqiǧa kete me» degen qaiǧy ūialap, jegıdei jeidı eken».
Men Tölegen Toqbergenovtyŋ balasy Ramazanmen KazPİ-de bırge oqydym. Bırınşı jyly-aq Tölegen aǧanyŋ şaŋyraǧymen tuys adamdai aralasyp kettık. Şeşesı – Zeinep äjemızdı qolyna alǧan. Terezesı Paster köşesıne şyǧatyn şaǧyn bölmede, namazyn oqyp, şaiyn ışıp otyratyn. Köp ündemeidı. Künderdıŋ künınde ol kısı Sügırdıŋ öte jaqyn aǧaiyny ekenı aian boldy. Asqar aǧa (Süleimenov) ol adamdy «Hanym iem» dep asa qūrmetteitın. Bırde qoiarda qoimai Sügır turaly äŋgıme aitqyzdy.
– Aǧamyz keremet kırpiiaz, kıdı adam edı, – degen sonda Zeinep äjemız, – Jasaǧan zatyŋyŋ oǧan ūnauy öte qiyn bolatyn. Äielder jarysyp dombyranyŋ ışegın iıredı. İırgenderın aǧamyzǧa aparyp beredı. Bır qūraly boldy. Soǧan ölşep köredı. Jaqsysyn, dūrysyn alyp qalatyn. Dūrys bolmasa, qaitadan iırıp alyp kel dep qaiyryp beretın. Basqa dombyraşylar bır taǧatyn ışek ızdep jürgende, aǧamyzdyŋ üiınde ışek degen bumasymen jatatyn. Äiken degen dombyraşy boldy. Bırneşe ret keldı. Ekeuı aptalap küi şertısetın. Aǧamyz keremet edı ǧoi. Odan keiın, dombyrany ondai şalǧan adam balasyn körgemız joq.
Yqylas ūstaz retınde Sügırdıŋ tanymynyŋ qalyptasuyna zor yqpal etkenı baiqalady. «Jolauşynyŋ joldy qoŋyry», «Yŋǧai tökpe», «Nazqoŋyr» siiaqty Sügırdıŋ küilerınde Qorqyttyŋ ahirettık filosofiiasynyŋ jüruı, būl söz joq Yqylastyŋ ızı. Sügır, ūly ūstazynyŋ janynda qanşa jürdı, qanşa qanyqty, ony anyq aitu mümkın emes. Alaida, Sügır örnegın alǧaş tamaşalaǧan adamnyŋ özı onyŋ qobyz syryn jete tanyp meŋgergenın bırden ajyratady. Sebebı, qandai da bolmasyn öner türın kemel tanyǧan adam ǧana jüregı daualap qaǧidany būza alady, jaŋadan qaǧida qalyptastyra alady. Bır ǧana qarapaiym mysal keltıreiık. Älemdık muzykada «minor» jäne «major» dep atalatyn ekı äuen ülgısı bar. «Minor» köp jaǧdaida qaiǧyly şyǧarmalardyŋ äuenı. Batystyŋ keibır muzykatanuşylarynyŋ aitysyna qaraǧanda «minor» – jasandy äuen. «Majordan» keiın jaratylǧan, jasy kışı jüie. Al «major» alqoŋyr asqaq şyǧarmalardyŋ tūǧyry. «Major» menen «minordyŋ» arasy ötkel bermes ūşyrym qūzdai. Ekeuınıŋ basyn qosu öte qiyn. Ekı äuendı şeberlık arqyly qosuǧa bolady. Bıraq ol qosyndynyŋ şeberlık qana ekenı bärıbır körınıp tūrady. Qazaq küiınıŋ tarihynda būl ekı äuen bırneşe şyǧarmada ǧana özderınıŋ bıtımımen jymdasady. Sondai şyǧarmalardyŋ bırı – Qorqyttyŋ «Qoŋyry». Sodan soŋ, asylyq aitty demeŋız, «miner» menen «major» şeberlık arqyly emes, tabiǧatymen jymdasqan sirek şyǧarma – Sügırdıŋ «Nazqoŋyry».
Sügır Mäpruzaǧa üilenedı. Alaida köp ūzamai aiauly jar, äldebıreudıŋ közınıŋ sūǧy tiıp qaitys bolady. Bız Sügır men Mäpruza ekeuınıŋ qalai baqūldasqanyn bılmeimız. Endı eşqaşan bılmeimız. Alaida Sügırdıŋ osy düniede otyryp-aq Mahşar küi keşkenın onyŋ bıtımı bölek ekı küiınen tanimyz. Ol – «Qaratau şertpesınıŋ ekınşı tarmaǧy» (Janǧali Jüzbaev küidıŋ osy şūbatylǧan ūzyn esımın paidalanady. Mümkın Sügırdıŋ tabiǧatyna keletındei etıp būl küige yqşamdap basqa at oilap şyǧaru kerek şyǧar) jäne «Nazqoŋyr». Atalǧan ekı küidı hronologiialyq tūrǧydan paiymdau, iaǧni qaisysynyŋ bırınşı, qaisysynyŋ ekınşı şyǧarylǧanyn ajyratu mümkın emes. Sebebı, ekeuı de bır qasırettıŋ töŋıregınde şyǧarylǧan, ekeuı de bır stihiiada tūr. Tek, atalǧan şyǧarmalardyŋ, qaiǧy tarqaǧannan keiın, arada bıraz uaqyt ötkende baryp düniege kelgenın şyramytuǧa bolady. Būl ekı küi qazaqtyŋ mahabbat lirikasyndaǧy eŋ aituly şyǧarmalar. Küi önerındegı asyqtyq, yntyzarlyq söz bolǧanda, eŋ äuelı el ışıne «Kökeikestı» degen atpen taraǧan Tättımbettıŋ «Jantelım» atty husni äuezı eske oralady. Tättımbet būl küidı özınıŋ qosyla almai ketken süigen jary Aqsūŋqarǧa arnapty. Sügırdıŋ ekı küiı osy «Jantelımmen» boi talastyryp tūrǧan şyǧarmalar. Körkemdık tüisıkter syrtqy düniege şyqqanda ǧana taram-taram bolyp bölınedı. Al adam janynyŋ tükpırınde tūrǧanda barlyǧy – bır tüisık. Sol sebeptı qazaq dombyraşylary küi menen sözdıŋ ruh tübınde älı bır-bırınen ajyramai tūrǧan kezın tani alatyn qabıletke jetken, sol qabılettı, sol önerdı zamannan zamanǧa jetıldırıp, örkendetıp otyrǧan. «Dombyra söileidı» nemese «küi söileidı» degen tırkester sol önerden qalǧan. Mysaly, Şymkent, Äulie Ata qazaqtary dombyraşydan bır küidı ötıngende, «sol küidı aitşy» deidı. «Şertşı» emes, «tartşy» nemese «oryndaşy» emes – «aitşy». Sol sebeptı qazaqtyŋ küişılerı küidı sözge jaqyn qylyp şyǧarady. Sol sebeptı olar dombyra tartpaidy – äŋgıme aitady.
Sol sebeptı qazaqtar jaqsy dombyraşyny «aitqyş eken» dep maqtaidy. Būl eŋ joǧarǧy baǧa.
«Qaratau şertpesınıŋ ekınşı tarmaǧy» Mäpruzanyŋ qazasyna şyǧarylǧanyn aittyq. Ūludyŋ boiyndaǧy derttıŋ syrtqa gauhar bolyp şyǧatyndyǧy siiaqty, Sügırdıŋ qasıretı közdıŋ jauyn alatyn asqaq küige ainalǧan. Küidı tyŋdap otyrǧanda «A, dariǧa! Mäpruzaǧa degen menıŋ ǧaşyqtyǧym osyndai edı ǧoi. Ne kerek…» degen otty kürsınıs aralas qamryqty sözdı anyq estisız. «Nazqoŋyrda» «minor» menen «majordyŋ» bıte qainasyp astasatynyn aittyq. Alǧaşynda tömengı buynda, basyn tau men tasqa soqqan qaiǧy men qasıret. Sodan soŋ joǧarǧy saǧada taŋǧajaiyp qūbylu. Arylmastai körıngen qaiǧy kenet… tynşyp, aqyrynda saliqa men sabyrǧa ainalady. «Baǧym sen edıŋ… Maŋdaiyma syimadyŋ… Zaman öttı… Arsyz köŋılım būl qaiǧyny da jeŋdı… Keş menı…» deidı Sügır. Osylaişa Mäpruzanyŋ äruaǧynan küimen keşırım sūraidy. Osylaişa «Nazqoŋyr» dūǧa därejesıne köterılgen.
Men köp körgen adammyn. Men küi önerınıŋ talai tūŋǧiyǧyna batyp, talai şyŋyna şyqqan adammyn. Menı taŋqaldyru qiyn. Sügır menı taŋqaldyrdy. «Nazqoŋyrdy» qisapsyz tyŋdadym. Mūndai küidı şyǧaru qalai mümkın degen oi kökıregımdı talai ret bilegen. Küidıŋ önboiynan Sügırdıŋ qoltaŋbasy, töl mänerı sairap körınıp jatyr. Būl küidıŋ Sügırdıkı ekenın Tölegen men General aqsaqaldar da, Janǧali siiaqty avtoritetter de kuälandyrady. Būl tarapta, eşqandai dau tumaidy. Alaida, men «Nazqoŋyrdy» Sügırdıŋ şyǧarǧanyn bılmesem, onda būl küidı bıreu daiyn küiınde qazaqqa äkelıp bere saldy degenge köbırek sener edım. Mūndai küidı qalai oilap şyǧaruǧa bolady? Sezım syryn osynşa bılu qalai mümkın? Osyndai auyr küizelıstı qalai aina-qatesız dybys tılıne audaruǧa bolady?
Qūrmettı oqyrman sız menı osy sūraqtarǧa jauap bere alady dep oilaityn şyǧarsyz. Ümıtıŋızdı aqtai almadym. Sebebı, bılmeimın.
Qazaq «arsyz köŋıl» degende arsyzdyqty aitpaidy, adamnyŋ qandai qaiǧyny bolsa da jeŋıp, alǧa, jaryqqa ūmtylatynyn, keler künnen eşqaşan ümıtın üzbeitının, tırşılıktıŋ ūrpaqtan-ūrpaqqa osylaişa ozatynyn, ömır degennıŋ osy ekenın aitady. Bar bıletınım, Sügır «Nazqoŋyrda» adamnyŋ osy öskeleŋ mınezın, qaitpas qajyryn beinelegen.
Endı «Sügırdıŋ «Telqoŋyr» küiın äŋgıme eteiık. Sügırden keiın būl küidı jalǧyz Tölegen aqsaqal tartatyn. Qazır oqu programmalaryna engen būl küidı ekınıŋ bırı oryndaidy. «Telqoŋyr» baǧzy zamannan kele jatqan qazaqtyŋ qasterlı küiı. Nūsqalary köp. Är ölkenıŋ öz «Telqoŋyry» bolǧan desek, artyq aitqandyq bolmas. Küidıŋ aŋyzy, azynaulaq erekşelıkterıne qaramastan, ortaq nūsqadan örbidı. Qūlyny ölgen biege, enesı ölıp jetım qalǧan qūlyn telınedı. Dombyraşy küi tartady. Bie küige iıp, böten qūlyndy bauyryna alady, aqyry öz tölındei körıp ketedı. Mıne, qysqaşalap aitqanda küidıŋ şertetın hikaiaty osyndai.
Şynymdy aitaiyn, eseiıp erjetkennen keiın men būl äŋgımege senbeitın boldym. Bızge aiyp joq. Üide dombyraşy şalymyz otyrdy. Bıraq sovet mektebı şaldyŋ aitqanyna kereǧar tärbie berdı. «Telqoŋyrdyŋ» aŋyzy maǧan ömırde bolmaǧan ertegıdei elesteitın.
Keiınnen Asqar aǧamen aralastyq. Aitqanymyz bır jerden şyǧa bermeitın. Keide daulasyp qalatynbyz. Osy daulardyŋ bırınıŋ taqyryby – atalmyş «Telqoŋyr» bolatyn. Asqar aǧa Sügırdıŋ basynda bolǧan naqty oqiǧa deidı. Täken Älımqūlovtyŋ «Telqoŋyr» äŋgımesı osy siujetke qūrylǧan deidı. Al men Täken Älımqūlovtyŋ «Telqoŋyry» änşeiın tamaşa aŋyz, özınıŋ ūly jerlesıne qoiylǧan eskertkış deimın. Tüsınıse almadyq. Būl oqiǧany özıŋız kördıŋız be deimın. Joq, körgem joq deidı Asekeŋ, būl men tuǧanǧa deiın bolǧan jait eken, körgenderden estıdım deidı.
Künderdıŋ künınde menıŋ bükıl düniemdı töŋkergen oqiǧa boldy. 90-şy jyldardyŋ basynda televizordan bır ǧylymi – köpşılık filmdı tamaşaladym. Orystyŋ etnograf-folkloristerı Moŋǧoliiada tüsırgen eken. Filmnıŋ basynda bır orys äiel, qazır sızder moŋǧoldardyŋ, enesı ölgen botany basqa tüiege qalai telitının köresızder dedı. Jügırıp baryp televizordyŋ aldyna otyra qaldym. Moŋǧoldar botany äuelı tüiege qūr telıp kördı. Alaida tüie adyraŋdap böten töldı maŋaiyna da jolatpady. Sodan soŋ, moŋǧoldyŋ qobyzǧa ūqsas hur degen aspaby aldyryldy. Hurşy qobyzyn tüienıŋ örkeşıne ılıp, şalǧymen ışektı aqyryn süikep, jeldıŋ yzyŋdaǧanyna ūqsas dybystar şyǧara bastady. Tüie az tūryp, sodan soŋ dybysqa eleŋdei bastady. Küişı öte şeber eken. Yzyŋ aqyryndap ädemı küige ainaldy. Sodan soi küişı hurdy örkeşten alyp, endı maldas qūra otyryp, küidı būrynǧydan ary egılttı. Mıne, qyzyq! Bır kezde tüienıŋ auzy döŋgelenıp, közınen monşaq-monşaq jas tögılgen. Osy kezde operator kamerany tüienıŋ jelınıne taqau aparǧan. O, keremet! Jelınnıŋ ürpınen badanadai bır tamşy süttıŋ şyqqany anyq körındı. Sodan soŋ taǧy şyqty. Jerge tamdy. Taǧy şyqty. Osy kezde moŋǧoldardyŋ bıreuı botany äkelıp teli qoiǧan. Aǧyl-tegıl jylap tūrǧan tüie böten botany örkeşınen aimalap, qūiryǧynan iıskedı.
Men sol künı äruaqtardan keşırım sūrap, bılgenımşe dūǧa oqydym. Erteŋıne Asekeŋe bolǧan jaidy aittym.
– Men de kördım, – dedı Asekeŋ.
Şylymyn soraptap az otyrdy.
– Men saǧan aittym ǧoi, – degen sodan soŋ jantaiyp jatyp (būl Asekeŋnıŋ dertke şaldyqqan kezı bolatyn).
– Būdan keiın endı kümän keltırmeimın, – dedım men.
Asekeŋ töbege qarap az oilanyp jatyp äŋgımenı ary qarai jalǧady.
– Täken hikaiany körkemdep jıbergen. Ädebiettıŋ zaŋdylyqtary degen bar ǧoi. Al şyndyǧynda säl basqaşalau bolǧan. Sügırdıŋ äkesı Äli bırde dalada qasqyr tartyp jairatyp ketken bienıŋ öleksesıne tap bolady. Sol maŋaida, qasqyr qaityp kele me dep jasyrynyp otyrǧan aŋşylar, jetım qūlyndy Älige jetektetıp jıberedı. Arqadan auyp kelgen Jörgekbai degen synşy bolǧan eken. Sol adam, Äli, siyr sütın berıp asyrap otyrǧan qūlyndy köredı. Näsıldı jylqy eken, körşı auylda bır kısınıŋ qūlyny ölgen biesı bar. İesı, biem jentek qymyz, tasemşek bolyp qala ma dep uaiymdap otyr. Soiyp tastauǧa obal dep aitty deidı. Myna qūlyndy sol biege aparyp telısek qaitedı deidı. Qalai telisıŋ, teuıp öltırıp tastasa qaitemız deidı Äli. Senıŋ balaŋ küişı emes pe, sol küi tartsyn. Küi tartyp otyryp teluge bolady deidı Jörgekbai. Sodan Äli, Arqaǧa qydyryp baryp, qaityp kelıp demalyp jatqan Sügırdı oiatyp alyp, jetım qūlyndy jetektep körşı auylǧa barady. Jörgekbai ölgen qūlynnyŋ terısıne şöp tyǧyp tūlyp jasaidy. Sodan soŋ bienıŋ közın taŋyp, qūlaǧyn ǧana dombyrany estitındei qylyp şoşaityp şyǧaryp qoiady. Sügırge belgı beredı. Sükeŋ küidı qozǧaidy ǧoi. Bırazdan soŋ qūlynynyŋ tūlybyn iıskep, sai-süiektı syrqyratqan küidı tyŋdaǧan bienıŋ köz jasy şylqyldap, közın taŋǧan şüberektıŋ syrtyna şyǧyp ketıptı. Osy kezdı aŋdyp tūrǧan Jörgekbai jetım qūlyndy teli qoiady. Artynşa qūlynynyŋ tūlybyn alyp tastap, közındegı şüberektı şeşkennen keiın de bie jylap tūra berıptı. Tas bolyp qalǧan emşegı jıbıp, süt būlaq bolyp aǧypty. Keiınnen sol qūlyn auzymen qūs tısteitın jüirık bolypty, bäigenıŋ aldyn bermeptı.
– Bız tyŋdap jürgen «Telqoŋyr» sol telu kezınde tartylǧan küi ǧoi? – dedım men.
– Joq, – dedı Asekeŋ. – Ol sūŋqyldaǧan sūmdyq küi eken. Şamamen jarty saǧattai uaqyt tartylatyn ūzaq, kürdelı küi deidı bıletınder. Eşkım üirene almapty. Ol küi Sükeŋnıŋ özımen bırge o düniege kettı. Myna bız tyŋdap jürgen «Telqoŋyr» sonyŋ bolmaşy bır üzındısı ǧana eken. Janynda jürgender äiteuır şalyp qalǧan ǧoi.
Keşkı şaiǧa otyrdyq.
–Men saǧan endı bır äŋgıme aitaiyn, – dedı Asekeŋ küreŋ qoiu şaidy ädetınşe baptap ışıp otyryp, – Ertede jazuşylar bır-bırıne osyndai qyzǧylyqty siujetterdı syiǧa tartady eken. Men de saǧan syiǧa tartaiyn. Jazarsyŋ – jazbassyŋ. Aryŋ men ūiatyŋa sal. Men endı mūny jazyp ülgermeimın.
Asekeŋ qorqoryn tūtatyp az otyryp sözın sabaqtaǧan.
– Täken klassik edı ǧoi. Qanşama närsenı jaza almai kettı. «Telqoŋyrdy» jariialaǧanda qūttyqtaǧanym esımde. Sonda, būl romannyŋ jobasy edı degen. Bylai, mıne. Jylqynyŋ taǧdyry jaiynda dilogiia, ia trilogiia jazbaq bolǧan. «Aqbozat» sol trilogiianyŋ ekınşı kıtaby bolsa, «Telqoŋyr» – bırınşı kıtaby bolu kerek eken.
Şydai almai ketıp saual tastadym.
– Al üşınşı kıtaby ne jaiynda?
– Qazır aitamyn, – dedı Asekeŋ sönıp qalǧan qorqoryn tūtatyp jatyp, – Mıne, qara. Äŋgımenıŋ bas-aiaǧyn jinaqtaiyq. Qoŋyr qūlyn jetım qaldy, böten biege telındı. Telqoŋyr atandy. Mūny bır roman dep al. Sodan soŋ Telqoŋyr boz şyqty. Aqbozatqa ainaldy. Būl – jazylǧan roman. Oqydyŋ, oqiǧasyn bılesıŋ. Aqbozattyŋ ölımımen aiaqtalady ǧoi. Aita keteiın, Telqoŋyr qazaqta sirek, «pyraq» dep atalatyn tūqym. Basqa jylqyǧa qaraǧanda töredei. Endı tūqymy üzılgendei edı. Täken jazyp ülgermegen üşınşı romanynyŋ oqiǧasyn maǧan auyzşa aityp bergen. Bır tektı qazaq Sıbırde aidauda jürıp pyraqtyŋ bıreuın sol jerden köredı. Öz közıne senbei ary-berı tektep şyǧady. Anyq özı. Tek qara jūmysqa jegılgen, kütım körmei laqsa bolyp ketken. Aqyrynda Stalin ölgennen keiıngı amnistiia kezınde bolsa kerek, jaŋaǧy qazaq abaqtydan bosap şyǧady. Qaitarynda arbada jürgen atty sūraidy. Lagerdıŋ bastyǧy būl kärı tūǧyrdy qaiteiın dep edıŋ dep küledı de bere salady. Mıne, keiıpker osy atty kei jerde jetelep, keide poiyzǧa otyryp, itşılep äiteuır elge jetedı. Pyraqtyŋ älı bır ret bolsa da baitalǧa şaba alatyn qauqaryn tekserıp bılgen. Elge kelıp, bır tektı baitalǧa qosady. Osylaişa, bie alǧaş qūlyndaǧanda, älgı adam Betpaqqa, elsızge şyǧyp, aiqailap jylaidy. Quanǧanynan. Ökınışke orai būl trilogiianyŋ orny bos qaldy. Bır roman, bır äŋgıme. Bary osy. Täkennıŋ būl aiaqtalmai qalǧan şyǧarmasy tektı jylqy jaiynda bolǧanymen, negızgı obektısı – adam. Täken mal dep, adam dep bölmei, jalpy tek turaly, tektılık turaly jazǧan. Tektı eldıŋ maly da tektı bolady. 32-şı jyly kämpeskenı bırneşe ai būryn sezıp, ösıp-öngen ölkesınen mäŋgıge ketetının adamdardan būryn boljaǧan qazaqtyŋ tört tülık maly, jaiylmai dalada terbelıp jylap tūrǧanyn auyldyŋ qariialary aitatyn…
Sügırdıŋ eŋ aituly küilerınıŋ bırı «Qaratau şertpesı» jaiyndaǧy qyzǧylyqty, tyŋ äŋgımenı de Asekeŋnen estıp edım. 1975 jyldyŋ küzınde Tölegen Mombekov osy Asekeŋnıŋ üiınde qonaq bolady. Peterburg aqsüiekterınıŋ salondaryn elestetetın būl aituly jiynǧa Zeinolla Serıkqaliev, Töken İbragimov, Seifolla Ospanov syndy aǧalarymyz qatysady. Osy jiynda Tölegen aqsaqaldyŋ aitqan äŋgımesı.
Sügır, auylǧa konsert kelgende, özınıŋ bır şaǧyn tekemetı bolypty, sony qoltyǧyna qysyp kelıp, eŋ aldyŋǧy qatarǧa tösep otyrady eken. Bırde auylǧa Ǧarifolla Qūrmanǧaliev gastrolmen keledı. Ǧarekeŋnıŋ özı jeke bır bölımdı oryndap qanşama än aitady eken. Sügır tapjylmai otyryp tyŋdaidy. Bır kezde änşı äigılı «Ülken Aidaidy» oryndaidy. Sonda konserttıŋ basynan ünsız otyrǧan Sügır, «Oi, bärekeldı!» dep ornynan tūrady. Bıraq änşınıŋ qolyn aluǧa emes. Tekemetın büktep alyp topty tastap jüre beredı. Eldıŋ erkesı, halyqtyŋ yqylas-peiılıne şomylyp jürgen Ǧarekeŋ auyl aǧasynyŋ tosyn mınezınen tıksınıp qalady, bıraq eşteŋe demeidı. Bırneşe künnen keiın Sügırdıŋ ekı şäkırtı Nūrtai men Äbdıhalyq ūstazdarynyŋ üiıne kezektı därıske barady. Keş batyp, Sügır dombyrasyn qolyna alatyn kez. Aşyq tūrǧan esıkten bır tamyljyǧan küi estılıp jatyr. Ekı şäkırt jaŋa örnektı tamaşalap, demderın ışterıne tartyp tūryp qalady. Azdan soŋ Sügır, ekeuın ışke şaqyrady. Būl ne küi degende, ötkende anau Ǧarifolla aitqan ännen oiandy būl küi deptı Sükeŋ. Mıneki, Mūhittyŋ änınen alynǧan bır ǧana muzykalyq fraza, Sügırdıŋ qiialynan jetılıp, qazaqtyŋ saz önerınıŋ daŋqyn asyrǧan küige ainalypty.
Qazaq küiınıŋ äŋgımeşıldık qasietın joǧaryda aittyq. Sügırdıŋ atalmyş küiındegı qat-qabat tartys, Alaştyŋ qily tarihi taǧdyryn beineleidı. Dombyra, «qazaqtyŋ basyna ne kelıp, ne ketpedı» dep alqyna söilep tūrǧandai.
Būl küidıŋ şyǧu tarihyna qatysy boluy mümkın endı bır derektı Kölbai Adyrbekūlynyŋ «Türkıstan» gazetınde jariialanǧan «Būdan jüz jyl būrynda» dep atalatyn maqalasynan ūşyrastyrdyq.
1902 jyly qazaqtyŋ belgılı dıni qairatkerı Böltai sopy Qajymūratūly özınıŋ balasy Qoitas mollanyŋ Taşkent medresesın (şamasy «Kökıltaş») aiaqtap elge oralǧan qūrmetıne Alaştyŋ bır top igı jaqsylaryn Äzıretı Türkıstanǧa jinaidy. Būl jiynǧa 13 qadırmendı aqsaqal, 39 qajy-molla, 11 bi, 9 bolys, 4 baqsy, 40 sal-serı qatysqan eken. Būlardyŋ ışınde Arqadan kelgen Baubek baqsy, Aqmeşıtten kelgen Aqbala küişı men Tūrmaǧambet şaiyr, Bökei ordasynan änşı Mūhit Meralyūly men Däuletkereidıŋ şäkırtı küişı Älıkei, Jetısudan Jambyl aqyn jäne Qarataudan küişı Sügır bar. Būl Qazaqstan jerınde hristian missionerlerınıŋ jügensızdıkke baryp, halyqty Aisanyŋ dınıne küştep kırgıze bastaǧan kez. Türkıstandaǧy atalmyş jiynnyŋ basty maqsaty, mollanyŋ oqu bıtırıp kelgenın toilau emes, hristian missionerlıgıne qarsy qozǧalys ūiymdastyru eken. Kelelı mäjılıstıŋ ara-arasynda qazaqtyŋ aituly önerpazdarynyŋ öner körsetkenı anyq. Mūhittyŋ «Ülken Aidaiyn» Sügır osy jerde, änşınıŋ öz auzynan estuı äbden mümkın ǧoi…
…Qobyzşy Särsenǧali Jüzbaev maǧan bırde aityp edı, Sügır «Qaratau şertpesın» Ǧarifolla Qūrmanǧaliev Sozaqqa kelıp-keterden būryn tartyp jürıptı, aqsaqaldar solai kuälandyratyn dep.
Kım bıledı. Bıraq qalai bolǧanda da Mūhittyŋ änı men Sügırdıŋ küiı bır ǧana muzykalyq arhetipten örıstep tūr. Arhetip eşkımnıŋ menşıgı emes. Ol ūlttyŋ ruhani älemınde tūrǧan ortaq qazyna. Sol sebeptı būl jerde bız, bır äuennen bıreuı ūly än, bıreuı ūly küi şyǧarǧan änşı men, dombyraşynyŋ biık talantyna tek bas iiuımız kerek.
Sügırdıŋ qyzy Ūlbala özınıŋ estelıgınde bylai deidı: … Äkei oŋaşada radioǧa qūlaq türıp, muzyka tyŋdaudy ūnatatyn. Mūndaida tek qazaqtyŋ än-küiı ǧana emes, basqa elderdıŋ de muzykasyn käduılgıdei ūiyp tyŋdaityn. Älı esımde bır künı Europa halyqtarynyŋ aspaptyq muzykasynan konsert berıldı. Äkei ädettegıdei, tapjylmai otyryp tyŋdady. Sodan konsert bıtken kezde bırtürlı qunaqy köŋılmen «Jaqsy eken» dedı. Sonsoŋ bızge qarap, «Qyzyq-qyzyq qaiyrymdary bar eken. Qaisybırı bızdıŋ «Qosbasarǧa» kelıŋkırei me, qalai özı? Äi, täiırı-ai, bıraq küidei qaidan bolsyn. Küidıŋ tübı tereŋ ǧoi. Būlar bır türlı, betınen qalqyp, berıden qaitatyn siiaqty. Işke tüspeidı eken. Şamasy, dalaly jerdıŋ adamdary emes-au!» dep, sol jerde alǧan äserın bıraz söz ettı.
Bızdıŋ oiymyzşa Sügır, būl jerde orys kompozitory Aleksandr Borodinnıŋ «Kniaz İgor» operasyn aityp otyr. Sebebı, tura osyndai pıkırdı orystyŋ bır opera synşysy aitqan. Bıraq, ol Tättımbettıŋ «Qosbasar» küiınde orys operasyndaǧy bır elementter kezdesedı degen. «Kniaz İgordıŋ» tūsaukeserı 1890 jyldyŋ 23 qazany künı ötken. Būl kezde Tättımbettıŋ jany jannatta saialap jatqan. Ärine, Tättımbet, Aleksandr patşanyŋ taqqa otyru räsımıne barǧan, ol jerde imperiianyŋ är tükpırınen kelgen būratana halyqtardyŋ ökılderıne neşe türlı öner körsetılgen. Sonyŋ ışınde operalar da bar. Tättımbet sol jerde orys, ia Europa kompozitorlarynyŋ şyǧarmalarynan alǧan äserın keiın küige engızdı dep moiyndaǧan künnıŋ özınde, ūly küişı öz ölımınen keiın jazylatyn operanyŋ äuenın eş paidalana almasy haq. Sondai-aq, ol kezdegı bailanys — kommunikasiianyŋ naşarlyǧynan A. Borodin de qazaqtyŋ qiian dalasyndaǧy äldebır dombyraşynyŋ küiın estıp, öz şyǧarmasyna paidalana almasy da haq. Būl «muzykadaǧy kezdeisoq säikestık» («sluchainye sovpadeniia») dep atalatyn qūbylys. Iаǧni, eşkım eşkımnen eşteŋe alǧan joq. Kemeŋger Sügır orys operasynyŋ tabiǧatynan qazaq äuenın özınıŋ zaŋǧar talǧamymen qorytyp şyǧarǧan.
Būnyŋ bärın nege aityp otyrmyn? Bırde Asqar aǧa bylai degen edı: «Menıŋ oiymşa Sügır radiodan Chaikovskiidıŋ «Aqqu kölın», sondai-aq, Ştraustyŋ patşa sarailaryndaǧy saltanattarǧa arnap jazǧan valsterın, taǧy basqa osy taqılettes şyǧarmalardy köp tyŋdaǧan. General Asqarov tartatyn «Aqqu» küiınen europalyq sauattyŋ iısı, tura aŋqyp tūr».
Qūrmettı oqyrman, Asqar Süleimenovtyŋ būl pıkırı muzykadan eşqandai habary joq adam üşın ǧana tosyn bolyp körınuı mümkın. Al, jasynda qazaqtyŋ küiın köp tyŋdaǧan, sonymen qatar Europanyŋ aspaptyq muzykasyna susyndap ösken adam, kemeŋger jaily, kemeŋgerdıŋ aitqan būl pıkırın bırden tüsınedı.
Şynynda da solai. Tyŋdaŋyz. Tymyq aua, tūnyq su. Sol köldıŋ betın bır şymyr etkızbei qalqyp jüzgen aqqu. Jyljyp kele jatqanymen, jyljymai ornynda tūrǧandai äser qaldyrady. Dybyspen būndai suret salu qas şeberdıŋ ǧana qolynan keledı. Būl jerde, bız, Sügır, batystyŋ muzykasyna jalaŋ elıktedı, operanyŋ, valsterdıŋ bır elementterın tıkelei aldy dep otyrǧan joqpyz. Būl jerde küişı jaŋa emosiiany, sūlulyqty jaŋaşa paiymdau daǧdysyn üirengen. Ol az deseŋız aitaiyq, Sügırdıŋ atalǧan küiı, sezım reŋkı tūrǧysynan Vrubeldıŋ «Aqqu hanşa» («Sarevna Lebed») atty suretın elestetedı. Baiqasaŋyz, sol kezdegı resmi qazaq-sovet kompozitorlyǧymen qatar, qiiandaǧy Sozaqta, batystyŋ muzykalyq mädenietın paiymdap igerudıŋ basqa mektebı jäne äldeqaida daryndy, mädeniettı mektebı qalyptasa bastaǧan.
Endıgı rette, Sügırdıŋ ekı küiın erekşe atap ötpekpız. Olar – «Yŋǧai tökpe» men «Jolauşynyŋ joldy qoŋyry». Būl ekı jauhardy Sügır, marqa jasynda emes – qartaiǧan şaǧynda, tıptı ölımnıŋ şegıne barǧanda somdap şyǧarǧany baiqalady. Sebebı, būl küilerde baiaǧy jastyq şaqtyŋ alauy men kemel şaqtyŋ tegeurını joq. Tek ahirettık filosofiia ǧana bar.
Qazaq küiınde mynadai bır qūbylys kezdesedı. Ol – qazırgı, «dästür tazalyǧy» dep atalatyn, saz önerıne eşqandai qatysy joq, mädeniettanuşylyq jolmen ǧana qorytylyp şyǧarylǧan jasandy qaǧidaǧa qaişy, sony tärk etetın qūbylys. Būny, keibır qazaq küilerınıŋ orkestrge degen beiımdılıgı dep aituǧa bolady. Sebebı, jeke oryndauda ol küidıŋ syry, aitpaq oiy aşylmaidy. Būl jerde jalǧyz dombyranyŋ qūdıretı jetımsız. Mınekei, Sügırdıŋ «Yŋǧai tökpesı» osyndai küilerdıŋ qataryna jatady.
Atalǧan şyǧarmada kompozitordyŋ tarihi sanasy aiqyn körınıs tapqan. Älbette, Sügır kıtabi.tarihşy emes. Bız būl jerde onyŋ filosofiialyq paiym keipındegı tarihşyldyǧyn aityp otyrmyz. Küide osy saiyn saharanyŋ tösınde sansyz ǧasyr saltanat qūrǧan Alaştyŋ qajyrynyŋ mūqalǧany, ūlttyŋ jıgerınıŋ tozǧany, tüptep kelgende epostyŋ erlık ruhtyŋ da şarşaityny baian etılgen.
«Yŋǧai tökpenıŋ», äsırese orkestrlık nūsqasyn tyŋdap otyrǧanda, Maǧjannyŋ:
-Äldeqaida betpaq şöl,
-Betpaq şölde jalǧyz jol,
-Sol jolmenen jalǧyz jan
-Tün boiy talmai jürıptı,
-Tabanyn tastar tılıptı,
-Kelgende atyp altyn taŋ
-Sorly şölde ölıptı,
-Jel qūmmenen kömıptı,
-Balqidy janym būl küige.
-Menı de ölım äldile…
-Äldile, ölım, äldile!..
– degen öleŋ joldary erıksız oiǧa oralady. Sondai-aq atalǧan şyǧarmadan Yqylastyŋ ūly küiı «Erdennıŋ» zor äserı sezıledı. Köne, tylsym ılımderde ärbır näsıldıŋ, ärbır qabilanyŋ töbesınde onyŋ özıne ǧana tän ruhani būlttyŋ bolatyndyǧy aitylady. Önerde belgılı bır emosiiany mındettı türde bıreudıŋ aşuy, «jaŋalyq» alyp keluı şart emes. Ruhani būlt ortaq, sol sebeptı ol jerdegı jaŋa köŋıl küidı ärkım är jerde otyryp özınşe ala beredı. Sol sebeptı, ömır sürgen uaqyty şamamen bır bolǧanymen, auyldarynyŋ arasy aişylyq jer Yqylas, Sügır, Maǧjan üşeuınıŋ şyǧarmalaryndaǧy köŋıl küi bır jerden tabylyp otyr.
«Jolauşynyŋ joldy qoŋyry» küiıne qatysty Tölegen aǧanyŋ şeşesı Zeinep äjemızdıŋ aitqan bır äŋgımesı esımızge oralady.
-Sügır aǧam tösek tartyp, qaitys bolaiyn dep jatqanda dos-jaran köŋılın sūrai keldı. Sonda aǧamyz jatyp-jatyp «Aman bolyŋdar, baqūl bolyŋdar, qaraqtarym. Men öz elıme keteiın dep jatyrmyn» dep edı jaryqtyq.
…Sügır osylai deptı. Ol qazaqtyŋ keudesı biık kezınde tusa kerek edı, Ket Būǧa siiaqty, hannyŋ oŋ tızesın basqan aqylşy uäzırı bolyp otyrsa kerek edı. Alaida, jazmyş osylai boldy. Tuysynda qapy joq, tek böten uaqytta düniege keldı. Jäne öz ǧasyryn taba almai, basqa zamanda adasumen ötken ömırın onyŋ özınen artyq eşkım de jyrlai almady.
Sügırdıŋ şyǧarmaşylyǧynda, onyŋ küilerınıŋ avtorlyǧynda bırqatar dauly mäseleler bar. Onyŋ sebebı mynada. Küişı köppen bırge jaŋa zamannyŋ ornaǧanyna sengen. Alaida köp ūzamai jaŋa ükımettıŋ, jaŋa tärtıptıŋ ne ekenın tüsınıp jerıp şyqqan. Bolşevikterdıŋ siqynan jiırkengen, olardyŋ eşteŋeden taiynbaitynynan şoşyǧan. Osylaişa ūly küişı öz-özıne tūiyqtalyp ketken. Jiyn-toiǧa köp barmaityn bolǧan, kesırım tiıp ketedı dep azamattarmen de köp aralaspaǧan.
Daŋqty ūly ǧasyrlar, ozǧan zamannyŋ zaŋǧar tūlǧalary jaily äŋgıme bylai tūrsyn, tıptı özınıŋ boiyndaǧy önerdıŋ kıltipandaryn, küilerınıŋ şyǧu tarihyn eşkımge aitpaityn bolǧan. 1936 jyly Sügırge raikomnyŋ adamdary kelıp, Süke, Almatyda änşı-küişı, jyrşylardy jinap jatyr. Mäskeude qazaq önerınıŋ dekada-onkündıgı bolady. Bız senı ūiǧaryp otyrmyz, Mäskeuge barasyŋ, Stalinnıŋ aldynda öner körsetesıŋ deidı. Sonda Sügır «Stalin menı qaitedı, onyŋ menı tyŋdaǧannan basqa jūmysy joq deisıŋ be» dep qonaqtaryn şyǧaryp salady.
Raikomnyŋ adamdary Sügırdı qyrsyq dep ketedı. Al bıle bılgen adamǧa būl ülken mınez. Būl Sügırdıŋ Stalin ämırşıge «Men qasqa men jaisaŋnyŋ, nebır degdardyŋ aldynda dombyra şaldym. Olardyŋ janynda sen kım edıŋ» degenı.
Sügırdıŋ töŋıregındegı eldıŋ aǧaiynşyldyǧyna rahmet. Sol jerde bır adam joǧary jaqqa bır aryzdy domalatyp jıberse, ne bolatyny belgılı ǧoi.
1947 jyly Sügır Almatyǧa ekınşı ret şaqyrylady. Ol būl joly da barmai qalady. Izdep kelgen bırdı-ekılı folklorşy ǧalymdarǧa mandytyp eşteŋe aitpaidy. Osylaişa Sügır önerınıŋ töŋıregınde neşe türlı alyp-qaşpa äŋgımeler paida bolady. Keibır küilerınıŋ avtorlyǧyna qatysty neşe türlı dau-damai tuady. Körıp otyrǧanymyzdai önernamasynyŋ maŋaiynda osyndai ahualdyŋ ornauyna belgılı därejede küişınıŋ özı kınälı. Stalin ölıp, sūmdyq repressiialar toqtap, «jylymyq» zaman kelgende, kılkıldep tūrǧan qara sabany aqtaruǧa, äŋgımenıŋ tiegın aǧytuǧa bolatyn edı ǧoi. Ökınışke orai olai bolmaǧan. Alaida Sügırdıŋ artynda qalǧan osy qazynanyŋ özı bır ūlt üşın jetılıp artylǧandai. Eŋ bastysy, qolymyzda onyŋ baǧa jetpes asyl mūrasy – küilerı bar emes pe. Oiymyzşa egemen eldıŋ jaŋa ǧylymy küişı önerın zertteudegı ketken olqylyqtardy köp ūzamai tüzetıp, bır ızge salady. Al bız öz tarapymyzdan, kei jerde azǧantai derekke süienıp, kei jerde saz önerı jaiyndaǧy öz paiymymyzdy tiianaq etıp, ūly küişı jaiyndaǧy bılgenımızdı ortaǧa saldyq. Artyq-kemı bolsa, bıletın adamdar tüzete jatar.
***
Endı Sügırdıŋ artynda qalǧan azǧantai mūragerlerdıŋ bırı Janǧali Jüzbaev jaiynda bırer auyz söz.
Küişıler äuletınde tuyp, dombyrany qolyna bala jasynan ūstaǧanmen, Janǧali, ülken sahnaǧa jiyrmadan asqan jasynda ǧana keldı.
Önerde türlı taǧdyr bolady. Bıreu ömır boiy tyrbanady, özıne tiesılı abyroiyna jete almaidy, keide tıptı ışındegı şemendı şyǧara almaǧan küiı köz jūmuy mümkın. Al bazbıreudıŋ joly tuǧanda aşyq tūrady. Osy tūrǧydan kelgende Janǧali bauyrymdy maŋdaiy jarylyp tuǧan önerpaz dei alamyn. Ol baqytty küişı, sebebı onyŋ ömır jolynda ünemı önerdıŋ qadırıne jetken abzal adamdar ūşyrasyp otyrdy. Solardyŋ ärqaisysy qolynan kelgen kömegın jasap ony ary qarai ūzatyp salyp otyrdy. Osylaişa ol eldıŋ aldy bolyp alǧaşqy küitabaǧyn şyǧardy.
Qazır küitabaqty kez kelgen adam üide otyryp kompiuterden şyǧara salady. Al barlyq närse memlekettıŋ bilıgınde, memlekettıŋ rūqsatynda bolǧan sovet zamanynda, būl, adam aitqysyz qiyn närse bolǧan. Bükıl odaq kölemınde «Melodiia» degen bır ǧana firma bar. Är respublikaǧa bölıngen limit bar. Küitabaqqa jazylatyn ärbır dämelı önerpaz Mädeniet ministrlıgınıŋ qatal synynan ötedı. Mıne, Janǧali Jüzbaevtyŋ küitabaǧy Maqsat Mūhitdenov siiaqty dybys rejisserınıŋ, Qarşyǧa Ahmediarov siiaqty muzykalyq sarapşynyŋ eren eŋbegınıŋ arqasynda şyǧarylyp edı. Konservatoriianyŋ keibır jas ūstazdary «būl bala bırınşı kursty bıtırmei jatyp qalai küitabaq şyǧarady» dep qyzǧanyş bıldırgenı bar. Bıraq būl pyş-pyş äŋgıme sol pyş-pyş äŋgıme küiınde qaldy. Eŋ bastysy, sol kezdegı astana Almatyǧa jaŋa esım bolyp kelgen Janǧali, ūly Sügırdıŋ beimälım on şaqty küiın jaryqqa şyǧardy. Būl baǧa jetpes eŋbektıŋ mänı eşqaşan joiylmaidy.
Osylaişa Janǧali alty alaşqa tanyldy. 80-şy jyldardan berı qarai bolǧan halyqaralyq respublikalyq ǧylymi konferensiialardyŋ ışınde Janǧali qatyspaǧany joq şyǧar. Sondai-aq respublika şegınde ötken eŋ aituly konsertterdıŋ barlyǧynda derlık Janǧali bas oryndauşylardyŋ bırı boldy. Sondai-aq är jyldarda şyǧarylǧan qazaq aspaptyq muzykasynyŋ daŋqty küitabaq toptamalarynyŋ barlyǧyna derlık Janǧali qatysty.
Janǧali respublikaǧa tanymal pedagog, onyŋ tülekterı türlı konkurstardyŋ laureattary. «Jaqsy äkenıŋ aty balaǧa qyryq jyl azyq». Osynyŋ bärı aruaǧyŋnan ainalaiyn Sügırdıŋ abyroiynyŋ arqasy, sonyŋ baqidan jetıp jatqan şarapaty. Keiıngı jyldary belgılı ǧalym Myrzatai Joldasbekov, küişıge köp qamqorlyq qyldy. Janǧali eluge tolǧanda, sol erdıŋ jasy kädesın ol kezde Prezident Mädeni Ortalyǧynyŋ direktory qyzmetınde otyrǧan Myrzatai aǧamyz ülken küi merekesın qylyp, ūlan asyr toi qylyp ötkızıp berdı. Būl onyŋ Janǧalidy «Sügır siiaqty asyldyŋ synyǧy» dep qūrmettegendıgı ǧana emes, jalpy qazaq küi önerıne taǧzym etkenı.
Bügınde Janǧali azamat retınde kemelıne kelgen, önerı tolysqan, tyndyrǧanymnan tyndyrmaǧanym köp dep esepteidı.
Oiymşa oǧan endı şäkırt ızdeitın kez de kelgen siiaqty. Men būl jerde onyŋ Öner Akademiiasyndaǧy klasynan jyl saiyn topyrlap şyǧyp respublikanyŋ är tarabyna attanyp jatqan jas pedagogtardy aityp otyrǧan joqpyn. Menıŋ aityp otyrǧanym onyŋ önerın alyp, ary qarai ūzatatyn şyn oryndauşy.
Zamanynda Sügırdıŋ küiın tört adam iemdenıp qalypty. Jaily, Nūrtai, Äbdıhalyq, Jappas, osy tört şäkırt özderınıŋ jasy jetkende öner estafetasyn endı Tölegen Mambekov, General Asqarov, Faizolla Ürmüızov siiaqty şäkırtterıne tabystaidy. Tölegen men General ūly ūstazdary Sügırdıŋ mūrasyn Janǧaliǧa tapsyrdy. Küi keruenı qazaq barda osylai jalǧasa bermek.
http://www.otuken.kz
