Däuletımen ūltqa qyzmet etken qazaq bailary jaiyndaǧy sözımızdı jalǧastyraiyq. 1915 jylǧy «Aiqap» jurnalynyŋ №7-8 sanynda: «…Qūdaiǧa şükır, bızdıŋ qazaq arasyndaǧy ǧylymnyŋ qadırın bıluşı, däuletın ǧylym jolyna jūmsauşy bailarymyz bar eken. Alfred Nobel jolymen Esenqūl bai Mamanov jürıp otyr. Roman jazǧan adamǧa aqşalai bäige tıgıp otyr, jazylǧan romandardy bılgırlerdıŋ synyna berıp otyr. Esenqūl baidan ülgı almaq, onyŋ salǧan jolymen jürmek — qazaqtyŋ basqa bailarynyŋ mındetı» degen maqala bar. Maqalada esımı atalǧan Esenqūl degen bai kım edı?
Esenqūl Jetısudyŋ Aqsu, Qapal-Arasan öŋırınde ömır sürgen qazaqtyŋ aq jürek azamaty eken, onyŋ esımın jalpaq jūrtqa jariia etken onyŋ qaiyrly maqsatta jūmsaǧan aqşasy, qazaq qoǧamyna jasaǧan şapaǧaty men qaiyrymdylyǧy, qamqorlyǧy eken. Oqyrman qauymǧa «Qazaqtyŋ Nobelı» atanǧan Esenqūl qajy äuletı jaiynda mūraǧat qūjattaryn aqtaryp, eskı gazet qiyndylarynan tapqan tyŋ derekterdı ūsynaiyq degen edık.
BAQ DARYP, QŪT QONǦAN ÄULET
Zadynda, balaǧa tektılık qan arqyly, tuǧan jerdıŋ qasiettı topyraǧy arqyly darymauşy ma edı! Esenqūl qajynyŋ şyqqan tegı jaiynda bırer söz qozǧaiyq.
Börıbaiūly Qydyraly — öz zamanynda kemeŋgerlıgımen, aqylgöi parasattylyǧymen aty şyqqan Matai elınıŋ bedeldı kısısı, qara qyldy qaq jarǧan yqpaldy, küştı biı bolǧan. Qydyraly — Mamannyŋ ūly atasy. Qydyralynyŋ Döset degen batyr ūlynan Qalqabai, Täneke degen ekı ūl taraidy. Ekeuı de zamanynda aibarymen aty şyqqan qazaqtyŋ daŋqty batyrlary bolǧan. Osy jerdegı Qalqabai degen kısı — Esenqūldyŋ tüp atasy. Qalqabaidyŋ Quatbek, Maman, Medetbek, Tolqyn, Ainabek, Qasabek esımdı alty ūly bolǧan. Sonymen, Esenqūldyŋ süiegı naiman, ūrany «Qaptaǧai», «Börıbai» bolǧany jaily mälımet berdık.
1820-1901 jyldar aralyǧynda ömır sürgen Qalqabaidyŋ Mamany 1868 jyly Jetısudyŋ Qapal uezınen tūŋǧyş qajylyqqa barǧan adam. Sol jyly İbrahim köpes ekeuı Mekkege baryp, mūsylmandyq paryzyn ötep kelgen. Qajylyqtan kelgennen keiın el-jūrty ony qūrmettep «Baiqajy» dep ataǧan. Qapal-Arasan aimaǧyna qaraityn toǧyz bolystyŋ töbe biı ärı duanbasy bolǧan. Baiqajynyŋ tört äielı bolypty. Bırınşı äielı Nälı bäibışeden Yrysbek, Tūrysbek, Beiısbek, Seiıtbattal tuǧan. Ekınşı äielı Äiımjannan Oŋǧarbek, Omar, üşınşı äielı Laiyqtan Qūttybek, Qūrmanbek, törtınşı äielı Jaŋǧaqtan Esenqūl tuǧan. Mamannyŋ on ūly jäne Zyliha, Rahima, Erkejan esımdı üş qyzy bolǧan.
Mamannyŋ bäibışesınen tuǧan balalarynyŋ ışındegı ırı bai bolǧandary — Tūrysbek (1844-1904) pen Seiıtbattal (1864-1913). Ekeuı de qajy. Seiıtbattal dünieden ötkenıne deiın Arasan elınıŋ bolysy, biı bolǧan. Al Tūrysbektıŋ Qūdaibergen, Täŋırbergen, Soltanqūl, Aitmūhamet degen balalary, Seiıtbattaldyŋ Seidahmet, Qojahmet, Nūrahmet degen balalary da ırı bai bolǧan. Seiıtbattal qaitys bolǧannan keiın onyŋ ornyna Seidahmet bi, Qojahmet bolys bolyp sailanǧan. Mamannyŋ kışı äielınen tuǧan Esenqūl qara şaŋyraq iesı ärı Maman balalarynyŋ ışındegı eŋ baiy bolǧan. Bıraq Esenqūl ömırınde bi de, bolys ta bolmaǧan.
Maman qajy ūrpaqtarynyŋ negızgı käsıbı sauda-sattyq bolǧan. Sauda men järmeŋkeden tüsken qarajatty joq-jıtıkterge, jetımderge, kembaǧaldarǧa jäne oqudaǧy qazaq jastarynyŋ paidasyna jūmsap otyrǧan.
«MAMANİIа» — JETISUDAǦY TŪŊǦYŞ MEKTEP
Qoǧam aǧymyn tereŋ boljap, keleşek qamyn oilaǧan Tūrysbek 1878 jyly qajylyqtan kelgennen keiın, äkesı Mamannyŋ ösietı boiynşa Aqsu beketınıŋ oŋtüstık jaǧyndaǧy Süttıgen degen jerge qonys audaryp, kışkene qalaşyq saluǧa kırısken. Bes-alty bölmelı, töbesı kök qaŋyltyrmen jabylǧan aǧaş üiler salyp, är üidıŋ töŋıregıne türlı jemıs aǧaştaryn otyrǧyzady. Az ǧana uaqyt ışınde būl jer kışıgırım qalaşyqqa ainalyp, «Qaraǧaş» qalasy dep atalady.
Maman, Tūrysbek qajylardyŋ bastamasymen 1899 jyly Qaraǧaşta üş klastyq mektep üiı aşylady. Alǧaşynda oqu baǧdarlamasy qadym eskışe oqytu jüiesınde bolyp, keiınnen jaŋa zaman aǧymyna beiımdelıp, jädit (töte jazu) jüiesıne köşırılgen. Jäŋgır hannyŋ arnaiy stipendiiasymen Kairdaǧy Mysyr universitetınıŋ zaŋ fakultetıne oquǧa tüsken bökeilık Ǧabdolǧaziz Mūsaǧaliev 1909 jyly universitettı üzdık bıtırıp, Jetısu dalasynda tūŋǧyş aşylǧan mektepke kelıp, ūstazdyq etken. Segız tıldı meŋgergen Ǧabdolǧaziz Qaraǧaştaǧy mekteptıŋ oqu-tärbie jūmysyn jaqsy jolǧa qoiyp, mektep atyn keŋ baitaq qazaq jerıne jariia etken.
1913-1914 jyldary «Mamaniia» mektebınde 17 mūǧalım, 200 şäkırt bolǧan eken. Mamaniia mektebınıŋ alǧaşqy tülekterı: Bıläl Süleiūly, Äbubäkır Jaişybekūly, Mamanūly Ybyraiym, Iliias Jansügır, Baǧramūly Äiseiıt, Ermektasūly Meiırman, Kedesūly Beisenbai siiaqty taǧy basqa tūlǧalar bolǧan. Bır taŋǧalarlyq jait — «Mamaniia» mektebın bıtırgen şäkırtter basqa qalalardaǧy oqu oryndaryna erkın tüse alǧan. Maman ūrpaqtarynyŋ aşqan mektebı jaiynda Alaş oqyǧany Jaqyp Aqbaiūly. Jetısulyq bır studentke Mamanov-Tūrysbekovter jyl saiyn 20 som stipendiia tölep otyruǧa mındettengen. Al bızdıŋ barlyq jerımızde osyndai patriottar bolsa, bızdıŋ qazaqtar nadandyqtyŋ şegıne jetpes edı-au. Menıŋ oiymşa, Mamanov – Tūrysbekov äpendıler bız barşa jūrtpen teŋ bolatyn jaqsy kezderge deiın esımderı tarihta qaluǧa tiıstı tūlǧalar» degen eken. («Aiqap» jurnaly, №7 sany, 1913 jyl).
ESENQŪL QAJY “QAZAQTYŊ NOBELI” EDI
Maman qajynyŋ kenjesı Esenqūl qajy 1880-1832 jyldary ömır sürgen qazaqtyŋ asa auqatty baiy edı. Esenqūldyŋ anasy Jetısudaǧy ataqty jalaiyr Jälmende bidıŋ qyzy Jaŋǧaq ana edı. Esenqūl Baiqajynyŋ jasy ūlǧaiǧan kezınde düniege kelgendıkten, öjet, qaisar, erke bolyp ösıptı.
Esenqūl HH ǧasyr basyndaǧy qazaq qoǧamynda bolǧan saiasi-äleumettık qozǧalystardyŋ bel ortasynda jürgen qazaqtyŋ oqyǧan azamaty edı. Ol Älihan Bökeihanūly, Mūhamedjan Seralin, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly tärızdı qazaqtyŋ köşın alǧa süiregen ūlt qairatkerlerımen qoian-qoltyq aralasyp, qazaqtyŋ bolaşaǧyna alaŋdap otyrǧan, Alaş qairatkerlerın qai jaǧynan bolsa da qoldap otyrǧan ardaqtysy edı.
Esenqūldyŋ tarihta atyn şyǧarǧan qaiyrly ısı — 1914 jyly qazaq jazuşylaryna arnap, tūŋǧyş ret roman bäigesın jariialauy. «1913 jyldyŋ dekabr jūldyzynda, bır jūmanyŋ ışınde bırı 5 jasar, bırı 2 jasar Änuarbek pen Niiazbek esımdı ekı balam dünieden qaitty.
Men sol süiıktı balalarymnyŋ közındei körerlık bır kıtaptyŋ şyǧuyn tıleimın. Sonyŋ üşın osy jylǧy noiabr basyna deiın taza qazaq tılınde jäne taza qazaq tūrmysynan roman jazuşylardyŋ bäigesıne 2000 som aqşa tıgemın. Jazuşylar bırneşe kısı bolsa, olardyŋ jazǧandaryn özım belgılegen 3-4 kısılık bır komissiianyŋ synyna beremın. Bäige sol komissiia jaqsy dep ūnatqan roman iesıne berıledı» degen. («Qazaq» gazetı, №52, 1914 jyl, 28 fevral). Qazaq ädebietınde qylaŋ bergen būl tosyn qūbylysty qazaqtyŋ ziialy qauymy tereŋ tüsınıp, erekşe baǧalaǧan.
Tūŋǧyş roman baiqauynan jeŋıske jetıp, ädebi jüldege Sūltanmahmūt Toraiǧyrdyŋ «Qamar sūluy» men Taiyr Jomartbaidyŋ «Qyz körelık» romany ie bolǧan. Jülde qory negızınen 2000 som bolǧan. Keibır derekte 200 som dep qate körsetılgen. Aqiqaty — 2000 som aqşa. Ol qazırgı aqşa jüiesımen eseptegende 33 million teŋgenıŋ şamasynda eken.
JAZYQSYZ JAPA ŞEKKEN ŪRPAQ
1928-1930 jyldar aralyǧy qazaq elıne ülken qauıp töndırdı. Būl şyn mänınde stalindık qandyqol repressiianyŋ bastauy edı. Būl qoldan jasalǧan aşarşylyqtyŋ basy bolǧan tauqymettı jyl edı.
Maman qajy äuletınıŋ şaŋyraǧy şaiqalyp, ūrpaǧy bordai tozyp, bosyp ketuıne ne sebep bolǧan? Basty sebep — Maman ūrpaqtarynyŋ «Alaşorda» basşylarymen bailanysta bo-lyp, olarǧa järdemdeskenı. Olarǧa taǧylǧan aiyp — gazet betterınde olardyŋ körsetken kömekterı jaiyndaǧy maqalalar eken. Bıraq būnyŋ bärın ūiymdastyrǧan qazaq arasyndaǧy «şolaq belsendıler» ekenın qolymyzdaǧy tarihi qūjattar aiǧaqtap otyr.
1926 jylǧa deiın Maman ūrpaqtary 45 tütın bolǧan eken. Qazırgı taŋda Maman ūrpaqtarynyŋ sany 20 tütınge juyq. 1928 jyldyŋ tamyzynda bolşevikter Esenqūldy tūtqynǧa alyp, 8 ai tergeidı. Bailyǧynan basqa eşbır qylmysy bolmaǧandyqtan, ony 3 jylǧa Orynborǧa jer audartady. Esenqūl 1932 jyly Orynborda aidauda jürıp qaitys bolǧan. Mūraǧatta saqtalǧan qūjattardan derek keltıreiık:
Tūrysbekov Täŋırbergen — Büien-Aqsu auyly №12 auyl keŋesınıŋ tūrǧyny, 56 jasta. Otbasy 27 jan, ırı qara ainaldyrǧanda 217 bas maly bolyp, onyŋ 192 basy känpeskelengen. 1 aǧaş üi, 2 kırpış üi, 3 kiız üi, 1 bau-baqşa, 4 er-toqym, 1 kümıs taitūiaq, 1 qomşa, 1 şirmen tärkılengen. Täŋırbergen türmege qamalyp, äuletınen 26 jan Oral okrugıne jer audarylǧan.
Bidahmet Seiıtbattalūly — Büien-Aqsu auyly №10 auyl keŋesınıŋ tūrǧyny, 26 jasta. Otbasy 3 jan, ırı qaraǧa ainaldyrǧanda 336 bas maly bolyp, onyŋ 290-y känpeskelengen. Sonymen bırge 2 üi, 2 kiız üi, 1 bau-baqşa tartyp alynǧan.
Seidahmet Seiıtbattalūly — Büien-Arasannyŋ №10 auyl tūrǧyny, 43 jasta. Otbasy 5 jan. Irı qaraǧa ainaldyrǧanda 770 bas maly bolyp, onyŋ 502 bas maly, 1 aǧaş üiı, 1 kırpış üi, 2 kiız üi, 2 kümıs er, 1 qomşa tärkılengen. Özı türmege qamalyp, ūrpaǧy Oralǧa jer audarylǧan.
Mamanov Qojahmet — Büien-qoiandynyŋ №5 auylynyŋ tūrǧyny, 52 jasta. Otbasy 12 jan. 425 bas malynyŋ 171 bas maly jäne 1 üi, 1 kiız üi, 2 kümıs er, 2 qomşa, 2 kılem tärkılengen. Özı türmege qamalyp, otbasy Oralǧa jer audarylǧan.
Mamanov Esenqūl — Büien-qoiandy bolysynyŋ №5 auylynyŋ tūrǧyny. 48 jasta. Otbasy 15 jan. 815 ırı qara malynyŋ 389 basy jäne 3 kümıs er, 1 kümıs belbeu, 1 kümıs taitūiaq, 2 bau-baqşa, 2 aǧaş üi, 2 kiız üi, 1 kırpış üi, 1 şapan tärkılenıp, otbasy Oralǧa jer audarylǧan.
Tūrysbekov Aitmūhambet — Büien-Aqsu auyly №10 auyldyŋ tūrǧyny, 35 jasta. Ekı äielı, 10 balasy bar. Semiasy 19 jan. Revoliusiiaǧa deiın 300 jylqy, 2200 qoi-eşkı, 100 siyr, 25 tüie, 3000 somdyq sauda kapitaly, jaiylym jerı bolǧan. Konfeske kezınde 146 jylqy, 709 qoi-eşkı, 8 siyr, 10 tüiesı bolǧan. Kämpeskege 276 ırı qarasy, 1 kiız üi, 3 kümıstelgen er-toqym, 3 syrmaq, ½ desiatina bau-baqşasy ılıngen. 1928 jyldyŋ 28 tamyzynda otbasy Oralǧa jer audarylǧan. Özı türmege qamauǧa alynǧan.
Sonymen, mūraǧat qūjattarynyŋ (F.r-135, op-1, d-66, ll. – 9-11) mälımetınşe, Jetısudaǧy ataman Annenkovtyŋ jendetterı Alaşordanyŋ belsen-dısı bolǧan ataqty Mamanūldarynyŋ altauyn «qauıptı jat element» retınde N statiasymen tūtqynǧa alyp, 1720 ırı qara malyn, taǧy basqa zattai-tūrmystyq mülıkterın tärkılegen.
Däulettı äulettıŋ ūrpaqtarynan taǧdyrdyŋ ärtürlı synynan aman qalyp, jazyqsyz japa şege jürıp, ruhtary synbai, ǧylymnyŋ biıgıne köterılgen Mamanova Halida Esenqūlqyzy (1918-1977) medisina ǧylymynyŋ doktory, Mamanov Ybyraiym Esenqūlūly (1907-1991) filologiia ǧylymynyŋ kandidaty, Esenqūlūly Adai (1925-2007) filologiia ǧylymynyŋ kandidaty bolyp, QazŪU men Aqtöbe medinstitutynda, Ūlttyq ǧylym akademiiasynda qyzmet atqarǧanyn bılemız. Maman äuletınıŋ köbı aşarşylyq, soǧys jyldarynda qaza tapqan.
TÜIIN:
Esenqūl qajy ūlt taǧdyryn öz moinyna jüktegen Alaş qairatkerlerınıŋ senımdı serıgı, tıregı edı. Būl mındetı — äuelı Qūdai Taǧala aldyndaǧy mūsylmandyq paryzy, ekınşıden, ata-babasy men tuǧan elı aldyndaǧy perzenttık paryzy edı. Ol özınıŋ aqtyq demı tausylǧanşa antyna adal, sertı men sözıne berık, ıs-äreketı men söilegen sözı üilesken, şyn mänındegı, mūsylmannyŋ bes paryzyna säikes, Hazıretı paiǧambarymyz Mūhammed Mūstafa (s.ǧ.s.) hadisterıne, asyl şariǧat jolyna sai ǧūmyr keşken taqua jan edı.
İä, ol asa auqatty bai edı, söite tūra jalt-jūlt etken düniege, bailyq atauly boqtyqqa qyzyqpai, qazaqtyŋ özge bailary siiaqty bolystyq, auylnailyq joǧary lauazymdyq qyzmetke ūmtylmai, keudesıne Patşa Aǧzamnyŋ medaldaryn taqpai jäne oǧan aryn da satpaǧan qazaq edı.
Eldos TOQTARBAI, ädebiettanuşy,
