Mäşhür Jüsıp turaly aŋyzdyŋ aqiqaty

«Men keldım muzeiıne jolym tüsıp,

Egıldım ruhyŋdy süiıp-qūşyp.

Ömırdıŋ joldarynda jar bola kör,

Qazaqtyŋ paiǧambary Mäşhür Jüsıp».

 Ǧafu QAIYRBEKOV

Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ ūly­ly­ǧyn jäne jan-jaqty, san-salaly mūrasyn ke­remet danyş­pandyq qasietın köp zert­teuşılerdıŋ eŋbegınen köremız. Mäşhür ba­bamyzdyŋ äulielıgı turaly köp aŋyzdar aitylǧan. Bıraq onyŋ aqiqatyna eşkım toqtalmaǧan. Men būl turaly bır-ekı auyz söz qysqaşa özımnıŋ közımmen körgen jaǧdaidy aitaiyn. Mäşhür atamyzdyŋ kışı ūly Pazyl aǧadan estıgen äŋgımemdı ūly tūlǧa Mäşhür Jüsıp Köpei­ūly­nyŋ erekşe qasietıne toqta­laiyn dep edım. Ärine, men osyndai ūly tūlǧa adamnyŋ jan-jaqty eŋbegın ädeiı zerttegen adam emespın.

Bız janūiamyzben 1943-1948 jyldary Jaŋa jol kolhozynda tūrǧanbyz. Osy Jaŋa jol kolhozynda Mäşhür Jüsıp atamyz ömırınıŋ aqyryna deiın halqyna adal qyzmet ıstegen qasiettı tūlǧa. Bızdıŋ äke­mız Qūsaiyn Ospanov. Ekınşı ūly Şara­pidennıŋ äielı Zeineppen atalas tuys bolǧan. Bızdıŋ körşımız, Mäşhür Jüsıp atamyzdyŋ eŋ kışı balasy Pazyl aǧa bolatyn. Menıŋ äkemnıŋ jaqsy aralasyp jürgen joldasy edı. Ekı üi öte syilas. Bır-bırıne degen qa­ty­nasy adal boldy. Menı äkem Pazyl aǧa­nyŋ üiıne bararda janynan tastamai alyp baratyn. Pazyl aǧa sol kolhozda köp jyl boiy mūǧalım bolyp ıstedı. Öte pa­ra­satty, köp söile­meitın, adal eŋbegımen halqyna syily bolǧan adam. Sovet ükımetı kezınde Pazyl aǧa Lenin ordenımen marapattaldy. Köp balaly janūia boldy. Jū­baiy kelgen qonaqtardy quanyş­pen qar­sy alatyn.
Pazyl aǧa külıp aituşy edı. Mäşhür Jü­sıp tırı künınde aitqan eken. Menıŋ üş ūlym bar. Bır ūlym bar, özımnen asyp tuǧan, bır ūlym bar, ız-ökşemdı basyp tuǧan, bır ūlym bar, özıme ılese almai, keiın ketıp tuǧan. Ol – Pazyl aǧa bolatyn. Sonyŋ özı oi-öresı ūşan-teŋız, özıne ılese almai keiın ketıp tuǧan, öte eŋbekqūmar, adamgerşılıgı mol, halqyna öte syily azamat jäne äke­sınıŋ altyn qazynasyn tek saqtap qoi­mai, ony öŋdep, jazbaşa türde jūrtqa tanystyrsyn dep balalaryna, nemerelerıne mūra etıp qaldyrǧan ūqyp­ty, jauap­kerşılıgı mol kısı. Ol äkesınıŋ altyn mūrasyn zor baǧalap, keleşekte qazaq halqyna jäne düniejüzılık äde­bietıne, onyŋ tarihyna maŋyzy erekşe ekenın tüsıngen zerdelı adam. Äkesınıŋ eskı jazbalaryn köşırıp, jaŋartyp otyrdy.
Pazyl aǧanyŋ balalary er jettı, jo­ǧary bılım alyp, tıl jäne ädebiet salasynda ülken tabysqa jetıp, Mäşhür atasynyŋ şyǧar­maşylyq eŋbegın biıkke köterıp, jan-jaqty zertteu jürgızdı. Ülken ūly Quan­dyqtyŋ basqaruymen onyŋ basqa ba­lalary Nartai, Estai, Laura filologiia ǧylymynyŋ doktory degen ataǧyna ie boldy. Mūn­dai talantty eŋbekqūmar balalary hal­qy­myzdyŋ maqtanyşy. Olar qazaq halqynyŋ abyroiy üşın Mäş­hür atasynyŋ eŋbegın jaryqqa şy­ǧa­ryp, oqyrman qauymǧa tartu ettı. Ärine, būǧan mūryndyq bolǧan – öz halqynyŋ otansüi­gış azamattary. S.Toraiǧyrov atyndaǧy Pavlodar mem­­­lekettık universitettıŋ rektory E.Aryn, prorektory A.Nūqūly, aqyn-jazuşy, kompozitor Z.Soltanbaev jäne Mäş­hür aǧanyŋ nemerelerınıŋ qatysuymen 13 tomnan da köp Mäşhür Jüsıptıŋ taŋ­damaly eŋbekterı baspada basylyp şyqty. Bıraq ol tek az danamen şyqty, jūrtşylyqtyŋ kıtapqa qoly jetpei qaldy. Soltanbaevtyŋ bes tomdyq öleŋ türınde jazǧan dastany jäne «Adam» degen kıtaby jaryq kördı.
Mäşhür Jüsıp turaly el arasynda aŋyz köp. Ol kısınıŋ bol­jau­şylyq körıp­kel-äulielık qasietı bolǧan. Pazyl aǧanyŋ auzynan mynandai söz esıttık. Mäşhür Jüsıp özınıŋ qai jyly, qai künı qaitys bo­­­­latynyn boljap bılgen. Sol uaqyt ja­qyn­daǧanda barlyq tuysqandary men aǧaiyndaryn, balalaryn, kelınderın jinap alyp aitqan. Men üş künnıŋ ışınde ana düniege baramyn. Sender menı qalai joq­taityndaryŋdy öz közımmen körıp, qū­la­ǧymmen estiın. Al kelınder, jylap-joqtaŋ­dar, tuys­tar, aǧaiyndar mal soiyp, as be­rıŋder. Özı bırneşe kün būryn Eskeldı şat­qalyna baryp beiıtınıŋ ornyn qaz­dy­ryp, kışkentai kese­nesın saldyrǧan. Şy­ny­men aitqan künı Mäşhür dünie salady.
Men özım 1942 jyly äkemmen sol Mäşhür atanyŋ kesenesıne bardym. Ol ekı qa­battan qūralǧan, astyŋǧy qabatynda jer tölesı. Üstıŋgı qabatynda kıtaptary, t.b. özı qoldanǧan būiymdary bar. Al ke­se­nesınıŋ jer tölesınde denesı jatyr eken. De­nesınıŋ bos jatqanyn öz közımmen kö­r­dım, tek aq matamen üstın jauyp qo­iypty. Bız barǧanda sol aq matany auys­tyrdy. De­nesı būzylmaǧan. Qarny ülkendeu eken. Ūiyq­tap jatqan kısı syqyldy. Sonyŋ ke­senesınıŋ ainalasynda jaltyraǧan kökteu kel­gen tastar köp eken. Jūrttyŋ barlyǧy tūmar qylyp alyp jatty. Men de aldym. Menıŋ äkem sol denesı jatqan jerden bır uys topyraq alyp, şeşeme berdı. Şeşem maǧan sol topyraqty kök matadan ıstegen şüberekke salyp, tūmar taǧyp berdı. Sol tū­mardy universi­tet bıtırgenge deiın taqtym. Menıŋ tört ret düniejüzılık jaŋalyq aşuyma Mäşhür Jüsıp atamyzdyŋ ruhy se­bepşı boldy ma? Oǧan senetınım, sol auyl­dyŋ jäne basqa jerden kelgen kısı­lerdıŋ arman-tılekterı oryndalatyn. My­saly, menıŋ şeşemmen Mäşhür Jüsıptıŋ kışı ūly Pazyldyŋ äielı ekeuı aityp otyratyn, bala taba almai jürgen äielder jäne auyryp jürgender niet qylyp Mäşhür Jüsıptıŋ beiıtınıŋ basyna kelse, tı­lekterı oryndalyp, balasy joqtar perzent süiedı, densaulyǧy joqtar jazylyp ke­tetın. Osynyŋ barlyǧy faktılermen dä­leldengen. Men 1942-1947 jylǧa deiın oqu­ǧa tüskenşe sol auylda jūmys ıs­te­dım. Jy­lyna ekı-üş ret Mäşhür Jüsıptıŋ ke­se­nesınıŋ astyna tüsıp, aqyrettı auystyruǧa qa­tysatynmyn. Sol körgen dene sol qa­lpynda jatatyn. Menıŋ esımde, Pazyl aǧa bızdıŋ äkeige kelıp, Mos­kvadan kelgen komissiia jönınde aitty. Negızgı komissiianyŋ maq­saty – Mäşhür Jüsıp litargicheskiii sonmen jatyr ma, bolmasa şynynda da ölgen adam ba dep, bılu üşın kelgen eken. Priborlary bar dedı. Erteŋ sonyŋ kesenesıne sen de menımen bırge jür dedı. Olar komissiiamen bırge baryp, komissiianyŋ şeşımın bılıp qaitqan. Komissiia şyn ölgen dep şeşım şyǧarǧan. Keiın oqu bıtır­gensın Mi­neralogiia kıtabyn qara­sam, ol tamaşa ke­sıletın talk degen tas eken. Qazır oilasam, sol Eskeldı şatqalynda kışkentai tö­beşıktı taŋdap özınıŋ kesenesın saldyruy kezdeisoq emes, ülken maǧynasy bar. Mäşhür atanyŋ geologiiadan bılımı bar siiaq­ty.
Mäşhür Jüsıp tırı künınde balalaryna, aǧaiyndaryna aitqan eken. Menıŋ denem 41 jyl boiy būzylmaidy. Bıraq bıreuler äser etıp, deneme zaqym keltıruı mümkın. Şynynda da 1950 jyldary Qazaqstannyŋ Or­talyq Kom­partiia­synyŋ Bırınşı sekretary Ponomarenko Mäşhür Jüsıptıŋ ke­se­nesın būzuǧa būiryq bergen. Onyŋ būi­ryǧy boiynşa ekı kısı buldozermen äulienıŋ ke­senesın būzǧan. Būl oqiǧa jalǧyz Baia­n­auyl­dyŋ azamattary emes, Qazaqstannyŋ köp je­rındegı halyq riza bolmaǧan. Köp keşık­pei, Ponomarenko ornynan tüstı, ekı jıgıt­tıŋ esı auysyp kemtar bolyp qaldy. Osy qaiǧyly uaqi­ǧadan keiın Mäşhür Jüsıptıŋ kesenesınıŋ basyna halyq aǧylyp “äulie” dep taǧzym etetın boldy.
Mäşhür Jüsıptıŋ şyǧarmalary orta mek­tepterdıŋ oqulyǧynan alynǧan, şy­ǧar­malaryn zertteuge tiym salynǧan. Odan būryn Mäşhür Jüsıp şyǧarmalary mek­teptıŋ oqulyǧynda Abai şyǧarma­la­rymen qatar jürgen bolatyn.
Tek qana Qazaqstanda täuel­sız­dık al­ǧan­nan keiın ükımet basşysy N.Nazarbaev­tyŋ qoldauymen Pavlodar oblysynyŋ äkımı Qairat Nūrpeiısovtyŋ basqaruymen Mäşhür Jüsıptıŋ erekşe ädemı ke­senesı Pavlodar oblysy, Baianauyl audany, Jaŋa jol auyldyq okrugınıŋ Eskeldı şatqalynda salyndy. Sol kesenesınıŋ janyna tamaşa qonaq üiı salynǧan.

Habibolla OSPANOV,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU professory,

«Qazaq ädebietı»